OPÓŹNIENIE - ART. 476 i następne:
Opóźnienie lub zwłoka - to przyczyny naruszenia zobowiązania, które mają charakter przejściowy, dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie. Jeżeli dł. nie spełnia św. w czasie właściwym, a nie jest to następstwem niemożliwości świadczenia, powstaje stan opóźnienia sensu largo. Jako stan przejściowy może przekształcić się w niewykonanie zob., a w każdym razie spowoduje, że nawet jeśli następnie wykonanie nastąpiło, będzie ono wykonaniem nienależytym z świetle art. 354.
jeżeli więc wskutek opóźnienia dojdzie do niewykonania, dłużnik świadczenia nie spełni - stan ten doprowadzi do definitywnego niewykonania zobowiązania. Są świadczenia, przy których uchybienie terminowi jest równoznaczne z niemożliwością świadczenia np. wykonanie zdjęć ze ślubu;
jeżeli świadczenie nadal jest możliwe do wykonania i zostanie ostatecznie wykonane przez dłużnika - stan opóźnienia zakończy się nienależytym wykonaniem. W grę może wchodzić odszkodowanie za opóźnienie.
W ramach szeroko rozumianego opóźnienia mówimy o:
Opóźnieniu (zwykłym), które zachodzi, gdy świadczenie nie jest spełnione w terminie z powodu okoliczności, za
które dł. nie odpowiada;
Zwłoce - to opóźnienie kwalifikowane, będące następstwem okoliczności obciążających dłużnika. Jeżeli św. nie jest spełnione w terminie domniemywa się, że zachodzi zwłoka - wynika to a art. 471, a dodatkowo potwierdza to art. 476.
SKUTKI OPÓŻNIENIA tj. stanu, gdy dłużnik wykaże, że mamy do czynienia w opóźnieniem zwykłym, bo nie jest ono następstwem okoliczności, za które ponosi odp.:
aktualizuje się roszczenie wierzyciela o wykonanie (to r. przysługuje bez względu na przyczynę
niewykonania, w common law - r. to jest wyjątkiem „specific performance”);
na ogół zaczyna biec termin przedawnienia;
powstaje dopuszczalność potrącenia;
w przypadku poręczenia powstaje obowiązek zawiadomienia poręczyciela, że dłużnik nie spełnił świadczenia w terminie;
w przyp. świadczeń pieniężnych wierzyciel może dochodzić odsetek za opóźnienie w wysokości umownej jeżeli odsetki zastrzeżono lub ustawowej - art. 481:
Art. 481. § 1. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
§ 2. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.
§ 3. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
Roszczenie o odsetki należy się za sam fakt opóźnienia, chociażby wierzyciel nie poniósł żadnej szkody majątkowej (każde opóźnienie powoduje szkodę) i bez względu na przyczyny (nawet gdy nie obciążają dłużnika). Odsetki za opóźnienie nie mają charakteru odszkodowawczego - „chociażby nie poniósł żadnej szkody” (co najwyżej quasi-odszkodowawczy). Należy odróżnić odsetki kapitałowe (za korzystanie z kapitału np. przy umowie pożyczki) od odsetek ustawowych. § 2. zd. 2. dotyczy sytuacji, gdy w grę wchodzą zarówno odsetki kapitałowe jak i ustawowe - jeżeli strony w umowie zastrzegły odsetki kapitałowe, które są wyższe od stopy ustawowej, to w razie opóźnienia odsetki za opóźnienie należą się wg tej wyższej stopy.
np. obecnie odsetki ustawowe wynoszą 12,25% w stosunku rocznym (rozporządzenie z 18.IX.2003), jeżeli zawarto umowę pożyczki oprocentowaną 20% w skali rocznej to irracjonalne byłoby przyjęcie, że gdy dł. wywiązuje się terminowo z zob. odsetki są większe, niż gdy zachodzi opóźnienie w spełnieniu świadczenia.
Art. 482. - problem anatocyzmu - w zasadzie jest zakazany, ale art. 482 stanowi wyjątek - można, ale dopiero od wytoczenia powództwa:
Art. 482. § 1. Od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy.
§ 2. Przepis paragrafu poprzedzającego nie dotyczy pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe.
ZWŁOKA:
Ma charakter opóźnienia kwalifikowanego przez przyczynę. To opóźnienie w wykonaniu zob. wynikłe z okoliczności za które dł. ponosi odpowiedzialność. Już z art. 471 wynika, że w razie zaistnienia stanu opóźnienia domniemywa się, że mamy do czynienia ze zwłoką. Domniemanie zwłoki potwierdza treść art. 476.
Art. 476. Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Przesłanki POPADNIĘCIA W zwłokĘ:
Świadczenie stało się wymagalne:
Wymagalność to cecha zob., polegająca na tym, że wierz. uzyskuje możność żądania zaspokojenia. Zobowiązanie staje się wymagalne z chwilą nadejścia terminu spełnienia świadczenia lub na skutek wezwania dłużnika do wykonania - reguluje to art. 455.
Art. 455. Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.
termin może być oznaczony w umowie (datą lub innym zdarzeniem pewnym);
może wynikać z właściwości zobowiązania np. dostarczenie sprzętu na jednorazową uroczystość;
jeśli termin spełnienia św. nie wynika z w/w, to dłużnik nie musi świadczyć z własnej inicjatywy. Świadczenie powinno być spełnione dopiero niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania - a zatem świadczenie staje się wymagalne z chwilą wezwania. Niezwłocznie nie oznacza natychmiast, jest to pojęcie relatywne (bez nieuzasadnionej zwłoki). Pytanie czy wierzyciel może wydłużyć ten okres (niezwłoczność)? Pajor: wydaje się, że jeżeli świadczenie jest bezterminowe, to może wierzyciel wyznaczyć dłużnikowi termin dłuższy. Czy samo wysłanie faktury do dłużnika, już oznacza, że został on wezwany? SN stwierdził, że nie (sama faktura przygotowuje, mobilizuje dłużnika), chyba że w fakturze jest wzmianka o wezwaniu. Pajor - wezwanie jest oświadczeniem woli, nie wymaga szczególnej formy - może być złożone ustnie.
Niekiedy, mimo że świadczenie jest bezterminowe, wezwanie nie jest konieczne, a świadczenie staje się wymagalne w chwili powstania zobowiązania (np. w przypadku wyrządzenia szkody - fur est semper in mora).
Wymagalność wynika zatem albo z nadejścia terminu spełnienia świadczenia albo z wezwania dłużnika do wykonania. Gdy termin jest oznaczony prawo polskie nie wymaga wezwania. Prawo francuskie - wymaga się, by dłużnik został postawiony w zwłokę poprzez wezwanie, nawet gdy świadczenie jest terminowe, ale istnieje szereg odstępstw od tej zasady. Prawo anglosaskie - jeśli świadczenie jest bezterminowe - dłużnik powinien je spełnić w czasie rozsądnym.
Świadczenie nie zostało spełnione i dłużnikowi nie przysługuje zarzut hamujący (brak jest „okoliczności wyłączających wymagalność”):
Zarzuty hamujące dają dłużnikowi, ze względu na określone okoliczności, prawo powstrzymania się od spełnienia świadczenia mimo, iż nadszedł już termin świadczenia - są to:
art. 461 ius retentionis - prawo zatrzymania:
Art. 461. § 1. Zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (prawo zatrzymania).
§ 2. Przepisu powyższego nie stosuje się, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawionych lub użyczonych.
art. 463 - gdy wierzyciel odmawia wydania pokwitowania:
Art. 463. Jeżeli wierzyciel odmawia pokwitowania, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.
art. 488. § 2. przy zobowiązaniach wzajemnych tzw. zarzut exceptio non adimpleti contractus:
§ 2. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.
Pytanie czy jeśli dł. dysponuje takim zarzutem to czy wyłącza to wymagalność (a zatem i opóźnienie), czy wymagalność zachodzi, bo nadszedł już termin spełnienia świadczenia lub dł. został wezwany, a zarzuty te wyłączają jedynie odp. dłużnika za opóźnienie? Zdaniem Pajora świadczenie jest wymagalne, a dłużnik nie ponosi jedynie konsekwencji odszkodowawczych opóźnienia, bo przyczyna opóźnienia leży po stronie wierzyciela.
Opóźnienie ma swe przyczyny w okolicznościach, które obciążają dłużnika:
Ta przesłanka jest domniemana. Domniemanie zwłoki wynika z art. 471., a dodatkowo potwierdza je treść art. 476. A zatem jeśli zachodzą poprzednie przesłanki domniemywa się, że mamy co czynienia ze zwłoką. W konsekwencji ciężar dowodu co do okoliczności, od których zależy zakwalifikowanie opóźnienia jako zwłoki, nie ciąży na wierzycielu. Przeciwnie - to dł. powinien wykazać, że nie spełnił świadczenia w terminie z powodu okoliczności, za które nie ponosi odp.
Skutki zwłoki:
ZOBOWIĄZANIA PROSTE:
OGÓLNE UPRAWNIENIA POWSTAJĄCE W ZWIĄZKU ZE ZWŁOKĄ - ART. 477:
Art. 477. § 1. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
§ 2. Jednakże gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
wierzyciel ma roszczenie o wykonanie;
może ponadto dochodzić odszkodowania za zwłokę - r. odszkodowawcze nie zastępuje tu r. o wykonanie lecz pojawia się dodatkowo obok niego. Określając szkodę wynikłą ze zwłoki uwzględnia się:
to, że samo św. po terminie może być mniej warte np. owoce - wówczas chodzi o różnicę wartości świadczenia, a wart. jakie miałoby ono gdyby zostało spełnione w terminie;
szkodę poniesioną przez to, że nie otrzymał świadczenia na czas - np. nie wydanie magazynu na czas, powoduje konieczność zapłaty za przechowywanie towaru gdzie indziej, może też chodzić o utracone korzyści;
szkody następcze, jeśli wystąpiły.
Wierzyciel nie może zatem co do zasady doprowadzić do unicestwienia węzła obligacyjnego, co jest przejawem ochrony dłużnika. Wyjątek stanowi §2:
wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, jeżeli wskutek zwłoki św. straciło dla niego znaczenie - całkowicie lub w przeważającym stopniu.
Jeżeli wierzyciel z tego prawa skorzysta i odmówi przyjęcia świadczenia to przekształca dotychczasowy stan zwłoki w stan definitywnego niewykonania i w miejsce świadczenia może żądać odszkodowania za niewykonanie zob. Wierz. musi jednak udowodnić, że świadczenie utraciło dla niego sens wskutek zwłoki, a nie jakiejś innej przyczyny. Jeśli wierzyciel nie jest w stanie przedstawić takiego dowodu to ma czekać. Ustawodawca daje dłużnikowi dodatkowy czas do wykonania, a wierzyciel jest zablokowany. Jak długo ma czekać? Ustawodawca wprowadza mechanizmy konkretne, ale tylko dla zobowiązań wzajemnych, które dominują w obrocie gospodarczym - art. 491 i 492.
UPRAWNIENIA SZCZEGÓLNE:
żądanie wykonania zastępczego - polega na tym, że wierzyciel może własnym działaniem lub przez osobę trzecią uzyskać zaspokojenie na koszt dłużnika, jest to surogat wykonania, forma samopomocy (czyli dochodzenia swoich praw własnym działaniem). Możliwe są 2 sytuacje :
gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku - art. 479: w grę wchodzi (1) zakup na pokrycie (2)żądanie zapłaty wartości - w obu przypadkach wierzyciel zachowuje r. odszkodowawcze.
gdy przedmiotem świadczenia jest czynienie bądź zaniechanie jest nieco inaczej, bo przy rzeczach gatunkowych na ogół jest jakaś cena rynkowa, zaś przy świadczeniach polegających na świadczeniu usługi ustalenie wartości tej usługi jest o wiele trudniejsze, dlatego w tym wypadku niezbędna jest kontrola sądu - art. 480:
Art. 480. § 1. W razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika.
§ 2. Jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
§ 3. W wypadkach nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
W warunkach określonych w § 3. wierzyciel działa wówczas na własne ryzyko, jeśli dłużnik zakwestionuje wysokość kosztów i sąd to przyklepie, może się okazać, że wierzyciel nie uzyska wszystkich kosztów wykonania zastępczego. Poza tymi przypadkami wykonanie zastępcze jest niedopuszczalne.
zaostrzona odp. dłużnika, gdy przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości - art. 478:
Art. 478. Jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.
W tym wypadku dochodzi do znacznego zaostrzenia odp. - następuje zmiana reżimu odp. na casus mixtus. Dł. odpowiada nawet za przypadkową utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia i nie zwolni się wykazując brak winy. Może się jedynie zwolnić dowodząc, że przedmiot św. i tak uległ by uszkodzeniu gdyby spełnił je na czas. Jest to jest dowód braku związku przyczynowego między zwłoką a zniszczeniem rzeczy.
np. miał wydać krowę do sąsiedniego gospodarstwa, a wskutek pożaru, spowodowanego uderzeniem pioruna spłonęła cała wieś.
Gdy dłużnik tego dowodu nie przeprowadzi, odpowiada za wszelkie następstwa swej zwłoki nawet anormalne. Ta odpowiedzialność wychodzi poza granice normalnego związku przyczynowego - odp. także za konsekwencje anormalne swojej zwłoki. Skąd nazwa odp. za przypadek mieszany (casus mixtus)? Miesza się tu zas. winy i zas. ryzyka - dł. odpowiada za przypadek, bo zawinił u źródła zwłoki.
ZOBOWIĄŻANIA WZAJEMNE:
Art. 491. § 1. Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
§ 2. Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Art. 491. modyfikuje uprawnienia ogólne wyrażone w art. 477. Wierzyciel z umowy wzajemnej w przypadku zwłoki dł. może:
żądać wykonania zob. i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki bez wyznaczania dł. dodatkowego terminu do wykonania;
może wyznaczyć dłużnikowi odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu tego terminu, wierzyciel będzie mógł odstąpić od umowy.
Odpowiedni termin tzn. zależny od typu transakcji, interesów stron, charakteru świadczenia itp. Samo odstąpienie od umowy wymaga osobnego oświadczenia woli. Jeżeli wierzyciel taki termin wyznaczył i upłynął on bezskutecznie, to:
może nadal jedynie dochodzić wykonania zob. i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki;
ale może także skutecznie odstąpić od umowy, co powoduje, że umowa upada.
Jednakże wierzyciel może odstąpić od umowy nie wyznaczając uprzednio dodatkowego terminu w wypadkach przewidzianych w art. 492.:
Art. 492. Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
A zatem odstąpienie będzie skuteczne bez wyznaczania dodatkowego terminu, jeśli:
uprawnienie do odstąpienia zostało zastrzeżone w umowie na wypadek niewykonania w terminie ściśle oznaczonym - klauzula legis commissoriae;
wykonanie zobowiązania przez dłużnika po terminie nie miałoby już dla wierzyciela znaczenia, ze względu na właściwości zobowiązania lub ze względu na założony przez wierzyciela, a wiadomy dłużnikowi cel. W tym wypadku termin nie musi być określony w umowie, lecz może wynikać właśnie w właściwości zob. Przykładem takiej sytuacji jest zob. do wykonania zdjęć na ślubie, czy uszycia garnituru na ślub.
Jeśli wierzyciel odstąpi od umowy - art. 494:
Art. 494. Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
wierzyciel ma zwrócić wszystko co otrzymał od dłużnika na mocy umowy:
Brak jest tu odesłania do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Ponadto artykuł ten stanowiąc, że odstępujący od umowy zobowiązany jest zwrócić wszystko co otrzymał, modyfikuje system świadczenia nienależnego z art. 410. Nie będą bowiem działać zasady, że należy się zwrot tylko w granicach aktualnie istniejącego wzbogacenia (poprzez słowo „wszystko” wyłączono działanie art. 409);
może żądać tego, co już świadczył oraz;
naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.