OBECNOŚĆ DUCHA ŚWIĘTEGO W ST Doświadczenie Ducha Bożego jest ściśle związane z życiem samego Boga. Poznawanie Ducha Bożego wynikało z wiary w Jahwe. Działania Ducha doświadczano w życiu i historii. Duch Boży jest ściśle tożsamy z Bogiem. Na pneumatologię wpływ mają ślady przekazów prorockich, które mówią o „widzących”, - których ogarniał Duch Boży, wprowadzał ich w stan ekstatyczny. W początkach pneumatologii ST widać rozróżnienie na ducha dobrego i złego. Krół Saul ogarnięty był złym duchem, mieszkańcy Sychem też, król Achab miał ducha kłamstwa. Izrael wierzył w jednego Boga (ścisły monoteizm), który panuje nad dobrymi i złymi duchami.
Na rozwój pneumatologii miały wpływ: ustanowienie królestwa i niewola babilońska. Z nastaniem królestwa powstaje pneumat. polityczna, mówi się o Duchu Bożym, podkreślającym autorytet państwa w osobie króla - namaszczonego. Niewola babilońska - pneumatologia rozwija się w świetle zmienionej sytuacji. W miejsce państwa wchodzi idea wspólnoty. Powstaje tendencja do łączenia nauki o Duchu z kresem historii. Uwagę Duchowi poświęcają Ezechiel i Joel, którzy widza Ducha jako dobro dla narodu w czasach ostatecznych. Ez mówi o uniwersalnej mocy Ducha. Duch Jahwe będzie inaczej działał niż w królu. ST mówi o Duchu w kontekście odnowy relacji między Bogiem i człowiekiem. HELLENIZM - myśl mądrościowa, rozumienie Ducha zbliża się do idei wiecznej mądrości. Duch ten stawiany jest na równi z Duchem Mądrości Bożej. Mądrość Boża stwarza świat, a Duch Pański wypełnia całą ziemię.
DZIAŁANIE I ISTOTA DUCHA W ST - Ruah-380x-oznacza wiatr, wichurę, tchnienie w organizmie ludzkim. Ruah też oznacza istoty niebieskie (dobre lub złe). Jahwe działa przez Ruah (rozdzielenie M. Czerwonego, zwiastun Jahwe, kara np. Ps 4). Dalej Ruah oznacza dynamiczną siłę zależna od Boga, Wyrażenie Duch Święty służy do określenia wzniosłości i nienaruszalności Jahwe oraz transcendencji i istoty Boga. Działanie Ducha jest konkretne i nieuchwytne. Duch działa w jednostkach, w społeczeństwie; jest gwarantem charyzmatycznego przywództwa. Duch działa wewnątrz człowieka na rzecz wspólnoty np. Samson. Było przekonanie, że Duch Boży działa w jednostkach szczególnie wybranych. Ruah koresponduje z terminem Leb (serce) - kształtuje osobę człowieka. Przyporządkowanie Ruah do terminu Bara - stwarzać, Dakar - mówić. Pod wpływem teologii kultowej idea obecności Ducha zbliża się do zamieszkiwania Boga (Szekinach JHWH).
DUCH ŚWIĘTY W NAUCZANIU JEZUSA CHRYSTUSA
W ewangeliach Jezus ukazany jest jako Mesjasz, jako kluczową scenę ewangelie podają chrzest Jezusa w Jordanie.
MK który pisze ewangelie o Jezusie jako Synu Bożym chce pokazać, że jest kimś większym niż prorok. W scenie chrztu pisze o głosie z nieba i zstąpieniu Ducha z rozwartego nieba - jest to potwierdzenie Bożego Synostwa. U Mk jest mowa o Słudze Bożym, stąd można wnioskować, że nawiązuje on do Pieśni o Słudze Jahwe z Iz. Zstąpienie Ducha Św. i obietnica Ojca są ze sobą ściśle związane. Duch legł u źródła Mesjańskiej działalności.
MT - odwołuje się do sceny chrztu. Zauważa się odmienne słowa „To jest mój Syn umiłowany” - to proklamacja pod adresem uczniów. Pokazuje Chr. w kontekście sługi Jahwe. Ukazuje Jezusa wyznającego Demony Duchem Bożym - dwa aspekty: 1. fakt wyrzucania demonów z czł. dokonuje się przez Ducha. 2. powiązanie Ducha Bożego z aktualnością Królestwa Bożego. Perykopa chrzcielna odpowiada ostatniej scenie z tej Ewangelii - posłanie uczniów na świat. Przyzywanie 3 osób Boskich.
ŁK - jeszcze więcej poświęca miejsca Duch św. jak Mt. Zwraca uwagę, na związek posłannictwa Jezusa z posłaniem Ducha Bożego. W mocy Duch św. Jezus powraca do Galilei. Powrót napełnionego Duch św. Chrystus z pustyni jest zwieńczony jego wystąpieniem nad Jordanu. Napełnienie Duch Św. ukierunkowuje Jezusa na zwiastowanie Dobrej Nowiny. W mocy Ducha Świętego Jezus dokonuje niezwykłych znaków i cudów Łk 12, 4-12. Dar Ducha św. którego Jezus sam będzie udzielał jest streszczenie wszystkich dóbr i darów Bożych. Dar ten musi być wybłagany. Czas wypełnienia się Królestwa Bożego jest darem Ducha.
ŚW. JAN - po św. Pawle drugi pneumatolog, Jezus `przedwielkanocny' był nosicielem DŚ. Podkreśla, że DŚ pozostaje z Jezusem trwale od momentu Chrztu, choć brak samego opisu u J. Jest świadectwo Jana Chrzciciela. Jezus zmartwychwstały chrzci nie wodą lecz DŚ, jest CHRZCICIELEM, najważniejsze jednak zesłanie DŚ, posłany od Ojca i Syna. Nawiązanie do Święta Namiotów (oczekiwanie na przyjście Mesjasza). Bóg jest źródłem wody żywej. Jezus gdy „oddał Ducha”, zarazem śmierć, jak i udzielenie uczniom swojego Ducha. DŚ jako: pocieszyciel, nauczyciel, świadczący, przekonuje świat o grzechu, sprawiedliwości, rzeczach przyszłych, więź Trzech Osób. Jezus zapowiada po sobie przyjście Drugiego Pocieszyciela, który da świadectwo Prawdzie prowadzi do Prawdy, uświęca. Pełni rolę Orędownika., kontynuator Bożego dzieła Zbawienia i Oświecenia. JAKO DUCH PRAWDY: 1. Naucza i przypomina słowa Jezusa. 2. Daje świadectwo Synowi. 3. Przekonuje świat o grzechu. 4. Przygotowuje świat na ponowne przyjście Chr. 5. Prowadzi do całej Prawdy.
BŁĘDNE NAUKI O DUCHU ŚWIĘTYM
1.SABELIANIZM - III w. negował hipostazę/osobę Ducha Św., Syna. Ojciec, Syn i Duch Św. mielibyć jedynie trzema sposobami jawienia się jednoosobowego Boga. Jeden jedyny Bóg jawi się na trzy sposoby. Głosił jednoosobowość Boga. Bóg: Ojciec - Stworzyciel, Syn - Odkupiciel, DŚ - Dawca Łaski.
2. DUCHOBURCY /PNEUMATOCHOWIE /MACEDONIANIE /EUNOMIANIE uczyli, że Syn i Duch są stworzeniami byli niżsi od Ojca, podporządkowani Mu (subordynacjanizm). Prawdziwy Bóg jest Ojcem i jest jednoosobowy. Obrazuje to ich wyznanie wiary. Por. Arianizm.
3. FANTAŚCI - 1 Kor 14 zwykli powoływać się na prywatne powołania, przeciwstawiali objawienie Ducha świętego objawienieu Chrystusa zwłaszcza w Jego postaci eklezjalnej przyczyniło się to do przeciwstawiania charyzmatu urzędowi.
DUCH ŚWIĘTY W CREDO Na credo opierało się zwalczanie błędów pneumatologicznych „w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego” Dionizy używał go do obrony troistości Osób z zachowaniem jedności Bożej natury. Synod w Aleksandrii (362r.) potępił wyznawców D Św. jako stworzenia. Sobór w Konstantynopolu (381r.) uzupełnił credo chrzcielne i Nicejski; powstało wyznanie nicejsko-konst.: „Wierzę… w D Św., Pana i Ożywiciela, który od Ojca pochodzi, który z Ojcem i Synem wsólnie odbiera uwielbienie i chwałę, który mówił przez proroków” oraz „[…] i przyjął ciało za sprawą D Św. z Maryi Dziewicy i stał się czł.” „Pan” i „uwielbienie i chwała” oznaczają jedność z Ojcem i Synem co do Bóstwa „Pan i Ożywiciel” oznacza źródło działania zbawczego na stworzenie, odkupienie i eschatologię. Przemawianie przez proroków - powszechny zakres działania D Św., który jest jednością Trójjedynego Boga. Duch Św. jest zasadą zjednoczenia natur (ludzkiej i Boskiej) oraz zasadą namaszczenia człowieczeństwa a nie jego zrodzenia. Ojcowie kapadoccy uzupełnili credo chrzcielne doksologią. Św. Bazyli „chwała niech będzie Ojcu wraz z Synem i Duchem Św.” Damazy na s. rzymskim (382r.) potępia błędy przeciw D Św. i używa homoousios = współistotny.
PROBLEM FILIOQUE Problem filioque sięga czasów Augustyna., który pojmował D. Ś. jako Komunię, Miłość, Dar Ojca i Syna. Jest więzią Ojca i Syna, stąd pochodzenie od Ojca i Syna. Od Ojca pochodzi zasadniczo - principialter, a od Syna jako komunio (wspólnie - łączył Syna z Ojcem, zawsze razem). W P.Ś. jest mowa o pochodzeniu D.Ś. od Ojca ale też jest mowa o związku między Synem a D.Ś. Problem pochodzenia był ujmowany w symbolach wiary: Epifaniusza (348): D.Ś. poch. od Ojca a udzielany przez Syna; Atanazjańskim (450): D.Ś. pochodzi od Ojca i Syna; Toledańskim (VII w): D.Ś. poch. Od Ojca i Syna; Nicejskim II (787): D.Ś. poch. Od Ojca przez Syna; SŁOWO FILIOQUE (i Syna) dodano na zachodzie do symbolu Nicejsko-konstantynopolitańskiego (381) i weszło do lit. Hiszpańskiej, jerozolimskiej i galijskiej. W 1014 r. papież Benedykt VIII włącza je do liturgii rzymskiej. Naukę o filioque potwierdzają sobory: Lateranejski IV (1215), Lioński II (1274). W 1439 r. Sobór Florencki w dekrecie do Greków uznał prawowierną formę - a Patre per Filium (od Ojca przez Syna). spór o filioque między wsch a zach wybuchł nie na tle rozumienia Trójcy Św. lecz na tle politycznym, chodziło o walki Konstantynopola przeciwko Rymowi o jurysdykcję nad Bułgarią. Patryjarcha Focjusz w sporze z patryjarchą Ignacym potępił tzw. Fałszywe Doktryny misjonarzy łacińskich w Bułgarii, których sprowadził kniaź Borys I Michał, nie chcąc zależności od Konstantynopola. Synod pod władzą Focjusza (877 r.) potępił owe innowacje (filioque), a sam socjusz uznał te sformułowania za bezbożne i bluźniercze. Następny synod (879-880) w Konstantynopolu przyjął credo bez filioque. Focjusz uznał, że D.Ś. poch. tylko od Ojca a Padle solo. Grecki pogląd, że D.Ś. poch. „Przez Syna”, i łaciński „i Syna” nie są ze sobą sprzeczne. Ojciec jest dla D.Ś. początkiem bez początku a poch. od Syna jest TOWARZYSZĄCE (comuniter). Wg teologii zachodniej Ojciec i Syn stanowią jedną zasadę pochodzenia. Wschód zaś kładzie akcent na monarchię Ojca. Zachód natomiast przez filioque zabezpiecza współistotność w filioque, twierdząc, że gdyby poch. tylko od Ojca to niczym nie różniłby się od Syna, byłby drugim Synem. Wschód nie słusznie zarzuca zachodowi, że poch. D.Ś. od Ojca i Syna zakłada dwa źródła.
ROZWÓJ HISTORYCZNO DOGMATYCZNY PNEUMATOLOGII W kontekście TRYNITARNYM; DŚ ściśle związany z Synem i Ojcem; społeczność przeżywała tajemnicę Trójcy Świętej w modlitwie i sakramentach. U św. Pawła mamy doksologie Ojca, Syna i DŚ. Nikt nie miał wątpliwości że Bóg jest jeden. Rozpoczęły się spory na temat pogodzenia jedności Boga z Jego troistością. Do Nicei (325), wyrażenia o Bogu w trzech osobach były bardziej spontaniczne niż systematyczne (w liturgii, modlitwach bez refleksji). W tym pierwotnym okresie nie było sformułowań doktrynalnych. Niemniej w czasach Apostołów głównym tematem przepowiadania Kościoła była prawda że Bóg zesłał swego Syna Mesjasza, który 3 dnia Zmartwychwstał i powrócił do Ojca. Mieli wszyscy mieć świadomość, że Jezus jest Mesjaszem. Pierwsze sformułowania trynitarne zawierały odwoływanie się do DŚ, który był natchnieniem dla proroków, darem udzielania Apostołom. W II w. bardziej szczegółowe reguły wiary, układane z zastosowaniem modelu diady odnoszą się do Ojca i Syna. później rozszerzają się o tzw. TRIADĘ - Ojciec stwarza świat, Jezus Boży syn odkupił świat, Duch Święty uświęciciel.
ŚW. IRENEUSZ Z LYONU: 1. Bóg Ojciec - niestworzony, niematerialny, itd.; 2. Syn, Pan, J. Chr. - przez Niego wszystko stworzone, zrekapitulował wszystkie rzeczy, niszczy śmierć, był przy stwarzaniu świata 3. DŚ - przez Niego prorocy, Kł, wszyscy ludzie, których odradza dla Boga. Uznany za autora PŚ. D. Ś. - MĄDROŚĆ; wraz z Ojcem i Synem był przy stworzeniu świata i czł. Syna i DŚ. nazwał rękami Ojca (ścisłe powiązanie). Przez proroków i apostołów DŚ. odkrywa Boską ekonomię, którą poznaje każdy, kto czyta P. Św. w K-le, między Kłem a DŚ. istnieje głębokie zjednoczenie.
W II w. pojawiła się nauka montanistów, która odnosiła działanie DŚ. do ludzi oddających się ascezie, surowości, rygoryzmowi etycznemu. Kł odrzucał skrajne rozumienie DŚ, że został On dany w pełni bpom. Kł skutecznie zapobiegał przeciwstawianiu charyzmatu i urzędu.
TEOFIL Z ANTIOCHII: DŚ jak MĄDROŚĆ, zaś Apostołowie są nosicielami DŚ.
TERTULIAN: był też u montanistów, fascynował się ich sposobem życia. Nauczał, że Trójca nie sprzeciwia się monarchii Bożej, DŚ. jest głosicielem i interpretatorem ekonomii zbawienia. Jednocześnie przypisywał DŚ. rolę przemawiającego w tekstach P.Ś., tego który wypowiada się przez Ojca i Syna. DŚ. działa w Kle; przez swoje montanistyczne nastawienie sądził, że Kł w e właściwym sencie jest istotą duchową.
ORYGENES: P.Ś. potwierdza egzystencję DŚ. Przypisywał funkcje wobec wierzących: Ojciec - udziela istnienia, Syn - darzy rozumem, Duch Ś. - uświęca. DŚ. skutecznie działa tylko w stosunku do tych, którzy są na drodze do głębszego życia duchowego, którzy są zaangażowani, którzy poddają się Jego działaniu. Chrzest jest równoważny z udzieleniem DŚ. Powszechny dar DŚ. udzielany we chrzcie, ale prawdziwy dar DŚ. u pneumatyków, zachowujących wew. czystość i oddanych życiu ascetycznemu.
PNEUMATOLOGIA NA WSCHODZIE
Charakter praktyczny, apofatyczny (lepiej milczeć i nie roztrząsać prawdy ogłoszonej przez K-ł). Rozwija się na bazie liturgii, świąt, sakramentów, epiklezy, ascezy, mistyki, modlitwy. Rozwijana przez mnichów egipskich, syryjskich, greckich, Ojców wschodni (św. Atanazy, Ewagriusz z Pontu), Ojcowie kapadoccy (Bazyli, Grzegorz z Nysy, Grzegorz z Nazjanzu, Dydym Ślepy), później wpłynęli też: m.in. Grzegorz Palamas, teologowie Rusi Kijowskiej.
W teologii wschodu Duch Św.: hipostaza odróżniona od Ojca i Syna; to „poszerzenie” Natury Boskiej, Słowa; „Dusza” Królestwa Niebieskiego; Moc przebóstwiająca, źródło życia i łask; czasami jako „łaska bezosobowa” jakby platońska.
Ojcowie wczesnosyryjscy: Afrahat, św. Efrem, uczestnicy synodu w Seleucji-Ktezytonie(?) w 410r.; nauka D.Św. to Bóg nie dający się wypowiedzieć, przedstawiany w formie żeńskiej np. Ruah jako Matka, Oblubienica, Boska siła, Żebro Logosu, symbol Miłości dziewiczo-oblubieńczej między Ojcem a Synem i zarazem symbol dziewiczo-narzeczeńskiego odniesiona do człowieka i stworzenia.
Orygenes wyodrębnia Ducha od Ojca i Syna niemal jako „substancję”; był bliski tryteizmowi. Syn pochodzi tylko od Ojca, przy pochodzeniu Ducha od Ojca Syn jest pośrednikiem. Ojciec + Syn + Duch = jedność Boga w Boskiej Triadzie. Syn i Duch są Boscy, nie są stworzeniami. Uczył o jedności immanentnej i historiozbawczej Boga: Ojciec jest Stwórcą wszystkiego, Logos - daje zrozumienie, Duch - uświęca.
Symeon Nowy Teolog (z Konstantynopola, XI w.): D. Ś. jest niestworzonym światłem, które stwarza, wybawia z ciemności, daje życie, oświeca człowieka (na podstawie 1J 1,5). Bóg jest światłością a Duch do niej prowadzi.
Grzegorz Palamas: energetyczna koncepcja Trójcy - Jedna istota o trzech Energiach Boskich (nie osobach-Hipostazach). D. Ś. to Energia Miłości, Jednoczenia, Mocy Duchowej.
Teologowie rosyjscy (Chomiakow, Bułgakow, Losy, Ewdokimow): rozwijali pneumatologię w ścisłym związku z chrystologią i monarchią Ojca. (Np. Bułgakow uczył, że ludzką quasi-wcieloną hipostazą Ducha Św. jest Matka Boża „nosicielka Ducha” dająca ziemską genezę Jezusowi). Przebóstwienie człowieka zaczyna się od DŚ, który bliższy jest nam niż my sami. D. Ś. Postrzegany jako zasada wszelkiego działania Bożego w czł.
W teo. Wsch. Można dostrzec tendencję do zamazywania rysów osobowych D. Św.
PNEUMATOLOGIA NA ZACHODZIE Przedstawiciele: Hilary z Poitiers, Ambroży, Hieronim.
Zapoczątkował Tertulian: Trynitarna reguła wiary - równość Osób w Trójcy zgodnie z formułą chrzcielną. Przeciw modalizmowi. Nadał zaimki osobowe każdej z osób: Ojciec - Ja, Syn - Ty, Duch - On. Ojciec to pierwsza osoba, Syn-druga, Duch-trzecia. Ojciec i Syn mówią wobec siebie w Duchu i przez Ducha,
Św. Augustyn: Ukazuje jedność istoty i różnorodność osób. Biblijny fundament to Rz 5,5 - Duch św. wychodzi do człowieka. Pyta o historiozbawczą funkcję D. Ś. w Trójcy immanentnej. Drugim problemem jest różnica między posłaniem i pochodzeniem D. Ś. od posłania i pochodzenia Syna - opiera się na P. Św. i racjach rozumowych. Ukazuje równość osób Trójcy, odrzuca podporządkowanie osób. Trzej są nierozdzielni w działaniu i bycie. Problem różnicy 3 osób przy jedności istoty rozwiązuje przy pomocy pojęcia relacja. Relacje tworzą osoby. Osoby Boże `tworzone są' przez relacje. Duch określany jako Dar wzajemny Ojca i Syna, komunia między nimi, więź miłości. Wprowadza Triadę: Amans - Kochający, Amatus - Kochany, Amor - Miłość. W dalszej części określa Boskie Osoby przez: Mens - Ojciec - Memoria, Intelectus - Syn - Inteligentia, Amor - Duch Św. - VOLUNTAS.
Dwa kierunki po Augustynie: 1. - PSYCHOLOGICZNY (PERSONALNY) - Duch Św. rozważany w odniesieniu do Woli. 2 - Społeczny - DŚ stanowi więź miłości wzajemnej między Ojcem a Synem.
Tomasz z Akwinu D Św. to Osobowa Miłość Boża na bazie woli po linii psychologicznej. Ryszard ze św. Wiktora D Św. to Miłość międzyosobowa między Ojcem i Synem jako „współumiłowany”.
Bonawentura po linii psychologicznej D Św. to Dar Wzajemny między Ojcem a Synem ad intra; dar dla człowieka.
Średniowiecze D Św. ad extra łączono z łaską, Miłością, Świętością, Wolnością (Lombard, Dunst Szkot, Kocham). Luter D Św. jest Mocą Chrystusa i Zbawiciela; jest to soter pro me. Reformatorzy protestanccy głosili pneumatologią Augustyna.
Czasy nowożytne ograniczenie do „jedności działania Trójcy ad extra” bez pełnej pneumatologii; broniona jest jedność Trójcy, anulowano patrystyczną Trójcę historiozbawczą (Orygenes, Ireneusz) a nawet w pewnym sensie Trójcę w ogóle, rozważając jedynie relacje: Bóg - Jezus z Nazaretu.