Niemożliwość świadczenia.
Jako przyczyna naruszenia zob. oznacza, że świadczenie nie jest możliwe do wykonania. Aby mówić o definitywnym niewykonaniu zob. niemożliwość musi być trwała i całkowita. Gdy niemożliwość jest jedynie przejściowa co do zasady prowadzi jedynie do opóźnienia. Gdy jest częściowa, zachodzi jedynie częściowe niewykonanie zobowiązania.
Niemożliwość świadczenia jest pojęciem pojemnym, które może być klasyfikowane z różnych pkt. widz.:
Jako niemożliwość obiektywna i subiektywna:
obiektywna wynika z natury świadczenia - nikt nie jest w stanie go wykonać;
subiektywna (nazywana niemożnością) wynika z okoliczności leżących po stronie dłużnika - tylko on nie może spełnić świadczenia, podczas gdy inne osoby mogłyby to świadczenie spełnić np. dłużnik, któremu skradziono samochód i złodziej. Wyjątkowo niemożliwość subiektywna może być traktowana jako obiektywna - będzie tak np. w przypadku świadczeń ściśle osobistych np. malarz miał malować a obcięli mu ręce - on już obrazu nie namaluje natomiast jeśli namaluje go ktoś inny to będzie to już inny obraz innego malarza.
Podział ten ma pewne znaczenie w pr. cywilnym, ale nie należy go przeceniać, gdyż co do zasady świadczenie może być spełnione przez os.3. Co do zasady, bo strony mogą to wyłączyć w umowie lub może to wynikać z właściwości zob. (przykład malarza). W przypadku jednak zob. pieniężnych, nie dość że nie można skutecznie wyłączyć możliwości sp. św. przez os.3. to wierzyciel nie może wręcz odmówić przyjęcia zapłaty od os.3.
Niemożliwość ze względu na charakter przeszkody:
niemożliwość fizyczna - wynika z natury zjawiska (np. wydanie zniszczonej rzeczy, zrobienie zdjęcia z wczoraj);
niemożliwość faktyczna - świadczenie teoretycznie, fizycznie jest możliwe do wykonania ale praktycznie nie da się tego zrobić np. igła w stogu siana („fizycznie możliwe, praktycznie bezsensu”);
niemożliwość prawna - przeszkoda tkwi w porządku prawnym, który zakazuje/nie przewiduje określonego zachowania np. podczas trwania stos. pr. zostają wydane normy zakazujące importu określonych towarów / ustanowienie nieprzewidzianego prawem ograniczonego prawa rzeczowego. Gdy spełnienie danego świadczenia jest sprzeczne z prawem;
niemożliwość gospodarcza - św. jest fizycznie możliwe do wykonania, ale wiązałoby się to z obciążeniem jednej ze stron ryzykiem lub nakładami znacznie przewyższającymi normalnie występujące. Są to trudności, z którymi strona nie miała obowiązku się liczyć zawierając umowę, np. wybucha wojna, ceny produktu wzrosły 10-krotnie, etc.
Ze względu na czas powstania niemożliwości - pierwotna i następcza:
niemożliwość pierwotna - istnieje w momencie powstawania zobowiązania:
niemożliwość pierwotna obiektywna - w chwili zawierania umowy świadczenie jest niemożliwe do spełnienia dla każdego.
Art. 387. § 1. Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna.
§ 2. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.
Zgodnie z art. 387 zob. w ogóle nie powstaje (impossibillum est nulla obligatio), nie wchodzi więc w grę odp. kontraktowa, co nie znaczy że nie może powstać odp. deliktowa jednej ze stron - culpa in contrahendo - § 2 (dotyczy to tylko zob. umownych!). Odp. ta ograniczona jest do ujemnego interesu umownego czyli to co strona straciła dążąc do zawarcia umowy np. poniesione nakłady na negocjacje itp.
Od zasady, że zobowiązanie nie powstaje jest jednak wyjątek, w przypadku przelewu nieistniejącej wierzytelności. Ustawodawca podtrzymuje to zobowiązanie, choć wierzytelność nie istnieje - art. 516 mówi, że „zbywca wierzytelności odpowiada względem nabywcy za to, że wierzytelność mu przysługuje”;
niemożliwość pierwotna subiektywna - w chwili powstania zobowiązania dłużnik nie może zobowiązania wypełnić z przyczyn, które jego dotyczą ale kto inny mógłby. Zobowiązanie powstaje i wiąże dłużnika. Dłużnik albo pokona przeszkodę i w terminie wykona świadczenie albo nie pokona przeszkody i wtedy będzie odpowiadał za niewykonanie zobowiązania (całkowite lub częściowe). Jest to odp. na zasadzie winy - dł. w sposób lekkomyślny zob. się do czegoś co go przerasta, nie powinien był podejmować się tego św. Chodzi tu także o sytuacje obiektywne np. choroba (wina w podjęciu się zobowiązania do którego nie był przygotowany).
niemożliwość następcza - pojawia się po powstaniu zobowiązania, a przed jego wykonaniem.
Dalej zajmujemy się niemożliwością następczą subiektywną i obiektywną - są w zasadzie jednakowo traktowane.
Art. 475. § 1. Jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa.
§ 2. Jeżeli rzecz będąca przedmiotem świadczenia została zbyta, utracona lub uszkodzona, dłużnik obowiązany jest wydać wszystko, co uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody.
„Stało się niemożliwe” czyli chodzi o niemożliwość następczą, która nie istniała w momencie powstania zobowiązania. Skutki niemożliwości zależą od odpowiedzi na pytanie co było jej przyczyną - są dwie możliwości:
Jeżeli przyczyną są okoliczności za które dł. nie odpowiada to zob. wygasa. Domniemywa się jednak, że przyczyną są okoliczności obciążające dł. - aby zob. wygasło dł. musi obalić to domniemanie. Gdy mu się to uda wygasa zobowiązanie, ale z pewnymi zastrzeżeniami:
art. 475. § 2. - zasada surogacji realnej - zob. upada, ale wierzyciel ma r. o wydanie surogatów świadczenia niemożliwego - musi on jednak wykazać, że dł. te surogaty otrzymał. [Czachórski: Wydania surogatów wierz. może żądać niezależnie od odszkodowania za niewykonanie zob. niemniej szkoda zostanie wówczas zmniejszona o wartość surogatów. Ponieważ żądanie to jest prawem wierzyciela, dł. nie może zaliczyć surogatów na poczet odszkodowania, gdy wierzyciel z roszczeniem tym nie występuje - uwagi te są zasadne pod warunkiem, że przyjmiemy, że żądanie wydania surogatów powstaje a minori ad maius również w przyp. niemożliwości św. za którą dł. odp.]
lojalny dłużnik powinien powiadomić niezwłocznie wierzyciela o niemożliwości świadczenia. Jest to obowiązek kontraktowy i gdy dłużnik go nie wypełni może odpowiadać w granicach adekwatnego zw. przyczynowego (nie będzie odp. za niemożliwość św., ale za szkodę, której wierzyciel by nie doznał gdyby został na czas został powiadomiony).
Jeżeli przyczyną niemożliwości świadczenia są okoliczności za które dłużnik odpowiada (np. on sam spowodował niemożliwość bo nie dbał o przedmiot z należytą starannością) to powstaje odp. z art. 471 - tj. odp. za niewykonanie zobowiązania z przyczyn, za które dłużnik odpowiada. Obowiązek św. przekształca się wówczas w obowiązek naprawienia szkody. Odszkodowanie obejmuje w zasadzie pełną szkodę w granicach pozytywnego interesu umownego. Odnosi się to do niemożliwości obiektywnej i subiektywnej - przy niemożliwości subiektywnej następczej trzeba zastrzec 2 rzeczy:
jeśli dłużnik ma wypełnić świadczenie polegające na wydaniu rzeczy oznaczonych co do gatunku to dłużnik nie może powołać się na to, że przedmioty tego gatunku stały się niedostępne. Pojęcie niemożliwości jest bardzo ograniczone bo genus perire non censetur (czyli gatunek nie może wyginąć). Jeśli powstają trudności w wydaniu rzeczy oznaczonych co do gatunku i na danym rynku ten gatunek zanikł ale na innych rynkach istnieje, to choćby był trudno dostępny nie ma niemożliwości świadczenia. Trzeba tu odróżnić świadczenia gatunkowe i ograniczone gatunkowo. Dłużnik może się zwolnić od odpowiedzialności, jeżeli zaciągnął zobowiązanie gatunkowe ograniczone np. tona truskawek z własnego gospodarstwa wyprodukował 0,5 tony- może powołać się na niemożliwość świadczenia;
kolejny problem to pieniądze - jeżeli niemożliwość wynika z aktualnego braku środków finansowych to nigdy nie zwalnia to z zobowiązania. Dłużnik przyjmując na siebie zobowiązanie jednocześnie udziela gwarancji, że ma te środki. Zob. istnieje nadal jako możliwe do spełnienia, a dł. odpowiada za dług całym swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym.
Skutki niemożliwości świadczenia w zobowiązaniach wzajemnych:
Większość podstawowych umów w obrocie to umowy wzajemne. Ustawodawca nie mówi tu o wierzycielu i dłużniku tylko o stronach, gdyż obie strony są jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem.
Gdy żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności za niemożliwość świadczenia:
Art. 495. § 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
§ 2. Jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Jednakże druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
Również w tym wypadku zob. wygasa (wygasają oba zobowiązania). Tutaj obowiązki stron są ze sobą ściśle powiązane - jeżeli upada świadczenie jednej strony to odpada podstawa prawna świadczenia drugiej strony - jest to konsekwencja wzajemności zob. Strona, która miała spełnić św., które stało się niemożliwe nie może żądać świadczenia wzajemnego, a gdy je otrzymała obowiązana jest je zwrócić - przypadek condictio sine causa.
§ 2. dotyczy niemożliwości częściowej.
Niemożliwość z przyczyn za które jedna ze stron odpowiada:
Art. 493. § 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić.
§ 2. W razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
Chodzi o sytuacje, gdy strona zobowiązana do świadczenia, które stało się niemożliwe, nie zdołała zwolnić się od odp. - tzn. nie obaliła domniemania, że świadczenie stało się niemożliwe z przyczyn, za które (dłużnik) odpowiada. W takim wypadku strona uprawniona (wierzyciel) ma wybór:
- może albo utrzymać zob. w mocy i żądać odszkodowania na podstawie art. 471 - wówczas wierzyciel musi spełnić swoje świadczenie, a miejsce niemożliwego św. dłużnika pojawi się wtórny obowiązek odszkodowawczy;
- albo może doprowadzić do upadku zob. przez odstąpienie od umowy - ustawa przyznaje stronie prawo podmiotowe kształtujące. Jeżeli odstąpi od umowy - art. 494.
Art. 494. Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
A zatem wierzyciel, który odstępuje od umowy wzajemnej:
obowiązany jest zwrócić drugiej stronie wszystko co otrzymał od niej na mocy umowy - to przypadek condictio causa finita: w momencie świadczenia kauza istniała, następnie upadła w skutek odstąpienia od umowy. Brak jest tu odesłania do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Artykuł ten stanowiąc, że odstępujący od umowy zobowiązany jest zwrócić wszystko co otrzymał, modyfikuje system świadczenia nienależnego z art. 410. Nie będzie bowiem działać zasad, że należy się zwrot tylko w granicach aktualnie istniejącego wzbogacenia (poprzez słowo „wszystko” wyłączono działanie art. 409);
jeżeli spełnił już własne świadczeni może żądać od dłużnika zwrotu tego co sam świadczył - (i to raczej nie na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, lecz wszystkiego co powinien otrzymać z powrotem);
może również żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Wierzyciel ma więc opcje do wyboru - w obu przypadkach może żądać od dłużnika odszkodowania za niewykonanie zobowiązania. Jeżeli od umowy nie odstępuje to musi spełnić swoje świadczenie i może następnie żądać od dłużnika odszkodowania w pełnej wysokości (cała wartość świadczenia niemożliwego i wysokość szkód następczych jeśli się takie pojawiły). Jeżeli natomiast wierzyciel odstępuje od umowy to też może żądać odszkodowania za niewykonanie, ale zaoszczędza swoje świadczenie, którego nie musi w tym wypadku spełniać. Jeśli już je spełnił to może żądać od dłużnika zwrotu wszystkiego co świadczył. To, że wierzyciel zaoszczędza wartość swojego świadczenia jest pewną korzyścią i jeśli teraz dochodzi odszkodowania obejmującego wartość świadczenia, które dłużnik miał spełnić, to należy dokonać zaliczenia tej korzyści (compensatio lucri cum damnum). Wierzyciel będzie się mógł domagać odszkodowania ale tylko do wysokości różnicy wartości między świadczeniem własnym, które zaoszczędził, a tym, które miał dostać a stało się niemożliwe (o ile taka różnica oczywiście występuje).