I. Normatywność prawa - definicja normy prawnej.

Abstrakcyjność i generalność norm prawnych

W europejskim kręgu kulturowym za naczelną cechę prawa uważa się jego normatywny charakter. Prawem są więc normy (reguły, zasady, przykazania) co oznacza, że pewne wzory zachowań uznaje się za powinne, inaczej mówiąc obowiązujące, wiążące, dyscyplinujące, do określonego sposobu postępowania. Znaczy to, że gdy mówimy o prawie, w znaczeniu porządku prawnego, nie stwierdzamy faktu, że np. „samochody nie jadą po chodniku”, lecz wskazujemy powinność: „samochody nie powinny wjeżdżać na chodnik”.

Podsumowując, wypowiedź która wyraża skierowane do danej osoby żądanie określonego zachowania się jest wypowiedzią normatywną. Jeżeli wypowiedzi normatywnej towarzyszy specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania, staje się ona normą. Gdy autorem wypowiedzi jest jednostka, będzie to norma indywidualna, tak jak w przypadku zakazu konkretnego zachowania się sformułowanego np. przez ojca wobec syna. Jeżeli natomiast wsparcie dla normy udzielane jest przez zbiorowość, mówimy o normach społecznych. Jedną z postaci norm społecznych są normy prawne, które swoją egzystencje zawdzięczają zinstytucjonalizowanemu wsparciu autorytetów prawotwórczych, najczęściej państwa.

Normatywność prawa znajduje więc swój wyraz w wypowiedziach normatywnych, które są jednocześnie odróżniane od innych wypowiedzi, np. opisowych. Konsekwencją tego jest wydawanie rozmaitych zbiorów z normami zapisanymi w postaci przepisów prawnych.

Norma prawna jest więc najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa. Przyjmuje się, że jest ona regułą zachowania noszącą dwie zasadnicze cechy:

a/ Jest to reguła abstrakcyjna

Oznacza to, że jest ona regułą zachowania typowego – zakazanego, nakazanego lub dozwolonego. Chodzi zatem nie o zachowanie jednorazowe, niepowtarzalne, ale o zachowanie takie, jakie zdarzyć się może w nieokreślonej z góry liczbie przypadków.

Dla zapewnienia powtarzalności wzoru zachowania, jego opis zawarty
w normie nie powinien być nadmiernie szczegółowy, odwołujący się
do bardzo konkretnych sytuacji (kazuistyczny), lecz ogólny – taki aby objął dużą liczbę przypadków należących do danego typu zachowań. Np. nakaz zawarty w art. 148kk: „Kto zabija człowieka” obejmuje nieograniczoną ilość najrozmaitszego rodzaju zabójstw popełnianych na różnych ofiarach, w różnych sytuacjach przez różnego rodzaju sprawców. Nowoczesne prawodawstwa unikają więc kazuistyki
i posługują się regułami zachowania możliwie najogólniej sformułowanymi.

b/ Jest to reguła generalna

Oznacza to, że jest skierowana do pewnej kategorii adresatów, tj. tych, kogo zakaz, nakaz lub dozwolenie dotyczy, nie zaś do adresata wskazanego co do tożsamości. Wskazanie adresatów następuje przez powołanie się na ich cechy rodzajowe (np. obywatele, żołnierze, studenci). Wiele norm czyni adresatem zakazu, nakazu lub dozwolenia wszystkich ludzi znajdujących się na obszarze obowiązywania danego, np. polskiego, prawa. Wówczas wskazanie adresata następuję przez użycie słowa: „kto”, „ktokolwiek”, „każdy”.

0. Elementy normy prawnej.

Norma prawna jest regułą zachowania, która daje odpowiedź na pytanie: kto, w jakich warunkach, jak powinien postąpić – co jest mu nakazane, zakazane lub dozwolone. Sporne jest natomiast, czy określenie: jakie konsekwencję grożą za zachowanie niezgodne z przedstawionym wzorem, jest integralnym składnikiem normy czy też częścią odrębnej normy.

Ze względu na treść norm prawnych wskazuje się w nich najczęściej trzy elementy:

1. hipoteza (jest to nazwa konwencjonalna języka prawniczego) określa warunki, w których adresatowi normy jest coś czynić zakazane, nakazane lub dozwolone,

2. dyspozycja określa rodzaj zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego, albo rodzaj konsekwencji, które należy przyjąć np. co do obowiązywania prawa, możliwości stosowania określonych norm,

3. sankcja określa rodzaj dolegliwości jaka dotknie osobę, która będąc adresatem normy naruszy jej dyspozycję w warunkach określonych
w hipotezie.

Ad.1

Hipoteza stanowi jeden z bardziej rozbudowanych elementów normy prawnej. Hipotezy towarzyszą także innym normom społecznym np. moralnym. Przyjmuje się bowiem, że nie ma norm bezwarunkowych tj. stwarzających nakaz lub zakaz (rzadziej dozwolenie) określonego zachowania w każdej sytuacji. Nawet normy tak zdawałoby się bezwzględne jak: zakazujące morderstwa, opatrzone są hipotezą. Zabijanie w niektórych przypadkach jest nie tylko dozwolone, ale nakazane (np. na wojnie w stosunku do nieprzyjaciela), a w innych pozbawienie człowieka życia nie pociąga za sobą konsekwencji prawnych (np. tzw. obrona konieczna).

Hipoteza dotyczy elementów podmiotowych i przedmiotowych sytuacji, którą ujmuje. Gdy dotyczy elementów podmiotowych, wskazuje adresata normy oraz jego cechy (np. wiek, stan zdrowia, sytuacja rodzinna, zawodowa, majątkowa). Hipoteza może też wskazywać cel działania podmiotu prawa (np. „w celu obalenia ustroju ...”), sposób działania (...w sposób szczególnie zuchwały lub poprzez włamanie...).

Gdy hipoteza dotyczy elementów przedmiotowych odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresata zewnętrznych. Mogą to być określenia pewnych zachowań ludzkich, np. „Jeżeli na licytacji nikt nie przystąpił do przetargu ...”. Stany czy zjawiska określone w hipotezie pojawiają się też w wyniku działania praw przyrody, funkcjonowania gospodarki itp. (np. powódź, stan zagrożenia epidemiologicznego, zniżka cen). Hipoteza może też określać miejsce działania (na terenie zakładu pracy), lub moment działania (w czasie wojny).

Ad. 2

Dyspozycja normy określa treść powinnego zachowania. Przedmiotem wzoru zachowania mogą być:

a/ czyny, tzn, faktyczne czynności psychofizyczne (zabranie mienia, prowadzenie samochodu, budowa domu, wypowiadanie się),

b/ czynności konwencjonalne, czyli takie zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie inne niż to, które wynikałoby
z psychofizycznego przebiegu tych czynności i ich faktycznych skutków. Np. uchylenie kapelusza ma na celu nie tylko ochłodzenie sobie głowy, ale w myśl reguł obyczaju europejskiego oznacza powitanie lub pożegnanie.

Dyspozycja normy prawnej może określić, iż wskazane w niej zachowanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone.

Nakaz określonego zachowania może przybrać dwie formy:

a/ nakaz obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego nie można się uchylić bez narażenia na niepożądane konsekwencje prawne (sankcje), np. nakaz poddania się szczepieniu w czasie epidemii

b/ nakaz obejmujący jeden typ zachowania podstawowego i drugi który może być przez adresata wybrany zamiast prawa podstawowego
(z łac. facultas alternativa), np. służba zastępcza zamiast zasadniczej służby wojskowej.

Zakaz określa typy zachowań uznane przez normę za niedopuszczalne. Przez prawo zakazywane są czyny, rzadziej czynności konwencjonalne.

Dozwolenie jest przyjętą zasadą prawa, iż w państwie praworządnym dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie nakazane lub zakazane.
Np. właściciel rzeczy może ją dowolnie wykorzystywać, dopóki prawa innych podmiotów, np. sąsiadów, nie są zagrożone. Lub autor książki może w niej napisać co tylko podpowie mu fantazja, o ile nie narusza przez to innych norm prawnych, np. przez zniesławienie, plagiat czy ujawnienie tajemnicy państwowej.

Ad. 3

W prawie pojęcie sankcji dotyczy tylko dolegliwości jaka spotyka naruszyciela normy.

Najczęściej wyróżnia się trzy rodzaje sankcji prawnych:

a/ sankcję egzekucyjną, która polega na przymusowym wykonaniu tego, co stanowiło niedopełniony obowiązek adresata (np. eksmisji
z lokalu, który winien być opróżniony), bądź na przymusowym unicestwieniu tego co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi (np. zburzenie budynku wzniesionego bez pozwolenia), bądź też na przymuszeniu adresata do wykonania ciążącego na nim obowiązku
(np. grzywna skłaniająca świadka do stawienia się w sądzie.

b/ sankcja nieważności czynności prawnej – (czynność prawna jest jednym z rodzajów czynności konwencjonalnych w prawie).

Nieważność jako sankcja może mieć miejsce wówczas gdy: przekroczone zostały kompetencje organu, naruszony został prawem określony tryb podejmowania decyzji, naruszone zostały akty normatywne o wyższej mocy obowiązywania, a także czasami jeszcze
z innych względów (np. gdy decyzja jest niesprawiedliwa).

c/ sankcja karna (represyjna, penalna) – jest to sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu, rzadziej na zaniechaniu (np. nie udzielenie pomocy osobie będącej
w niebezpieczeństwie, jeśli było się zobowiązanym do działania). Sankcja karna polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (np. wolności, życia, dobrego mienia, wartości majątkowych, praw obywatelskich, rodzicielskich, prawa do wykonywania zawodu itp.).

0. Koncepcje budowy normy prawnej

Występowanie trzech różnych elementów normy prawnej, a więc hipotezy dyspozycji i sankcji prowadzi do pytania o strukturę normy , tzn.
o wzajemne relacje między wymienionymi elementami.

W polskiej teorii prawa dominowała tzw. trójczłonowa koncepcja normy prawnej. Zdaniem jej zwolenników pełna norma prawna musi obejmować wszystkie trzy elementy. Stosowanie prawa wymaga bowiem od prawnika określenia adresata i warunków w jakich jest on zobowiązany do pewnego zachowania się (hipoteza), treści uprawnień i obowiązków (dyspozycja), oraz ustalenia konsekwencji grożących w wypadku zachowania się sprzecznego ze wskazanym wzorem (sankcja). Norma ma społeczny charakter dzięki powiązaniu z jakąś zbiorowością społeczną. Powiązanie to znajduje wyraz
w sankcji, czyli w jakiejś reakcji, różnorodnie wyrażanej w jakiejś zbiorowości, mającej miejsce w wypadku naruszenia dyspozycji w określonych warunkach. Zwolennicy tej koncepcji głoszą, że reguła postępowania bez sankcji nie jest normą społeczną. Sankcja jest więc nieodłącznym elementem normy społecznej.

Przeciwnicy natomiast twierdzą, że koncepcja trójczłonowej struktury normy prawnej obciążona jest kilkoma wadami. Po pierwsze w przypadku pewnych rodzajów norm nie sposób w ogóle ustalić sankcję. Są to np. niektóre normy konstytucyjne. Niemożliwe jest czasem również określenie sankcji dla norm będących zasadami prawnymi. Po drugie uznanie, że sankcja jest niezbędnym składnikiem każdej normy, oznacza przyjęcie wątpliwego założenia, że cel ustanowienia normy może być osiągnięty skutecznie tylko wówczas, gdy adresata „przymusi się” do posłuchu groźbą sankcji. Założenie to jest wątpliwe zarówno w wymiarze psychologicznym, socjologicznym jak
i politycznym. Jeden z teoretyków skomentował takie założenie następująco: „Definiowanie prawa przez sankcję przywodzi na myśl definiowanie zdrowia przez chorobę”.

Poza tym twierdzenie, że sankcja jest nieodłącznym elementem każdej normy nie bierze pod uwagę faktu, na który niejednokrotnie zwracali uwagę socjologowie. Normy prawne bowiem często funkcjonują skutecznie dzięki autorytetowi prawodawcy, dzięki własnej zgodności z ideałami ludzkimi, innymi normami społecznymi. Normy prawne są więc skuteczne niezależnie od przymusu jakim są wsparte. „Nie sankcje, lecz idee prawa są wartościami, które niosą życie lub śmierć systemom prawnym” (G.L. Seidler).

Dlatego też powstała inna koncepcja budowy normy prawnej, tzw. koncepcja norm sprzężonych. Mówi ona o parze norm, na którą składają się:

- norma sankcjonowana określająca adresata i warunki w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić (hipoteza) oraz treść owego nakazu, zakazu lub dozwolenia (dyspozycja),

- norma sankcjonująca, stanowiąca odrębną normę, określająca, iż
w przypadku naruszenia normy sankcjonującej (co występuje tu jako hipoteza), zostanie zastosowana konsekwencja, której rodzaj i stopień dolegliwości jest wyznaczany w treści tej normy. Dyspozycja normy sankcjonującej przewiduje więc obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy sankcjonowanej jak i upoważnienie (kompetencję) dla organów państwa do realizacji tych skutków.

Norma sankcjonowana skierowana jest do pewnej kategorii adresatów określonych rodzajowo (adresat pierwotny). Norma sankcjonująca skierowana jest zawsze do organów państwa (adresaci wtórni), ponieważ w jego i tylko
w jego kompetencji leży oficjalne stwierdzenie naruszenia normy sankcjonowanej i zastosowanie wobec jej naruszyciela określonej dolegliwości czyli sankcji.

Norma sankcjonująca jest przy tym normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszona została norma sankcjonowana.
W społeczeństwie przestrzegającym prawo funkcjonują więc jedynie normy sankcjonowane, ponieważ sankcjonujące, w braku naruszeń norm sankcjonowanych, nie znajdują zastosowania.

0. Norma prawna a przepis prawny – relacje.

Normy prawne jako specyficzne wypowiedzi mogą być komunikowane czyli przekazywane do wiadomości w formie słownej, w postaci zdań (w sensie gramatycznym) ujętych w języku prawnym.

Już od wielu tysiącleci, a powszechnie w czasach nam współczesnych, normy prawne są utrwalane na piśmie i w tej postaci docierają do adresatów.
Dokumenty zawierające normy, czyli akty normatywne nie są jednak pisane tekstem ciągłym, lecz podzielone są na odcinki. Najmniejszy z tych odcinków (zwykle pojedyncze zdanie) zaopatrzony wskaźnikiem identyfikacyjnym – numerem lub literą – jest nazywany przepisem prawnym. Inaczej mówiąc: przepis prawny , to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta
w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona przez prawodawcę jako artykuł, paragraf, punkt itp.

Tak więc norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa, albo inaczej zbudowana z elementów znaczeniowych zawartych w przepisach prawa. Między normą prawną
a przepisem prawnym istnieje więc taka relacja, jak między treścią (sensem, znaczeniem) a formą. Treść prawa wyrażają normy; przepisy zaś, są formą słowną (zdaniową), w którą treść ta jest ujęta. Normy prawne są wyprowadzane z przepisów, czyli są wynikiem ich interpretacji. To, jaka reguła postępowania (norma) zostanie zbudowana w wyniku interpretacji przepisów zależy od wielu czynników i nie jest ostatecznie przesądzone. Dokonywanie wykładni praw, czyli formułowanie norm na podstawie przepisów jest więc jedną z podstawowych umiejętności prawnika.

Stosunek logiczny pojęć: „norma prawna” i „przepis prawny” jest rozłączny. Oznacza to, że żadna norma prawna nie jest przepisem, ani żaden przepis normą prawną.

Porównując tekst przepisu (przepisów) z treścią normy można stwierdzić, że norma może być zbudowana:

a/ w całości na podstawie jednego przepisu (przypadek bardzo rzadki, raczej hipotetyczny),

b/ na podstawie kilku, nawet bardzo wielu przepisów.

Przepis zaś może zawierać materiał do budowy wielu różnych norm prawnych, albo części normy (hipotezy, sankcji), lub części różnych norm prawnych.
Np. przepisy części ogólnej kodeksu cywilnego (księga pierwsza) zawierają elementy hipotezy wielu norm prawnych, których dyspozycje znajdują się
w przepisach dalszych ksiąg k.c. Dokumenty zawierające ujęte w przepisy normy prawne, regulujące jakiś zespół stosunków społecznych nazywamy aktami normatywnymi.

0. Rodzaje norm i przepisów prawnych.

1. Normy bezwzględnie i względnie obowiązujące oraz semiimperatywne

Podstawową doniosłość na obszarze prawa cywilnego ma wyróżnienie norm. Kryterium różniącym je jest sposób w jaki prawodawca określa okoliczności ich zastosowania, a w konsekwencji charakter ich mocy wiążącej.

a/ Normy bezwzględnie obowiązujące (zwane też imperatywnymi, ius cogens, kategorycznymi) znamionuje to, że ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone decyzją stron jak również odmiennymi zwyczajami; dla wysłowienia tego sensu lepiej byłoby określać je mianem norm bezwzględnie stosowalnych. Na tę ich cechę wyraźnie wskazują niekiedy przepisy prawne.

Np. Art., 119 k.c. „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”, lub art. 854 §1 „Przedsiębiorstwo składowe obowiązane jest do dokonywania odpowiednich czynności konserwacyjnych. Przeciwne postanowienie umowy jest nieważne”.

b/ Normy względnie obowiązujące (zwane też dyspozytywnymi, uzupełniającymi, ius dispositivum, ius suppletivum) także są normami stanowionymi lub aprobowanymi przez państwo i pod tym względem niczym nie różnią się od norm imperatywnych. Jednakże w odróżnieniu od tych ostatnich znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie uregulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej normie. Prawodawca ustanawia więc tu dodatkową przesłankę zastosowania tych norm, jaką jest zastrzeżenie, że strony nie uregulowały sprawy inaczej niż norma prawna albo nie wyłączyły jej zastosowania nie dokonując regulacji o odmiennej treści. Sens ten lepiej oddaje nazwa „normy względnie stosowalne”. Na taki charakter normy wskazują niekiedy wyraźne zwroty zawarte w przepisach prawnych. Niekiedy wskazują one na pierwszeństwo zastosowania nie tylko oświadczeń woli (czynności prawnych) ale
i zwyczajów.

Np. takie zwroty jak w art. 394 §1 k.c. „w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju”, lub w art. 642 §1 k.c. „w braku odmiennej umowy”.

Główny walor norm dyspozytywnych polega na tym, że uzupełniają one treść stosunku prawnego w zakresie nie uregulowanym przez strony.

c/ pośrednią kategorię stanowią normy semiimperatywne (zwane też normami semidyspozytywnymi, jednokierunkowo działającymi normami dyspozytywnymi, jednostronnie bezwzględnie obowiązującymi). Chodzi tu o normy, które wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony i dlatego zastosowanie takich norm może być uchylone lub ograniczone przez strony tylko wtedy, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej ochroną normatywną. Charakter taki
z reguły mają normy ustalające maksymalny lub minimalny zakres świadczeń jednej ze stron (ceny, czynsze) najdłuższe czy też najkrótsze terminy wypowiadania, dokonywania pewnych działań itp.

Np. art. 593 §1 k.c. „Prawo odkupu może być zastrzeżone na czas nie przekraczający lat pięciu”.

2. Normy kompetencyjne

Normy, które nakładają na kogoś obowiązek reagowania na dokonanie czynności konwencjonalnej, nazywamy normami kompetencyjnymi. One przyznają kompetencję (upoważniają) określony podmiot do dokonania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś jakieś obowiązki. Ich realizacja zapewniona jest z kolei sankcjami przewidzianymi
w prawie cywilnym lub w procedurze cywilnej. Natomiast poza zakresem regulacji normą kompetencyjną powstaje kwestia, czy podmiot dokona czynności konwencjonalnej wywołującej obowiązek reagowania na nią. Obowiązek dokonania takiej czynności konwencjonalnej (np. zawarcia umowy) może oczywiście być nałożony, ale na podstawie innej już normy.

W przeciwieństwie do norm merytorycznych, bezpośrednio nakazujących lub zakazujących określoną czynność, normy kompetencyjne nie ograniczają niczyjej wolności. One jedynie wskazują, jak należy się zachować, aby osiągnąć zamierzone cele. Z tego względu nie wydaje się, aby można było kwestionować ich obowiązywanie lub postulować ich uchylenie
z powołaniem się na zasadę wolności – w szczególności na konstytucyjnie zawarowaną swobodę działalności gospodarczej. Natomiast zasady takie mogą odnosić się do ewentualnych norm, które by nakazywały albo zakazywały dokonywać określonych czynności konwencjonalnych sformułowanych w systemie prawnym (np. zawierania umów).

3. Metanormy

Metanormy odnoszą się do norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie człowieka.

W szczególności chodzi tu o:

a/ normy dotyczące sposobu konstruowania systemu prawnego, a więc normy, które nakazują uznawać pewne fakty za prawotwórcze (np. uchwalanie ustaw, wydawanie rozporządzeń, uznawanie prawa zwyczajowego). Do tej kategorii zaliczyć także należy normy określające początek i koniec obowiązywania norm merytorycznych.

b/ reguły interpretacyjne – formułowane w przepisach prawnych lub przez doktrynę prawniczą – to z kolei dyrektywy, które określają, w jaki sposób przepisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im co do znaczenia normy prawne - a więc wypowiedzi dostatecznie jednoznacznie nakazujące określonym adresatom w określonych okolicznościach zachować się w określony sposób.

c/ reguły interencyjne – na ogół sformułowane przez doktrynę prawniczą – to reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie jakiejś normy – o obowiązywaniu w tym systemie jakiś innych norm „wynikających” w swoistym sensie z tej pierwszej lub znajdujących wspólne z nią uzasadnienia w pewnym oficjalnie przyjmowanym systemie ocen.

d/ reguły kolizyjne określają sposób rozstrzygania kolizji między normami wzajemnie niezgodnymi, jeśli takie wyinterpretowano by czy wywnioskowano z przyjętych faktów prawotwórczych (przepisów),
a więc np. określające, które z niezgodnym między sobą norm należy uznać za uchylone.

4. Przepisy

Najczęściej wyróżniane rodzaje przepisów to:

a/ przepisy odsyłające – ustanowione są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełnienia ich o treści zamieszczone w innym miejscu. Zawierają one wskazówkę (odesłanie) gdzie, tzn. w jakim innym przepisie można znaleźć poszukiwane treści.. Są to tak zwane odesłania systemowe. Mogą one odsyłać do tego samego aktu normatywnego lub wskazywać inny akt. Dzięki takim przepisom odsyłającym można zmniejszyć objętość aktów normatywnych.

Charakter przepisów odsyłających maja także przepisy zawierające klauzule generalne. Są to tzw. odesłania poza systemowe, bowiem wzorów postępowania poszukują w innych niż prawo systemach normatywnych. Wśród przepisów odsyłających poza systemowo wyodrębniamy trzy kategorie:

• odesłania do wyraźnie sprecyzowanych kodeksów etyki zawodowej, np. etyki lekarskiej;

• odesłania poprzez użycia zwrotów wartościujących do powszechnie uznawanych i dość jednolicie pojmowanych wartości, np. wdzięczność, dobro dziecka;

• odesłania do pewnych szczególnych reguł moralnych, np. zasad słuszności, sprawiedliwości społecznej, zasad współżycia społecznego.

b/ przepisy blankietowe są również rodzajem przepisów odsyłających. Nie ustanawiają one same żadnej reguły zachowania, lecz wskazują na organ państwa, który reguły takie ma dopiero wprowadzić. Czasami wraz ze wskazaniem takiego organu (określeniem jego kompetencji prawotwórczej) przepisy te wyznaczają ogólne merytoryczne ramy przyszłej regulacji. Pozwala to uniknąć zbyt szerokiego luzu decyzyjnego pozostawionego organom wykonawczym, a jednocześnie chronić takie wartości jak pewność prawa i bezpieczeństwo prawne obywateli.

c/ przepisy przejściowe (intertemporalne) są to przepisy regulujące sytuacje jakie powstają na styku dotychczas obowiązującego i nowego aktu normatywnego. Np. wedle jakich przepisów toczyć się ma postępowanie w sprawach karnych, celnych, dewizowych, podatkowych itp. Rozpoczęte pod rządami uchylonej właśnie ustawy, a trwające pod rządami nowej; wedle jakich przepisów ustalać prawa do spadku po osobie zmarłej za czasów obowiązywania uchylonego już kodeksu cywilnego.

d/ przepisy uchylające (derogacyjne) określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub poszczególnych przepisów wchodzących w skład tych aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego.

e/ przepisy końcowe – to zbiorcza nazwa dla przepisów przejściowych i uchylających. Przepisy te znajdują się na końcu aktu normatywnego – stąd ich nazwa. Zawierają one też postanowienie co do terminu wejścia w życie tego aktu.

f/ przepisy wprowadzające – tą nazwą określany bywa odrębny akt normatywny zawierający przede wszystkim przepisy przejściowe
i uchylające, wydany w celu wprowadzenia w życie innego aktu - np. kodeksu cywilnego.

Bibliografia:

1. Aleksander Wolter „Prawo cywilne – zarys części ogólnej”

2. Zbigniew Radwański – „Prawo cywilne – część ogólna”

3. Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek – „Wstęp do prawoznawstwa”

- Normy prawa cywilnego - strona 8