Przemoc w rodzinie

0. Definicja przemocy w rodzinie

1. Postać i formy przemocy w rodzinie

2. Postępowanie w przypadku przemocy

3. Eksmisja osoby znęcającej się nad rodziną

4. Przymusowe leczenie odwykowe

5. Podstawa prawna

6. Inne poradniki / strony www / organizacje pomocowe:

Definicja przemocy w rodzinie

Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, pod pojęciem tym rozumie się jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny. Przemoc prowadzi do narażenia poddanych jej członków rodziny na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, narusza ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powoduje szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołuje cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Postać i formy przemocy w rodzinie

Przemoc może mieć postać:

- przemocy fizycznej, np. popychanie, odpychanie, obezwładnianie, przytrzymywanie, policzkowanie, szczypanie, kopanie, duszenie, bicie otwartą ręką i pięściami, bicie przedmiotami, ciskanie w kogoś przedmiotami, parzenie, polewanie substancjami żrącymi, użycie broni, porzucanie w niebezpiecznej okolicy, nieudzielanie koniecznej pomocy,
itp.

- przemocy psychicznej, np. wyśmiewanie poglądów, religii, pochodzenia, narzucanie własnych poglądów, karanie przez odmowę uczuć, zainteresowania, szacunku, stała krytyka, wmawianie choroby psychicznej, izolacja społeczna (kontrolowanie i ograniczanie kontaktów z innymi osobami), domaganie się posłuszeństwa, ograniczanie snu i pożywienia, degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie, zawstydzanie),stosowanie gróźb, itp.,

- przemocy seksualnej, np. wymuszanie pożycia seksualnego, wymuszanie nieakceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych, wymuszanie seksu z osobami trzecimi, sadystyczne formy współżycia seksualnego, demonstrowanie zazdrości, krytyka zachowań seksualnych kobiety, itp.

- przemocy ekonomicznej, np. odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, nie zaspokajanie podstawowych, materialnych potrzeb rodziny,
itp.

Przemoc w rodzinie dotyka nie tylko dorosłych (w szczególności kobiety), ale i dzieci.

Zgodnie z art. 207 Kodeksu karnego, przemoc w rodzinie jest przestępstwem. Zgodnie z tym przepisem, ten, kto znęca się fizycznie lub psychicznie (uwaga – przemoc ekonomiczna nie jest zakazana przez ten przepis) nad osoba najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osoba nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli czyn ten połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Jeżeli następstwem przemocy jest targniecie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Polskie prawo ściga sprawców przestępstw przeciwko osobom bliskim nie tylko za znęcanie się fizyczne lub psychiczne, ale także za:

- zmuszanie, tj. używanie przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia innej osoby do określonego zachowania się - (art. 191 k.k.);

- zgwałcenie (art. 197 k.k.). Uwaga! Przestępstwo to popełnia każdy, kto przemocą zmusza inną osobę do stosunku płciowego. Także wtedy, gdy robi to mąż gwałcąc własną żonę.

- uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego - (art. 209 k.k);

- kradzież na szkodę osoby najbliższej (tj. wtedy, gdy zabiera rzeczy wspólne lub żony) - art. 278 i 279 k.k);

- niszczenie, uszkadzanie lub czynienie niezdolnym do użytku mienia cudzego- art. 288 k.k.);

- rozpijanie małoletniego poprzez dostarczanie mu napojów alkoholowych, ułatwianie mu ich spożywania, lub nakłanianie do spożywania takich napojów - art. 208 k.k.).

W przypadku występowania przemocy w rodzinie powinna być do niej zastosowana procedura „Niebieskie Karty". Określa ona sposób interwencji wobec przemocy w rodzinie. Na procedurę tę składa się odpowiednia dokumentacja i tryb postępowania w przypadku stwierdzenia bądź podejrzenia występowania przemocy. Obowiązuje ona w policji od 1998 roku, a w pomocy społecznej od 2004 roku. Jest zalecana także do stosowania przez gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, w przypadku gdy w rodzinie występuje również problem alkoholowy.

Rozpoznanie przemocy w rodzinie i wypełnienie „Niebieskiej Karty" przez policjanta, pracownika socjalnego czy członka gminnej komisji to początek procesu pomagania. Każda z tych służb ma w swoich zapisach ustawowych możliwość i obowiązek korzystania z pomocy innych osób, instytucji i organizacji, a także obowiązek współpracy.

W 2005 roku weszła w życie ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Wprowadziła ona do polskiego prawodawstwa dwie instytucje: zakazu zbliżania się sprawcy do ofiary i nakaz opuszczenia przez sprawcę wspólnie zajmowanego mieszkania. Rozwiązania te jednakże są bardzo rzadko wykorzystywane w praktyce.

Obecnie dobiegają końca prace nad nowelizacją ustawy. Ma ona zapewnić skuteczniejszą pomoc dla ofiar przemocy, pojawiają się jednak obawy, że będzie nadużywana, zwłaszcza do odbierania dzieci rodzinom biednym, ale nie patologicznym. Ofiary przemocy będą m.in. miały prawo do bezpłatnej obdukcji wykonanej przez lekarza, który wystawi odpowiednie zaświadczenie. Jej wyniki będą dowodem w przypadku rozprawy sądowej. Obecnie bezpłatną obdukcję można wykonać u biegłego lekarza na wniosek prokuratora lub sądu.

Zaostrzone zostały przepisy wobec sprawców przemocy. Już na etapie postępowania prowadzonego przez prokuratora będzie on mógł wydać sprawcy nakaz opuszczenia wspólnie zajmowanego lokalu. Nakaz eksmisji będzie obowiązywał przez trzy miesiące, ale sąd na wniosek prokuratora będzie mógł przedłużyć go.

Ponadto do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wpisany został zakaz stosowania przez rodziców i opiekunów dzieci kar cielesnych oraz cierpień fizycznych. Ta zmiana nie przewiduje jednak nałożenia żadnych dodatkowych sankcji za jej nieprzestrzeganie, przepis ma za zadanie edukować rodziców, aby zamiast kar fizycznych stosowali inne metody wychowawcze.

Postępowanie w przypadku przemocy

Zawiadomienie policji

Każda osoba wzywająca policję ma prawo do:

0. Zapewnienia przez interweniujących policjantów doraźnego bezpieczeństwa (art. 15 ust. 1 pkt 3 Ustawy o Policji - Policja ma prawo zatrzymać osoby stwarzające w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia).

1. Uzyskania informacji, kto przyjechał na wezwanie - dlatego można i należy zapytać o numer identyfikacyjny policjantów, a także o nazwę i siedzibę jednostki, która podjęła interwencję.

2. Wykorzystania dokumentacji interwencji policyjnej (notatek służbowych) jako dowodów w sprawie karnej przeciw sprawcy przemocy.

3. Zgłoszenia interweniujących policjantów na świadków w sprawie karnej przeciw sprawcy przemocy.

Obowiązki interweniujących policjantów:

0. zapewnienie bezpieczeństwa ofiarom;

1. zatrzymanie sprawcy przemocy domowej, gdy stanowi on realne zagrożenie dla domowników;

2. odwiezienie nietrzeźwych sprawców przemocy domowej do Izby Wytrzeźwień, lub gdy takiej nie ma, do Policyjnej Izby Zatrzymań;

3. wskazanie ofiarom przemocy najbliższego schroniska, noclegowni, ośrodka i w miarę możliwości zapewnienie transportu – powinno to nastąpić w przypadku, gdy w ocenie policjantów nie ma podstaw do izolowania sprawcy lub nie ma takiej możliwości (np. sprawca uciekł z miejsca zdarzenia), a ofiary w dalszym ciągu czują się zagrożone;

4. w razie potrzeby zabranie i umieszczenie w bezpiecznym miejscu dziecka (dzieci);

5. przekazanie ofierze przemocy rzetelnej informacji na piśmie o przysługujących jej prawach, możliwościach otrzymania pomocy i konkretnych miejscach, w których można otrzymać pomoc, a także o możliwości złożenia zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie sprawcy przemocy w odpowiedniej jednostce policji lub prokuratury; informacja taka znajduje się na karcie B „Niebieskiej Karty”, którą policja powinna zostawić ofierze przestępstwa.

W razie zastrzeżeń do zachowania policji, osoba, która ją wezwała, ma prawo złożenia skargi do bezpośrednich przełożonych tych policjantów.

Po każdej interwencji domowej, gdzie stwierdzono przemoc, lub istnieje podejrzenie przemocy, musi nastąpić ponowny kontakt z rodziną w celu dokonania odpowiedniego rozeznania sytuacji, zwłaszcza jeśli są tam dzieci.

Po zakończeniu interwencji dokumentacja Niebieskie Karty zostaje przekazana odpowiednim dzielnicowym.

Do zadań dzielnicowego należy m.in.:

0. założenie teczki zagadnieniowej pt. "Przemoc domowa" i gromadzenie w niej wszelkiej dokumentacji z każdej interwencji i działań podjętych po interwencji. Gromadzenie dokumentacji jest niezmiernie istotne w przypadku wszczęcia postępowania karnego wobec sprawcy przemocy;

1. odwiedzenie rodziny w celu bliższego rozeznania sytuacji i zorientowania się jakiego rodzaju pomoc jest potrzebna – nie później niż w ciągu 7 dni od interwencji;

2. stała opieka - systematyczne wizyty (co najmniej raz w miesiącu) sprawdzające stan bezpieczeństwa domowników i zachowanie sprawców;

3. nawiązanie współpracy z innymi służbami pomagającymi ofiarom przemocy domowej w środowisku lokalnym

Bezpieczne schronienie

W sytuacji, gdy agresja sprawcy jest nasilona, należy zatroszczyć się o bezpieczne schronienie dla siebie i dzieci. Mogą go udzielić znajomi, bliska rodzina, ale może to być miejsce publiczne, z którego można wezwać policję. Adresy działających lokalnie schronisk, noclegowni, ośrodki interwencji kryzysowej itp. powinna wskazać ofierze przemocy policja, ale warto, żeby BPO miało u siebie listę takich placówek działających lokalnie.

Dowody popełnienia przestępstwa

Do tego, aby doprowadzić do ukarania sprawcy przemocy potrzebne będą dowody. Należy zatem zatroszczyć się o ich zgromadzenie. Mogą to być:

0. dowody rzeczowe (np. porwane ubrania, zniszczone sprzęty); warto zabezpieczyć je wywożąc do rodziny lub znajomych;

1. zeznania świadków (sąsiadów, znajomych, którzy słyszeli lub widzieli awanturę); warto zwracać uwagę na to co się dzieje jak największej liczby osób, nie można się wstydzić i ukrywać przed innymi aktów przemocy;

2. obdukcja lub zaświadczenie o stanie zdrowia opisujące obrażenia, jakich doznała ofiara przemocy, która została pobita lub zgwałcona; obdukcje wykonywane są odpłatnie i ich koszt waha się w granicach 70 - 100 zł. Jednak na potwierdzenie rodzaju i rozmiarów doznanych urazów ciała osoba pokrzywdzona może przedstawić jakiekolwiek inne zaświadczenie lekarskie np. od lekarza pierwszego kontaktu, wydane przez lekarza przy zgłoszeniu się na ostry dyżur bądź też kartę informacyjną ze szpitala. Dokument taki można uzyskać bezpłatnie w każdej placówce służby zdrowia, do której pokrzywdzony się zgłosi. Zaświadczenie powinno jak najdokładniej opisywać doznane urazy, ich rozmiar, stopień uszkodzenia ciała, o ile to możliwe przewidywalną poprawę zdrowia, jak również inne przeprowadzone przez lekarza czynności. Może być uzupełnione krótkim opisem podawanych okoliczności zdarzenia.

3. notatki dokumentujące kolejne akty przemocy; na karcie B „Niebieskiej Karty” znajduje się miejsce na zrobienie takich notatek; nie mając takiej karty trzeba zapisać, kto był sprawcą przemocy, kiedy to się stało i w jakim miejscu, na czym polegała przemoc, kto widział i słyszał przebieg zdarzenia, czy była interwencja policji, czy sprawca działał pod wpływem alkoholu.

4. dowody z interwencji policyjnych; warto zapisać nazwiska policjantów lub ich numery służbowe; oni również mogą być świadkami; można też dowiedzieć się o numer pod jakim interwencja została zarejestrowana i poprosić o kopie notatki służbowej (lub karty meldunku o przeprowadzonej interwencji).

Wszczęcie postępowania karnego

Sposób rozpoczęcia postępowania karnego w sprawach o przestępstwa związane z przemocą w rodzinie zależy od trybu ścigania, jaki został przewidziany przez prawo dla danego przestępstwa.

Ściganie z urzędu

Większość przestępstw jest ścigana z oskarżenia publicznego, z urzędu. Oznacza to, że jeśli prokuratura lub policja dowiedzą się o popełnieniu przestępstwa, muszą wszcząć postępowanie karne. W takim wypadku najlepiej jest jeśli osoba dotknięta przemocą lub ktoś inny (sąsiedzi, organizacja zajmująca się przeciwdziałaniem przemocy) złoży zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa w prokuraturze lub na policji (nieco więcej na temat zawiadomienia poniżej).

Prowadzenie postępowania nie jest zależne od woli osób pokrzywdzonych. Takimi przestępstwami są m.in.:

0. znęcanie się fizyczne lub psychiczne (art. 207 k.k.),

1. zmuszanie innej osoby do określonego zachowania za pomocą groźby lub przemocą (art. 191 k.k.),

2. spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka (art. 156 k.k.), pozbawienie człowieka wolności (art. 189 k.k.),

3. naruszenie miru domowego (art. 193 k.k.),

4. pedofilia (art. 200 k.k.),

5. kazirodztwo (art. 201 k.k.),

6. rozpowszechnianie pornografii (art.202 k.k.),

7. porzucenie osoby małoletniej lub nieporadnej (art. 210 k.k.),

8. uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego wbrew woli opiekuna (art. 211 k.k.).

Ściganie na wniosek

Jednak są też takie przestępstwa, które można ścigać tylko wtedy, gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie, jest ono uzależnione od jego zgody. Z chwilą złożenia wniosku, postępowanie oczy się tak samo, jak w przypadku trybu przestępstw ściganych z urzędu. Złożony wniosek pokrzywdzony może cofnąć za zgodą prokuratora lub sądu (w zależności od etapu postępowania), ale tylko do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego (odczytania aktu oskarżenia na pierwszej rozprawie). Wyjątkiem od tej zasady jest przestępstwo zgwałcenia. W sprawach o zgwałcenie raz złożonego wniosku nie można wycofać. Cofniętego wniosku o ściganie nie można złożyć ponownie (art. 12 § 3 k.p.k.).

Do przestępstw ściganych na wniosek należą m.in.

0. zgwałcenie (art. 197 k.k.),

1. niealimentacja (art. 209 k.k.),

2. groźby popełnienia przestępstwa na szkodę osoby najbliższej lub samej pokrzywdzonej (art. 190 k.k.),

3. nieumyślne naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia na okres powyżej 7 dni, gdy osobą pokrzywdzoną jest osoba najbliższa (art. 157 § 5 k.k.).

Ściganie z oskarżenia prywatnego

Są także takie przestępstwa, które ścigane są z oskarżenia prywatnego. Oznacza to, że postępowanie wszczyna się na podstawie aktu oskarżenia wniesionego do sądu przez pokrzywdzonego. Pokrzywdzony musi sam zebrać materiał dowodowy i udowodnić sprawcy winę przed sądem. Akt oskarżenia może ograniczać się do wskazania osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie (art. 487 k.p.k.). Policja na żądanie pokrzywdzonego musi przyjąć skargę, w razie potrzeby zabezpieczyć dowody i przesłać skargę do właściwego sądu (art. 488 k.p.k.).

Takimi przestępstwami są m.in.

0. spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia trwającego do 7 dni (art. 157 § 4 k.k.),

1. naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.).

Złożenie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa

Zawiadomienie można złożyć:

0. osobiście (pisemnie lub ustnie do protokołu o przyjęciu ustnego zawiadomienia i przesłuchania w charakterze świadka) lub

1. wysłać listem poleconym (zachowując dowód nadania).

Zawiadomienie może złożyć pokrzywdzony lub osoba niezwiązana z przestępstwem (np. pracownik socjalny).

Zawiadomienie należy złożyć w komisariacie policji lub prokuraturze, najbliższym ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa.

Osoba, która doświadczyła przemocy, która chce brać udział w procesie karnym przeciwko sprawcy, powinna zgłosić swój udział w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Zyskuje w takim przypadku uprawnienia strony, w tym możliwość wniesienia apelacji od wyroku.

Pomoc w organizacjach i instytucjach zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie

W wypadkach przemocy w rodzinie można również zwracać się do innych instytucji zajmujących się pomocą osobom dotkniętym przemocą w rodzinie. Są to m.in. Pogotowie Niebieska Linia, Centrum Praw Kobiet, Centra Interwencji Kryzysowej i in.

Organizacje te działają na terenie całego kraju i świadczą nieodpłatną pomoc prawną i psychologiczną a także prowadzą schroniska dla osób dotkniętych przemocą.

Eksmisja osoby znęcającej się nad rodziną

Znęcanie się nad członkami rodziny może być powodem orzeczenia eksmisji przez sąd na podstawie art. 13 ustawy o ochronie praw lokatorów. W takiej sytuacji osoba eksmitowana nie ma prawa do lokalu socjalnego, jednakże powinna mieć zapewnione pomieszczenie tymczasowe (na podstawie art. 1046 kpc). Wykonanie takiej takiej eksmisji jest bardzo często nieskuteczne i nie jest uznawane jako skuteczna forma ochrony osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Ponadto eksmisję taką można orzec wobec lokatora danego mieszkania (a nie właściciela / współwłaściciela).

Uwaga!

Od 1 sierpnia 2010 r. obowiązuje znowelizowana ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Zgodnie z nim, większe uprawnienia będzie miała policja i prokuratura. Policjant będzie mógł zatrzymać sprawcę przemocy i wystąpić do prokuratora z wnioskiem o nakaz opuszczenia wspólnie zajmowanego lokalu w ciągu 24 godz. od zatrzymania. Taki wniosek będzie rozpatrywany maksymalnie przez 48 godz. od chwili zatrzymania oskarżonego. Nakaz opuszczenia mieszkania dla sprawcy przemocy będzie mógł wydać właśnie prokurator, a nie sędzia, i będzie on obowiązywał przez 3 miesiące, z możliwością przedłużenia przez sąd o kolejne 3 miesiące. W przypadku wydania takiego postanowienia, jeżeli sprawca nie będzie miał się gdzie zatrzymać, zostanie skierowany np. do noclegowni.

Kolejnym środkiem zaostrzającym sankcję wobec sprawców przemocy ma być obligatoryjne poddanie się leczeniu i działaniom terapeutycznym. Sprawca będzie też miał zakaz zbliżania się do ofiar przemocy.

Więcej zadań dotyczących przeciwdziałania przemocy mają też samorządy. Każda gmina będzie miała obowiązek tworzenia i realizowania lokalnego programu przeciwdziałania przemocy. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta ma powołać zespół interdyscyplinarny składający się z przedstawicieli oświaty, służby zdrowia, policji, pomocy społecznej i organizacji pozarządowych. Głównym zadaniem zespołu ma być koordynowanie działań poszczególnych służb zajmujących się przemocą i pomocą jej ofiarom. Konkretnymi przypadkami będą zajmować się tworzone doraźnie grupy robocze.

Ponadto pracownik socjalny będzie mógł, współpracując z policjantem lub lekarzem, zabrać dziecko z domu, jeżeli jest tam zagrożone jego życie i zdrowie. Od takiej decyzji rodzice będą mieć prawo odwołania się do sądu i sąd tez w ciągu 24h będzie musiał zatwierdzić decyzję pracownika socjalnego.

Znowelizowana ustawa ma skuteczniej chronić ofiary przemocy, które uzyskają prawo do bezpłatnej obdukcji, którą będzie wystawiał nie tylko biegły lekarz, oraz uzyskają pomoc w znalezieniu mieszkania, jeżeli pokrzywdzona przemocą osoba nie będzie miała tytułu prawnego do mieszkania zajmowanego przez sprawcę. Do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wpisany został też zakaz stosowania kar cielesnych wobec dzieci przez ich rodziców lub opiekunów.

Przymusowe leczenie odwykowe

Na podstawie art. 26 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi można zobowiązać do leczenia taką osobę, która w związku z nadużywaniem alkoholu powoduje rozkład życia rodzinnego, demoralizację nieletnich, uchyla się od pracy albo systematycznie zakłóca spokój lub porządek publiczny.

Decyzję o zobowiązaniu do leczenia podejmuje sąd rejonowy właściwy dla miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy. Sąd wszczyna postępowanie na wniosek gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych lub prokuratora. Wniosek do komisji lub prokuratora o leczenie odwykowe może złożyć każdy, kto ma informacje o osobie wymagającej leczenia, w tym oczywiście ofiara przemocy w rodzinie.

Leczenie może odbyć się w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Osoba, którą zobowiązano w tym trybie do poddania się leczeniu odwykowemu, jest wzywana do dobrowolnego stawienia się w wyznaczonym terminie we wskazanym zakładzie lecznictwa odwykowego. Osoba, która nie stawi się dobrowolnie, możne być doprowadzona przez policję. Na czas leczenia sąd może ustanowić nadzór kuratora. Możliwości orzeczenia obowiązku leczenia odwykowego istnieją także w procedurze karnej. Nie ma jednak możliwości prawnych ani organizacyjnych zatrzymania pacjenta w takim zakładzie wbrew jego woli.

Od 1 sierpnia 2010 r. sprawcy przemocy w rodzinie będą mieli obowiązek uczestniczyć w programach korekcyjno - redukacyjnych, nawet jeśli nie wyrażą na to zgody.

Podstawa prawna

1. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88 poz. 553 z późn. zm., tekst jednolity dostępny na stronie http://www.lex.com.pl/kodeksy/?akt=97.88.553.htm)

2. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r. Nr 89, poz. 555, tekst jednolity dostępny na stronie http://www.lex.com.pl/kodeksy/?akt=97.89.555.htm)

3. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie ( Dz. U. z 2005 r Nr 180 poz. 1493 z późn. zmianami)

4. Ustawa o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2005, Nr 31, poz. 266, z późn. zm).

Inne poradniki / strony www / organizacje pomocowe:

Pogotowie Niebieska Linia www.niebieskalinia.pl

Centrum Praw Kobiet www.cpk.org.pl (lista organizacji pomocowych w podziale na poszczególne województwa znajduje się na stronie: http://www.cpk.org.pl/pl.php5/on/articles/cid/7)

Centra Interwencji Kryzysowej (np. www.cik.sos.pl)

Ośrodki Interwencji Kryzysowej (lista na stronie http://www.interwencjakryzysowa.pl/osrodki.php)

Departament ds Kobiet, Rodziny i Przeciwdziałania Dyskryminacji MPiPS www.kobieta.gov.pl