6.

16 marca

Cd. Rozumienie.

Gadamer mówi, że rozumienie oznacza wzajemne rozumienie się. To z kolei oznacza porozumiewanie się. Mówi, że ludzie zwykle rozumieją się nawzajem bezpośrednio. Mówiąc, że „tych dwoje dobrze się rozumie" to oznacza, że oni dobrze się rozumieją, co do wszystkich spraw ich wiążących. Ludzie w codziennym życiu porozumiewają się tak długo, aż osiągną porozumienie, co do tej konkretnej sprawy. Może być tak, że żyjąc zwykłym życiem porozumienie się między ludźmi zostaje zakłócone. Wtedy rozumienie staje się zadaniem, czyli sztuką prowadzenia rozmowy (pytania, odpowiedzi, argumenty). Ta sztuka może dotyczyć też rozmowy, jaką prowadzimy z tekstem. Cała filozofia hermeneutyczna nastawiona jest na rozmowę z tekstem i docieka tego, jak w ogóle możliwa jest rozmowa z tekstem. Zarówno w zwykłej rozmowie, jak i tej z tekstem chodzi o to, by zakończyła się ustaleniem wspólnego sensu. Może być tak, że rozmowa nie prowadzi do wspólnego sensu. Wtedy zadajemy sobie pytanie, jak on (autor) doszedł do swojego poglądu. Zatem pytamy o genezę tego poglądu. Pytanie o genezę oznacza rezygnację z możliwości dojścia do wspólnego sensu. To oznacza specyficzną obcość tekstu lub tego, z kim prowadzimy rozmowę. Kiedy pytamy o genezę to oznacza niemożność porozumienia się. Wtedy, w przypadku tekstu, to oznacza, że pojawia się konieczność historycznej interpretacji. Ograniczamy się do sytuacji, w jakiej tekst powstał. Można stosować tu psychogenezę (tzn. pokazywać, że poglądy zawarte w tekście są wyrazem przeżyć autora), socjogenezę (wyjaśniać tekst odwołując się do społecznych warunków, w jakich tekst powstał). Jeśli chodzi o rozmówcę, to usiłujemy wniknąć w jego psychikę. Tak się dzieje tylko wtedy, gdy dojście do wspólnego sensu jest niemożliwe. Np. kiedy dzieło jest niespójne i nie da się potraktować jako całość. I tylko wtedy cofamy się do autora.

Gadamer zgadza się ze Szlajermacherem, co do tego, że hermeneutyka jest giętka. Tzn. że jedność hermeneutyki polega na tym, że rozumienie przebiega tak samo niezależnie od tego, o jaki tekst chodzi (tekst religijny, świecki, dzieło filozoficzne). W tym znaczeniu hermeneutyka jest jedna. Ale Gadamer nie zgadza się ze Szlajermacherem co do tego, że powszechne jest doświadczenie obcości i możliwości nieporozumienia (punkt wyjścia Szlajermachera). Mają oni różne punkty wyjścia, bo dla Gadamera punktem wyjścia jest to, że się porozumiewamy i ludzie się rozumieją wzajemnie. To przekonanie o powszechności obcości i możliwości nieporozumienia zrodziło u Szlajermachera ideę uniwersalnej hermeneutyki. U Szlajermachera w tej wyjściowej obcości chodziło o mowę zapisaną. Bo uważał, że w mowie zapisanej ta możliwość nieporozumienia występuje ciągle, natomiast w żywym słowie zawsze można jakoś interpretować. Ale ponieważ rozszerzył on pole badawcze hermeneutyki także na mowę ustną, to znaczy, że ta obcość dotyczy nie tylko tekstu, ale też przekazu ustnego.

Szlajermacher definiuje hermeneutykę jako sztukę unikania nieporozumień. Według niego rozumienie zawsze wymaga cofnięcia się do genezy, tego, co się chce zrozumieć. Zrozumiane ma być nie tylko brzmienie słowa i jego obiektywny sens, ale też indywidualność autora tekstu. Zarazem zwrócił uwagę na język. Język nie jest strukturą zamkniętą samą w sobie niezależną od procesu mówienia, ale zawsze jest czymś, co się dzieje. Znaczenie poszczególnego słowa jest jednoczesnym połączeniem znaczenia ogólnego i szczególnego (konkretnego). Można powiedzieć, że z jednej strony jest struktura języka, a z drugiej indywidualna mowa. Odniesienie sprawy do tego, co konkretne rozumiał psychologicznie. To, co konkretne w języku nie odnosi się do sensu słowa, ale myślenia tego, kto mówi. Dlatego rozumienie składa się z 2 elementów. Nazwał je dwiema interpretacjami. Pierwsza to interpretacja gramatyczna: rozważenie mowy w odniesieniu do całości języka. Druga interpretacja - psychologiczna, później techniczna: rozważenie mowy w odniesieniu do myślenia twórcy. Z drugiej strony mówił przecież, że język jest jednością tego, co ogólne i konkretne. Jak więc ją osiągnąć, skoro ją dzieli? Szlajermacher wyjaśnia to mówiąc, że trzeba pokazać, że pojedynczy akt mówienia zawiera te 2 elementy. Tzn., że mowa dzieli się według reguł, które są regułami języka, czyli reguł, które tworzą strukturę języka (zadanie interpretacji gramatycznej), a po drugie trzeba wziąć pod uwagę styl mowy, czyli styl konkretnej wypowiedzi (interpretacja psychologiczna). Szlajermacher traktuje język tak, jakby był narzędziem, które można poddać naukowej obróbce... Ale tak przecież nie jest, bo każdy z nas, kiedy mówi jest w języku zanurzony. Kiedy mówimy nie uprzytamniamy sobie reguł gramatycznych. Słowo wyjęte z kontekstu pewnej całości i ciągle powtarzane przestaje być rozumiane. Więc język i mówienie to coś więcej niż reguły. Sensu tego, co mówimy nie da się sprowadzić ani do praw języka ani do psychologicznego użycia języka.

Szlajermacher skłania się później do psychologicznego rozumienia tego, co indywidualne. Nie odnosi już mowy i pisma do ogólności języka, ale odnosi konkretną mowę do całości określonego życia, które tę mowę wyłoniło. Czyli dla niego poszczególna mowa to tylko moment, który wyraża całość życia człowieka. Całość życia człowieka ukrywa się za tym jednym momentem.

U Szlajermachera hermeneutyczną zasadą, która kieruje procesem rozumienia jest życie, jako indywidualny los. Zatem tekst jest manifestacją życia autora. Interpretacja psychologiczna to przeniesienie się interpretatora w położenie, sytuację autora. Jest to wejście w wewnętrzny proces powstawania dzieła. Czyli rozumienie byłoby reprodukcją pierwotnej produkcji. Zatem oznacza to, że hermeneutyki według Szlajermachera nie interesuje rzeczowy aspekt mowy. Sens tego, co powiedziane nie jest istotny, jest drugorzędny. Według niego rozumienie ma się zająć uświadomieniem sobie wewnętrznego myślenia autora. Istotne jest tu powiedzenie przejęte później przez Dilthey'a, że autora należy lepiej rozumieć niż on sam siebie rozumie. W takim razie autor nie zajmuje już pozycji uprzywilejowanej, ale zrównuje się z interpretatorem. W ten sposób Szlajermacher zaciera różnicę między autorem a interpretatorem. Zakłada, że żeby odtworzyć proces twórczy, interpretator musi wniknąć w dzieło uczuciem, czyli wczuć się. Jest to możliwe dlatego, że to, co nas wszystkich łączy to równość duchowa. Między twórcą a interpretatorem jest równość duchowa. Szlajermacher zakłada, że każdy człowiek nosi w sobie minimum innego człowieka. W końcu może powiedzieć, że indywidualność autora można uchwycić bezpośrednio wtedy, kiedy się zajmie jego miejsce. »Czyli cały proces rozumienia ma prowadzić do tego, że mamy się postawić w położeniu autora.

Podsumowanie. Szlajermacher pojmował hermeneutykę jako uniwersalną teorię sztuki rozumienia i wykładni. Po drugie ważna jest rola języka. Ona wysuwa się na plan pierwszy. Zasługą jego jest to, że zwrócił uwagę na to, że rozumiemy nie tylko to, co jest napisane. Hermeneutyka zajmuje się zarówno tekstem pisanym, jak i mówionym. Szlajermacher opiera rozumienie na rozmowie. Uwolnił hermeneutykę od wszystkich momentów dogmatycznych. Tekst nie jest już, tak jak było wcześniej, miarodajnym źródłem absolutnej prawdy. Nie jest tak, że mamy tekst poddać egzegezie i otrzymać prawdę raz na zawsze ustaloną. Zarazem uczynił z hermeneutyki metodę psychologiczną oderwaną od wszelkich treści. Nie tyle ważny jest sens tekstu, ile twórcze przeżycie autora. Rozumienie stało się od jego czasów odtwórczym powtórzeniem pierwotnej myśli autora. Zarazem od Szlajermachera hermeneutyka stała się podstawą wszystkich historycznych nauk humanistycznych. Stała się uniwersalną teorią rozumienia i wykładni. Nauki humanistyczne są niewątpliwie naukami historycznymi i zarazem hermeneutycznymi.

Jak hermeneutyka znalazła się wobec z jednej strony rozwoju nauk, z drugiej strony świadomości historycznej? Wiek XIX był wiekiem scientyzmu (wiara we wszechmoc nauki). Scientyzm postawił znak zapytania wobec tych wszystkich obszarów ludzkiej praktyki, które nie poddały się postępowaniu naukowemu, tzn. metodzie eksperymentalnej. Zatem mówiono, że to, co naukowe musi się poddać metodzie eksperymentalnej; cała reszta należy do przeciętnej wiedzy... Zatem ten znak zapytania oznaczał, że to było pytanie o nauki humanistyczne. Przede wszystkim są to pytania o to, jaka jest podstawa prawomocności tych nauk. Nauka i naukowość w myśl scientyzmu to gwarant obiektywności, prawdy rozumianej jako pewność. Scientyzm zakwestionował nauki humanistyczne twierdząc, że są nieprawomocne. Zarazem wiek XIX to pojawienie się świadomości historycznej i zarazem historyzmu. Jest to taka świadomość historyczna, która pokazuje, że wszystko jest zmienne. Ta pojawiająca się świadomość historyczna, czyli świadomość zmienności ludzkich dokonań, ludzkiego myślenia obciążyła tą historyczną zmiennością całość doświadczenia ludzkiego. Czyli była ona taką świadomością, że całe doświadczenie ludzkie jest zmienne z jednym wyjątkiem, którym jest nauka. Uważano, że nauka nie podlega historycznej zmienności; jest postęp, ale nie ma takiej zmiany jak to rozumiała świadomość historyczna (tzn. coś powstaje, ma miejsce i kończy się, a powstaje coś nowego). W myśl scientyzmu nauki humanistyczne będąc naukami historycznymi nie mają prawa do tego, żeby ich twierdzenia były obiektywnie ważne. W tym momencie nauki humanistyczne „znalazły się w kłopocie", bo musiały odpowiedzieć jakoś na ten zarzut. Odpowiedziały na 2 sposoby. Pierwsza odpowiedź była mało hermeneutyczna. Dał ją neokantyzm badeński (przeciwieństwo neokantyzmu margburskiego). Drugą odpowiedź dała hermeneutyka Dilthey`a. Zarówno neokantyzm badeński, jak i Dilthey usiłowali wykazać, że humanistyka jest nauką. Czyli scientyzm w dalszym ciągu działał także na tych, którzy nie byli przyrodnikami (bo reprezentanci neokantyzmu badeńskiego nie byli przyrodnikami); ale presja tego scientyzmu była tak silna, że oni usiłowali wykazać, że humanistyka może być nauką. Tak było aż do czasów Huserla. Uważano, że cała praktyka musi zostać objęta nauką i trzeba pokazać, że da się objąć nauką. Dopiero Huserl zadał pytanie o nauki i pokazał, że jest inaczej.