Pismo japońskie.
W języku japońskim wyróżniamy trzy systemy pisma - dwa sylabariusze zwane hiragana i katakana oraz znaki chińskie, adaptowane na grunt japoński, zwane kanji. W szczątkowej postaci występuje także zapis alfabetem łacińskim.
Sylabariusze można porównać do naszego alfabetu, z jedną istotną różnicą - poszczególne znaki nie oznaczają liter, lecz gotowe sylaby. Wszystkie sylaby w języku japońskim (z wyjątkiem N, które też uważane jest za oddzielną sylabę) są otwarte, tzn. zakończone samogłoską.
Obydwa sylabariusze - hiragana oraz katakana zawierają po 46 sylab (za ich pomocą oraz przy użyciu symboli udźwięczniania i ubezdźwięczniania można zapisać wszystkie dźwięki języka japońskiego). Sposób ich odczytu jest jednakowy, różnią się zaś pochodzeniem oraz zakresem użycia.
Hiragana powstała poprzez uproszczenie niektórych znaków kanji. Używana jest do zapisu:
- Końcówek gramatycznych czasowników, przymiotników, a także partykuł i czasowników pomocniczych.
- Słów rodzimych, dla których nie istnieją znaki kanji.
- Słów, których zwyczajowo nie zapisujemy znakami (gdyż są one np. zbyt skomplikowane), a do zapisu których nie użyjemy katakany (o czym później)
W przeszłości hiragana uważana była za pismo kobiece, gdyż wykształceni mężczyźni używali na ogół znaków kanji oraz katakany.
Katakana powstała z przekształcenia fragmentów niektówych znaków. Używana jest do zapisu:
- Słów pochodzenia obcego, nazw i imion zagranicznych.
- Onomatopei (nie zawsze)
- Czytań znaków kanji (np. nazw obcojęzycznych zapisanych znakami - imiona chińskie)
- Nazw własnych z mitologii japońskiej
Katakany używamy także do podkreślenia pewnych słów:
- Terminologii naukowej (biologia, geologia, etnografia)
- Rzeczowników, które chcemy specjalnie podreślić
Z przyczyn technicznych katakana używana była także w telegramach sprzed sierpnia 1988 r. oraz w starych komputerach.
Katakany używano także w oficjalnych dokumentach przed II Wojną Światową.
Katakana powstała w celu zapisu czytań znaków chińskich (zwłaszcza czytań japońskich). Korzystali z niej również mnisi buddyjscy do szybkiego notowania treści sutr (kanciastą katakaną pisało się szybciej niż hiraganą)
kanji
Jak zapewne wszyscy wiemy, znaki przybyły do Japonii z Chin. Stało się to prawdopodobnie około V-VI wieku n.e. Nie znaczy to oczywiście, że pewnego dnia grupka Chińczyków przywiozła ze sobą zwoje z kanji i powiedziała Japończykom: macie i uczcie się. Cały proces wprowadzania kanji w Japonii trwał dziesiątki, a nawet setki lat.
Na początek kilka podstawowych wiadomości o znakach:
Każdy ze znaków zawiera w sobie podstawowy element zwany kluczem lub pierwiastkiem. Dzięki niemu można określić kategorię znaczeniową, do której dany znak należy, ułatwia także odnalezienie danego kanji w słowniku.
Znaki mają dwa rodzaje czytań. Pierwsze z nich to czytanie sinojapońskie, tzw. on-yomi. Jest to zapisane przez Japończyków ze słuchu oryginalne (mocno zniekształcone) czytanie znaku. Czytania on-yomi są krótkie, 1-2 sylabowe. Drugi rodzaj czytania to czytanie japońskie, tzw. kun-yomi. Jest to czytanie czysto japońskie, które Japończycy dołączyli do znaku. Wynika to z faktu, że treści wyrażone znakami miały już swoje odpowiedniki w języku japońskim. Prześledźmy to na przykładzie:
Jest sobie taki znak oznaczający wodę: 水
Po chińsku czyta się go shuǐ. Japończycy usłyszeli go po swojemu, i nadali znakowi czytanie sui. Jest to właśnie on-yomi. Ale ale, pomyśleli sobie. Przecież my już mamy słowo oznaczające wodę. Brzmi ono mizu. I to jest właśnie czytanie kun znaku 水.
Od razu zapewne pojawią się pytania: dlaczego niektóre znaki mają po kilka czytań on i kun? A więc, w przypadku czytań on wynika to ze wspomnianego wcześniej faktu, że proces zaszczepiania kanji na gruncie japońskim trwał bardzo długo i zdarzało się, że ten sam znak wprowadzany był po kilka razy. Ponieważ język chiński również ewaluował, zmieniały się także czytania znaków. Są trzy główne rodzaje czytań on. Najstarsze, zwane go-on, często spotykane w słowach związanych z tematyką buddyjską, kan-on - najbardziej rozpowszechnione, oraz tō-on.
Na przykład, dla znaku 明 czytanie go-on brzmi myō, czytanie kan-on - mei, zaś czytanie tō-on brzmi min.
Wielość czytań kun wynika z tego, że kanji stworzone były w Chinach i doskonale pasowały do języka chińskiego, do japońskiego zaś niekoniecznie. Ten sam znak mógł być w chińskim użyty do zapisania rzeczownika, czasownika, jak i przymiotnika. W japońskim nadano znakom dodatkowe czytania, kierując się znaczeniem znaku.
Weźmy dla przykładu znak 上. Jego podstawowe znaczenie to góra, górna strona i w tym znaczeniu czyta się go „ue“. Można jednak użyć go także w znaczeniu czasownikowym - wznosić się, podnosić, wspinać się. Wtedy odczytujemy go odpowiednio: agaru, ageru i noboru.
Rodzaje kanji:
Według klasyfikacji zwanej rikusho 六書, możemy wyróżnić 6 typów kanji:
¨象形 shōkei - piktogramy proste. Znaki te przedstawiają konkretne przedmioty, będąc ich uproszczonymi rysunkami. Do kategorii tej należą znaki takie jak: 日 (słońce), 月 (księżyc), 山 (góra), 木 (drzewo), 耳 (ucho), 人 (człowiek)
¨ 指事 shiji - ideogramy proste. Znaki przedstawiają abstrakcyjne pojęcia. Typowe znaki typu shiji to: 上 (góra), 下 (dół), 本 (podstawa, początek), 末 (koniec)
¨形声 keisei - kształt i dźwięk. Znaki te składają się z dwóch części. Jedna wskazuje kategorię znaczeniową znaku, a druga jest wskazówką co do jego wymowy (czytania on). Np. w znaku 河, (rzeka) lewa strona, czyli 氵wskazuje nam, że znak ten ma coś wspólnego z wodą, natomiast prawa strona mówi nam, że czyta się go tak, jak znak 可, czyli „ka“. Dzięki temu możemy w większości przypadków odczytać nieznane nam znaki. Niestety, wskutek ewolucji języka czytania znaków uległy zmianie i sposób ten nie jest w 100% skuteczny. Znaki kategorii keisei stanowią około 90% wszystkich kanji. Najbardziej typowe z nich to np.: 江 (zatoka), 聞, (słuchać), 切 (ciąć), 梨 (gruszka)
¨ 会意 kaii - zestawione znaczenia. Dwa lub więcej elementów o różnym znaczeniu łączy się, tworząc w ten sposób nowy znak. Np. 信 (człowiek+mówić - wierzyć) 林 (kilka drzew - lasek) 炎 (dwa razy ogień - płomienie)
¨ 転注 tenchū - przeniesienia. Ta kategoria jest bardzo niejasna i istnieją na jej temat różne teorie. Np. Znak 長 oznacza „długi“ w znaczeniu wymiaru, to znaczenie przeniosło się później na okres czasu, a następnie zrodziło się nowe znaczenie znaku - dorastać, być w czymś dobrym. Ale to tylko jedna z teorii
¨ 仮借 kasha - zapożyczenia. użycie znaków mających pierwotnie zupełnie inne znaczenie. Na przykład, znak 我 pierwotnie oznacza halabardę, zostało mu jednak nadane także znaczenie „ja“. Inny przykład to znak 豆 (fasola), oznaczający pierwotnie naczynie wotywne.
Złożenia znaków i ich rodzaje.
Połączenie dwóch lub więcej znaków nazywamy złożeniem. Warto poznać ich rodzaje oraz prawa nimi rządzące, łatwiej bowiem wtedy zrozumieć naturę języka japońskiego. Możemy wyróżnić pięć podstawowych typów złożeń:
¨ połączenie znaków o podobnym znaczeniu:
永久 (długo+długo - wiecznie)
単独 (pojedynczo+samotnie - pojedynczo, solo)
損失 (uszkodzić+stracić - strata)
河川 (rzeka+rzeka - rzeki)
運動 (transportować+ruszać - ruch)
¨ połączenie znaków o przeciwnym znaczeniu:
天地 (niebo i ziemia)
貧富 (bogactwo i bieda)
安否 (bezpieczny czy nie)
凹凸 (wypukły i wklęsły - nierówności)
¨ pierwszy znak określa drugi:
羊画 (zachód+obraz - malarstwo europejskie)
盲人 (ślepy+człowiek - ślepiec)
駄作 (kiepski+tworzyć - moje skromne dzieło)
美男 (piękny+mężczyzna - przystojniak)
¨ drugi znak jest dopełnieniem pierwszego. Na ogół takie złożenie można przeczytać też na sposób japoński, przestawiając znaki i wstawiając pomiędzy nie partykułę を lub に. Np.
読書 (書を読む - czytanie książek)
着席 (席に着く - zająć miejsce)
飲酒 (酒を飲む - picie alkoholu)
握手 (手を握る - uścisk dłoni)
砕氷 (氷を砕く - łamanie lodu)
¨ Znaki są w relacji podmiot-orzeczenie. Możemy przeczytać je po japońsku, wstawiając pomiędzy nie partykułę が.
日没 (日が没する - słońce zachodzi - zachód słońca)
地震 (地が震える - ziemia się trzęsie - trzęsienie ziemi)
雷鳴 (雷が鳴る - piorun wydaje dźwięk - grom, grzmot)
1945 najczęściej używanych znaków zostało wpisane na listę jouyou kanji - czyli kanji codziennego użytku. Gazety i inne pisma oficjalne maja wytyczne, by ograniczać się tylko do nich, a w przypadku użycia znaku spoza tej listy - podać jego czytanie. Oprócz tego, Ministerstwo Sprawiedliwości zatwierdziło dodatkowe 285 znaków (grudzień 1997), które mogą być użyte w imionach i nazwiskach - jinmeiyou kanji.