I - POLITYKA SPOŁECZNA

1. Polityka społeczna - naukowa teoria oraz określenie metodologii i metod badawczych, zajmujących się zagadnieniem potrzeb materialnych i duchowych człowieka oraz grup społecznych na określonym etapie rozwojowym państw, z uwzględnieniem także geofizycznych i kulturowych uwarunkowań.

2. Polityka społeczna stanowi jedną z nauk społecznych - ma ścisły związek z ekonomią, socjologią, psychologia, demografią, filozofią, prawem...

3. Przedmiot polityki społecznej:

• „...system idei oraz działań zmierzających do polepszenia całokształtu warunków życiowych ludności...” (wg E. Rosset)

• “…część polityki społeczno-gospodarczej (...) w dziedzinie kształtowania warunków życia społeczeństwa, stosunków międzyludzkich oraz przemian struktury społecznej. Działalność ta zmierza do optymalnego zaspokajania potrzeb ludności (...) uwzględniającego współzależność między postępem społecznym a wzrostem gospodarczym” (wg A. Rajkiewicza)

4. Zakres przedmiotowy polityki społecznej:

• potrzeby związane ze sferą bytu - wyżywienie, mieszkanie, pomoc materialna w wypadku zdarzeń losowych, niezdolność do pracy

• potrzeby sfery pozamaterialnej - ochrona zdrowia, edukacja, usługi i działalność kulturalna

• potrzeby psychospołeczne - aktywność społeczna, satysfakcja z pracy, uznanie, poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego i społecznego.

Do podstawowych dziedzin polityki społecznej (zarówno jako nauki, jak i działalności praktycznej) zaliczamy politykę:

• ludnościową i rodzinną

• w dziedzinie zatrudnienia płac, warunków i ochrony pracy

• mieszkaniową

• ochrony zdrowia

• oświatową

• kulturalną

• zabezpieczenia społecznego i opieki społecznej

• ochrony środowiska naturalnego

• prewencji i zwalczania zjawisk patologii społecznej.

6. Na zakres przedmiotowy polityki społecznej wpływa wiele czynników:

• sytuacja demograficzna

• środowisko pracy i miejsce zamieszkania

• dochody z pracy i świadczeń społecznych

• umiędzynarodowienie zagadnień polityki społecznej.

7. Geneza polityki społecznej:

7.1. Średniowiecze: działania z zakresu pomocy społecznej, realizowane przez Kościół Katolicki i przez gminy w państwach protestanckich, a wyrażające się udzielaniem pomocy ubogim i organizowaniu szpitali;

7.2. Wiek XIX: gospodarka kapitalistyczna - upośledzenia robotników;

polityka społeczna państwa - m.in. łagodzenie skutków rewolucji

przemysłowej, przeciwdziałanie szerzeniu się epidemii, alkoholizmu,

przestępczości;

robotnicy - organizacja związków zawodowych, powstanie

międzynarodowych organizacji robotników;

państwo - akty prawne: skracanie czasu pracy, ochrona pracy kobiet

i młodocianych, budowa tanich mieszkań, rozwój służby zdrowia i

ubezpieczeń społecznych, organizacja robót publicznych

7.3. Po I wojnie światowej: dalszy postęp zwłaszcza w dziedzinie

ochrony pracy, ubezpieczeń i walki z bezrobociem (rola

Międzynarodowej Organizacji Pracy)

• powstanie systemu polityki społecznej - tworzą się wzory ustaw i instytucji, uznawane i naśladowane w wielu krajach, podejmuje się prace harmonizujące politykę społeczną i politykę gospodarczą

• poszerzanie się wpływu państwa na sferę socjalną - koncepcje „państwa dobrobytu” (np. Szwecja), „społecznej gospodarki rynkowej” (np. Republika Federalna Niemiec), państwa socjalistyczne (nadopiekuńczość państwa);

7.4. Po II wojnie światowej - wyraźna intensyfikacja działań z zakresu

polityki społecznej:

• dążenie do objęcia świadczeniami wszystkich warstw ludności, zwłaszcza warstw średnich, a nie tylko robotników czy najbardziej potrzebujących pomocy

• dostosowanie wysokości emerytur, rent i innych świadczeń socjalnych, a także płac do wzrostu kosztów utrzymania lub wzrostu płac realnych

• rozbudowa służb socjalnych

• dążenie do harmonizacji i ujednolicenia zasad polityki społecznej w skali regionalnej i globalnej

• wzrost roli związków zawodowych w kształtowaniu polityki społecznej

• wzrost udziału wydatków na cele socjalne w budżetach państw

• rozszerzenie form pomocy materialnej dla bezrobotnych (przy braku skutecznych środków zwalczania bezrobocia)

7.5. Lata 70-te i 80-te - zahamowanie rozwoju polityki społecznej:

• konieczność ograniczania rosnących wydatków społecznych, bowiem świadczenia społeczne przekraczają realne możliwości poszczególnych państw

8. Rola Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (ONZ - 16.12.1966) - podstawowe stwierdzenia: żadne z podstawowych praw człowieka uznanych przez Pakt nie może być ograniczone

• prawo do pracy

• prawo do korzystania ze sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy

• prawo przystępowania pracowników do związków zawodowych

• prawo swobodnego działania związków zawodowych

• prawo do zabezpieczenia społecznego

• prawo do odpowiedniego standardu życiowego i polepszania warunków bytowych

• prawo do nauki

• prawo do udziału w życiu kulturalnym.

9. EWG - Program Polityki Społecznej z 1974 roku: powstanie organizacji realizujących cele wspólnej polityki społecznej.

10. Podejście przedmiotowe do kwestii społecznej:

• bezrobocie, emigracja

• analfabetyzm

• czas pracy

• ubóstwo, bezdomność

• alkoholizm, prostytucja, żebractwo, przestępczość, przemoc w rodzinie, samobójstwa.

11. Przedmiot polityki społecznej:

• praca (BHP, ergonomia, wyzwolenie z alienacji)

• dobrobyt (poziom życia, zdrowie, środowisko)

• kultura (upowszechnianie kultury, aktywności, wzorców życia, edukacji)

• ład społeczny (demokracja, wolność, rozwój, wpływ na pozostałe sfery)

12. Cele polityki społecznej:

• wg T. Marshalla:

a) eliminacja ubóstwa

b) maksymalizacja dobrobytu

c) osiąganie równości

• wg J. Szczepańskiego:

a) przezwyciężanie niedostatku

b) szukanie sprawiedliwości w społeczeństwie

c) zapewnienie warunków życia we względnym dobrobycie wszystkim obywatelom.

13. Instrumenty polityki społecznej:

• regulacje (zakazy całkowite i warunkowe np. koncesje, licencje oraz nakazy)

• ekonomiczne (subsydia, dotacje, zasiłki, preferencje kredytowe, zwolnienia i ulgi podatkowe oraz podatki, opłaty, cła i kary finansowe)

• informacje (zachęty oraz ostrzeżenia).

14. Podmioty polityki społecznej:

• państwo

• samorząd

• organizacje pozarządowe.

15. Zasady polityki społecznej:

• zasada przezorności - bezpieczeństwo socjalne jednostki nie może być tylko efektem świadczeń ze strony społeczeństwa, ale wynikać powinno także z odpowiedzialności człowieka za przyszłość własną i rodziny

• zasada samopomocy - przejawia się w istnieniu i rozwoju pomocy wzajemnej ludzi

• zasada solidarności społecznej - przenoszenie konsekwencji ryzyk socjalnych z jednostek na społeczeństwo, wyższość wspólnych interesów członków społeczeństwa nad interesami poszczególnych klas lub warstw

• zasada pomocniczości (subsydiarności) - przyjęcie określonego porządku, w jakim różne instytucje społeczne dostarczają jednostce wsparcia

• zasada partycypacji (uczestnictwa) - wyraża się w takiej organizacji życia społecznego, by poszczególni ludzie mieli możliwość pełnej realizacji swoich ról społecznych, by mieli prawo do bycia członkiem grup społecznych i zbiorowości oraz do aktywnego w nich działania

• zasada samorządności - stanowi realizację takich wartości, jak wolność i podmiotowość człowieka

• zasada dobra wspólnego - przejawia się w takich działaniach władz publicznych, które uwzględniają korzyści i interesy wszystkich obywateli

• zasada wielosektorowości - polega na równoczesnym funkcjonowaniu publicznych podmiotów polityki społecznej, organizacji pozarządowych i instytucji rynkowych, które dostarczają środków i usług służących zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa.

II - ROZWÓJ EKONOMICZNY A REALIZACJA CELÓW POLITYKI SPOŁECZNEJ

1. Współzależność rozwoju gospodarczego i społecznego

• wzrost gospodarczy (syntetyczny miernik: realny PNB per capita - jego wady i zalety; mierniki bardziej szczegółowe - elementy podziału ostatecznego DN: akumulacja i spożycie)

• rozwój społeczny - poprawa warunków bytu ludności, rozwój kulturalny i naukowy, przemiana struktur społecznych

• rozwój społeczny jest ściśle powiązany ze wzrostem gospodarczym;

wzrost gospodarczy powinien być podporządkowany celom rozwoju

społecznego.

2. Mierniki rozwoju społecznego (wg UNIDO - Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju):

2.1. Wskaźniki dotyczące efektów procesu rozwoju społecznego, w tym:

• sytuacji demograficznej (np. długość życia)

• sytuacji zdrowotnej (np. śmiertelność niemowląt)

• wykształcenia (np. umiejętność pisania)

2.2. Wskaźniki dotyczące nakładów na rozwój społeczny, w tym:

• system wyżywienia (np. spożycie białka)

• system ochrony zdrowia (np. liczba lekarzy, liczba łóżek szpitalnych)

• system oświatowy (np. liczba szkół, liczba uczniów)

• system komunikacji społecznej (np. liczba gazet, telewizorów, telefonów).

3. Zależności między wzrostem gospodarczym a rozwojem społecznym należy rozpatrywać w dwóch wymiarach: czasie i przestrzeni

• czynnik czasu występuje zarówno przy rozpatrywaniu wpływu wzrostu gospodarczego na rozwój społeczny, jak i odwrotnie (ta - głównie w długim okresie)

• wzrost i rozwój są to zróżnicowane przestrzennie kategorie; istnieje potrzeba uwzględniania wymiaru przestrzennego tych związków.

4. Zależności między wzrostem gospodarczym a rozwojem społecznym nie

można współcześnie rozpatrywać bez uwzględnienia problematyki

ekologicznej. Układ wzajemnych powiązań przybiera postać:

wzrost gospodarczy - rozwój społeczny - środowisko naturalne.

Na relacje te wpływać będzie przede wszystkim POLITYKA PAŃSTWA

(gospodarcza, społeczna, ekologiczna), która może doprowadzić do

następujących sytuacji:

4.1. dominacja wzrostu gospodarczego i podporządkowanie rozwoju

społecznego oraz środowiska naturalnego

4.2. dominacja rozwoju społecznego i podporządkowanie wzrostu

gospodarczego oraz środowiska naturalnego

4.3. dominacja środowiska naturalnego i podporządkowanie rozwoju

społecznego oraz wzrostu gospodarczego

4.4. równorzędne traktowanie wszystkich zbiorów

5. Podstawowe prawa człowieka w dziedzinach ekonomicznych i społecznych:

• prawo do pracy

• prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt

• prawo do płacy za wykonywaną pracę

• prawo do nauki

• prawo do uczestniczenia w życiu kulturalnym

• prawo do wypoczynku i urlopu.

• Modele kształtujące politykę społeczną:

6.1. Model marginalny - opiera się na założeniu, że rynek prywatny i rodzina stanowią naturalne kanały, za pomocą których potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane;

jeśli tak się nie dzieje dopuszcza się wkroczenie polityki społecznej, ale traktowanej jako rozwiązanie doraźne; państwo powinno interweniować tylko w ostateczności i jedynie w stosunku do tych grup społeczno-zawodowych, które nie są w stanie same sobie poradzić.

6.2. Model służebny - traktuje politykę społeczną jako dodatek do ekonomii, natomiast potrzeby społeczne mają być zaspokajane na podstawie kryterium zasług i wydajności;

model ten opiera się na wzorach ubezpieczeń prywatnych - jednostki, a również grupy społeczno-zawodowe są stymulowane do samodzielnego zapewnienia sobie ochrony przed różnymi zdarzeniami losowymi; formą postulowaną są dobrowolne ubezpieczenia.

6.3. Model instytucjonalny - polega na zintegrowanej działalności polityki społecznej w ramach danego społeczeństwa; państwo nie wyznacza granic swojego zaangażowania w działalność socjalną;

odpowiedzialność za zagwarantowanie dobrobytu i bezpieczeństwa każdej jednostki ponosi społeczeństwo;

rodzina, wolny rynek nie są w stanie zapewnić każdemu zaspokojenia potrzeb na wymaganym poziomie - stąd planowa działalność państwa zastępuje mechanizmy rynku w zaspokajaniu potrzeb.

6.4. Model motywacyjny (korporacyjny, socliberalny) jest rozwiązaniem charakterystycznym dla rozwiniętej społecznej gospodarki rynkowej - uwzględnia możliwości szerszej ingerencji państwa w sprawy socjalne, w wyraźnym zachowaniem priorytetu gospodarki rynkowej;

państwo gwarantuje podstawowe bezpieczeństwo socjalne, ale dużą część zadań z tego zakresu realizują organizacje pozarządowe (związki zawodowe, organizacje samorządowe);

programy społeczne traktowane są jako ważny dodatek do gospodarki, choć powinny w jak najmniejszym stopniu zakłócać mechanizmy funkcjonowania gospodarki rynkowej.

6.5. Model elementarny - wyróżniamy go w krajach o słabiej rozwiniętej polityce społecznej;

w rozwiązaniach socjalnych pomoc społeczna opiera się na dobroczynności (często działalności charytatywnej kościoła), większość problemów i potrzeb społecznych zaspokajają organizacje pozarządowe;

państwo zabezpiecza podstawową ochronę socjalną dla obywateli poprzez ustanowienie minimum socjalnego.

7. Środki działania w polityce społecznej:

• świadczenia indywidualne pieniężne i rzeczowe

• fundusze spożycia społecznego, docierające do ludności w różnych formach: rzeczowej, usług, np. bezpłatne porady lekarskie; pieniężnej, umożliwiającej zakup dóbr i usług, a także w formie ulg lub dopłat ułatwiających nabycie dóbr i usług, np. ulgowe wczasy;

• zasady korzystania ze świadczeń: oparte na zasadach zbliżonych do podziału wg pracy (np. zasiłki rodzinne, emerytury) lub podziału wg potrzeb i niezależne od podejmowanej pracy;

• świadczenia mogą być powszechnie dostępne, a nawet przymusowe (np. szczepienia ochronne), inne zaś reglamentowane wskutek ograniczeń możliwości zaspokojenia potrzeb (np. dostęp do kształcenia w szkole wyższej)

• świadczenia mają charakter roszczeniowy (np. emerytury) lub uznaniowy (np. zapomogi);

• świadczenia wyraźnie adresowane, z których korzysta się indywidualnie (np. renta) lub świadczenia, do których ma się uprawnienia i korzysta w razie wystąpienia potrzeby (np. świadczenia lekarskie).

• Infrastruktura społeczna - zespół urządzeń zaspokajających potrzeby socjalne, oświatowe i kulturalne ludności

8.1. Infrastruktura społeczna występuje w polityce społecznej w 2 układach:

• instytucjonalnym - jako podbudowa materialna zaspokajania potrzeb o szczególnym znaczeniu dla kraju i społeczeństwa

(wysokość i struktura nakładów inwestycyjnych, stan majątku

trwałego, zasady i warunki jego modernizacji...)

• funkcjonalnym - jako środek materialny realizacji zadań określonych dziedzin polityki społecznej (funkcjonowanie urządzeń infrastruktury społecznej i efekty dla społeczeństwa)

1. Do infrastruktury społecznej zaliczamy urządzenia z zakresu:

• oświaty i wychowania wraz z częścią urządzeń nauki (instytucje prowadzące badania podstawowe oraz z zakresu nauk humanistycznych, społecznych itp.)

• ochrony zdrowia i pomocy społecznej

• rekreacji i kultury fizycznej

• spraw socjalnych prowadzonych przez zakłady pracy łącznie z urządzeniami zakwaterowania zbiorowego

2. Do charakterystycznych cech infrastruktury społecznej można zaliczyć:

• długi okres użytkowania obiektów, z wymogiem elastycznego dostosowywania urządzeń do stale zmieniających się potrzeb

• duże znaczenie czynnika ludzkiego w prawidłowym funkcjonowaniu urządzeń infrastruktury społecznej

• konieczność dostosowania infrastruktury do konkretnych warunków miejscowych, do sytuacji i struktury demograficznej

• konieczność zsynchronizowania rozwoju infrastruktury społecznej z procesami urbanizacyjnymi

• konieczność konsumowania usług infrastruktury społecznej w miejscu ich świadczenia

III - PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ

1. Podmioty polityki społecznej - to wszystkie organy, instytucje i organizacje, których zadaniem jest kształtowanie zasad polityki społecznej i realizacja ich celów

2. Zasadnicze typy podmiotów polityki społecznej:

1. Międzynarodowe:

• ONZ: Zgromadzenie Ogólne, Rada Ekonomiczno-Społeczna (Komisja Socjalna, Praw Człowieka, Praw Kobiet i Ludnościowa)

• Międzynarodowa Organizacja Pracy (Deklaracja Filadelfijska - 1944)

2. Państwo i jego instytucje:

• w II połowie XIX wieku rozpoczęto organizację ministerstw pracy;

• potem pojawiły się ministerstwo: zdrowia, opieki społecznej, oświaty, nasiliła się działalność związków zawodowych

• XX wiek: wyodrębnienie funkcji społecznej (szerzej pojmowanej niż funkcja socjalna) - 1932 roku w Polsce powołano Ministerstwo opieki Społecznej

• 1946 rok w Polsce: Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych, Ochrony Zdrowia, Edukacji Narodowej, Kultury i Sztuki, Ministerstwo Sprawiedliwości

3. Instytucje i organizacje pozapaństwowe:

• kościół (działalność w zakresie służby zdrowia, domy pomocy społecznej, domy dla samotnych matek, hospicja)

• fundacje

• organizacje młodzieżowe

4. Instytucje lokalne (samorządy terytorialne)

5. Zakłady pracy (zakładowe świadczenia socjalne)

12

---