Odbiór utworów literackich przez dzieci w wieku przedszkolnym
Dziecko w wieku przedszkolnym jest wrażliwe na wszystkie formy sztuki, a na jego psychikę szczególnie silnie oddziałuje literatura piękna. Literatura dla dzieci w tym wieku to taki rodzaj sztuki, który jest przekazywany odbiorcom, czyli dzieciom, przede wszystkim za pośrednictwem rodziców, nauczycieli, aktorów. Przedszkole stwarza swoim wychowankom różnorodne możliwości obcowania z literaturą piękną. Siła jej oddziaływania zależna jest jednak od kultury żywego słowa reprezentowanej przez nauczycielkę i przyswajanej przez dzieci.
Józef Rurawski uważa, że pojecie kultury żywego słowa ma dwa zasadnicze znaczenia. Po pierwsze, obejmuje ona zespół świadomych działań na materiale językowym i w procesie mowy, które mają doprowadzić do pełniejszego niż w punkcie wyjścia, sprawniejszego posługiwania się mową jako narzędziem i aktem społecznej komunikacji. Po drugie - oznacza istotną część składową procesu osiągania wyższego stopnia cywilizacji. Jak więc widać kultura żywego słowa jest jednocześnie środkiem i celem określonych działań pedagogicznych.
W toku kształtowania kultury żywego słowa posługujemy się w codziennej pracy przedszkolnej literaturą dla dzieci. Dziecko poznaje się z tekstem literackim, czy raczej z książką jako całością graficzną, niejako podwójnie. Po pierwsze więc dziecko ogląda książkę i dlatego tak ważna jest rola ilustracji w książkach dla dzieci. Samo obcowanie z książką to tylko jeden z pierwszych rodzajów kontaktu dziecka z książką. Druga zaś odbywa się jedynie przy pomocy nauczycielki przekazującej tekst dziecku - odbiorcy. Od jej umiejętności ekspresywnego odtwarzania tekstu, wydobycia własności dźwiękowych słowa, od jej umiejętności przeżycia tekstu zależy sposób rozumienia utworu przez dzieci.
Musimy jednak pamiętać, że fragmenty każdego niemal utworu będą dla dzieci nie całkiem zrozumiałe. Nie trzeba, a wręcz nie należy, też dążyć za wszelką cenę do pełnego wytłumaczenia małym słuchaczom jego treści. Dziecko odbiera tekst przede wszystkim przez wyobraźnię i uczucia, mając niewielkie jeszcze możliwości intelektualne. Niekiedy wystarczy tu radość z dźwiękowej warstwy tekstu lub przejęcie się losami bohatera, bądź też skojarzenie sytuacji bohatera ze znaną dziecku sytuacją życiową.
Niezrozumienie tekstu przez dziecko może być spowodowane także tym, że nauczycielka niewyraźnie wymawia końcówki wyrazów, źle akcentuje, mówi zbyt głośno lub zbyt cicho itp. Inną przyczyną niezrozumienia tekstu przez dziecko, zwłaszcza w młodszych grupach wiekowych 3-4 lat, może być użycie w utworze nadmiaru słów i pojęć nieznanych a tym samym niezrozumiałych dla małego odbiorcy. W takich przypadkach dziecko przetwarza owe zakłócenia na dostępne sobie pojęcia i dźwięki, co w konsekwencji może powodować wiele zamieszania ale i śmiesznych sytuacji, zwłaszcza dla nas dorosłych.
Wyrabianie i kształtowanie emocjonalnej i estetycznej wrażliwości zależne jest od rozwoju umysłowego i emocjonalnego każdego z dzieci. Sposób, w jaki my dorośli - rodzice i nauczyciele - przekażemy dzieciom tekst jest tu bardzo ważny. Poezja potrafi dziecku dostarczyć wielu wzruszeń, które skłaniają je do płaczu. Jest to jednak płacz ,,miły”, stanowiący wyraz przeżyć i doznać estetycznych. Dziecko często domaga się szczególnej interpretacji dźwiękowej (woli gdy czyta mu mama, a nie tato), ponieważ inny sposób interpretacji tego samego tekstu tych samych wzruszeń nie wywołuje.
Literatura dla dzieci dostarcza tematu do inscenizacji tekstów literackich usłyszanych przez dzieci. Samo pojecie inscenizacji, czyli udramatyzowania możemy używać tu w dwóch znaczeniach:
jako inscenizowana lektura lub opowiadanie nauczycielki; akcja utworu powinna być przez nią ,,odegrana” za pomocą efektów dźwiękowych, mimicznych i gestów, ewentualnie pacynek, kukiełek itp. Nauczycielka musi w tym wypadku być w pewnym stopniu aktorką. Ma to związek nie tylko z wyrazistością wypowiedzi, lecz i całym zespołem działań quasi-aktorskich;
zorganizowana zabawa dzieci po zapoznaniu się z utworem, odgrywanie jego treści.
Przystępując do inscenizacji utworu literackiego nauczycielka w przedszkolu musi podjąć wiele poprzedzających ją działań. Po pierwsze, inscenizacja powinna być poprzedzona swoistą interpretacją utworu. Jej jedną część stanowi sama lektura lub narracja nauczycielki (dźwięk słowa, gest), drugą zaś różne sposoby pobudzania małych słuchaczy do wypowiadania się na temat utworu. Należy tu wymienić opowiadanie przez dziecko własnymi słowami usłyszanego tekstu. To opowiadanie kształtuje zarówno zrozumienie przez dziecko tekstu i umiejętność myślenia przyczynowego jak i wybiórczość leksykalną.
Po drugie, trzeba doprowadzić do wczucia się przez dziecko w sytuację i postacie bohaterów, co pogłębia jego przeżycia i rozwija wiedzę o świecie. Po trzecie, zaś pobudzić do znalezienia odpowiednich gestów i mimiki dla stworzenia określonej postaci, zwierzęcia, rośliny itp.
Podczas inscenizacji utworu pisanego prozą, dzieci przedszkolne odgrywają jego tekst własnymi słowami, w swobodnych, własnych skojarzeniach i odmianach słownych, aż do pewnych modyfikacji, wynikających z ich wiedzy i doświadczeń, włącznie. Całkiem inaczej będzie wyglądać sytuacja przy inscenizacji łatwego, pełnego akcji wiersza. W takim przypadku dzieci wiernie odtwarzają jego treść.
Odmienną inscenizacją jest deklamacja czy też recytacja wiersza, bo jest to w zasadzie to samo. Ogranicza ona w porównaniu z inscenizacją właściwą element ruchu, ale pozostawia gest, mimikę, intonację i wyrazistość wypowiedzi. Podobnie jak i przy inscenizacji niezbędne tu są zabiegi wstępne interpretujące tekst literacki, ułatwiający zrozumienie treści. Tekst recytowany czy deklamowany jest z konieczności powtórzeniem słów autora. Ale recytacja uwrażliwia na piękno poetyckiego słowa. Umożliwia jednocześnie własną interpretację tekstu znajdującą wyraz w pauzach, akcentowaniu odpowiednich wyrazów czy zdań, pozwala koordynować wypowiedzi i ruchy, gesty, mimikę. Wymaga regulowania oddechu dla przejrzystości tekstu.
Każdy utwór wygłaszany z pamięci czy też czytany powinien być uprzednio opracowany zgodnie z zasadami wyrazistego mówienia. Zasady te powinny obowiązywać przede wszystkim nauczycielkę, ale odnoszą się także do wypowiedzi dzieci. Zadania nauczycielki w tym zakresie są znacznie większe, gdyż to ona, jako osoba z odpowiednim przygotowaniem, musi umieć pokierować dzieckiem. Do owych zasad możemy według M. Kotlarczyk zaliczyć:
Zrozumienie treści mówionego tekstu, a więc analiza głównej myśli utworu oraz sposobów jej przekazywania dzieciom (np. elementy onomatopeiczne tak częste w wierszach dla dzieci), wyodrębnienie myśli przewodniej, morału utworu.
Wyraźne mówienie, a więc takie, które dostępne jest wszystkim słuchaczom-odbiorcom. Należy tu szczególnie zwrócić uwagę na zacieranie w wymowie końcowych cząstek wyrazu (wygłosów), na niedbałość wymawianiową (np. ,,czy” zamiast ,,trzy”). Poprawne wymawianie to także wymawianie niezbyt szybkie i niezbyt powolne. Zamiast tempa czytania lub wypowiedzi, w zależności od przekazywanych treści, wzmaga napięcie i uwagę dziecka-słuchacza. Czytanie zaś czy wypowiedź monotonna osłabia ich możliwości percepcyjne.
Prawidłowy oddech. Dzieci w wieku przedszkolnym nie potrafią jeszcze lub mają z tym duży problem, regulować oddechu przy wypowiedzi. Przerwy dla oddechu muszą być zgodne z logiką treści czytanego bądź recytowanego utworu. W związku z tym praca nad regulacją oddech dziecka, przy wypowiedziach, opowiadaniach, recytacji wiersza, powinna należeć do codziennych zadań nauczycielki przedszkola.
Właściwe przestankowanie zgodnie z logiką tekstu. W przypadku czytania trudności sprawiają niekiedy znaki przestankowe, które wbrew pozorom wcale nie ułatwiają głośną lekturę i możliwość percepcji przez odbiorców. W procesie recytacji lub czytania bywa więcej znaków przestankowych niż w tekście, gdyż często wiąże się to z rytmicznością wygłaszanego utworu.
Przykładem naruszenia właściwego przestankowania może być wiersz J. Tuwima Staś Pytalski:
Na ulicy Trybunalskiej
mieszka sobie Staś Pytalski - Jaki Sobiestaś? - pyta dziecko.
Właściwa intonacja i dobór odpowiedniej barwy dźwiękowej decydują o emocjonalnej intencji wypowiedzi. To samo zdanie czy też zespól zdań, a nawet pojedynczy wyraz, mogą być różnie intonowane, a tym samym mogą nieść ze sobą różną zawartość emocjonalną.
Doskonałym przykładem wiersza o dużej zawartości emocji jest wiersz J. Tuwima Spóźniony słowik. Już sam początek - Płacze pani Słowikowa w gniazdku na akacji... - może być wypowiedziany w różnej intonacji. Możemy to odczytać np. z intonacją współczującą (akcent na ,,płacze”), bez zaangażowania emocjonalnego (intonacja jednostajna) lub z intonacją ośmieszającą (odpowiednia zaakcentowanie słowa ,,płacze” w sensie ,,beksa”).
W pracy nauczycielki przedszkola możemy jednak spotkać się z pewnym niebezpieczeństwem wynikającym z możliwości popadnięcia w manierę, czyli z przesadnym dążeniem do podkreślenia jakiegoś fragmentu tekstu. Hiperpoprawność, manieryzm wypowiedzi jest odbierany przez dzieci jako sztuczność. Dzieci w tym przedziale wiekowym są bardzo wrażliwe na wszelką przesadę i afektację. Utrudnia im to skupienie uwagi na czytanym czy wygłaszanym przez nauczycielkę tekście i a także pobudza je do niewłaściwego naśladownictwa.
Kontakt dziecka przedszkolnego z wszelkimi przejawami i formami pracy z literaturą piękną ma na celu według M. Kwiatowskiej przede wszystkim:
wzbogacić przeżycia i wyobraźnię dziecka,
kształtować właściwy stosunek dziecka do otaczającego świata i samego siebie,
budzić potrzeby wielostronnego obcowania z literaturą piękną,
wpajać dzieciom kulturę żywego słowa i rozwijać ich własną ekspresję.
Sztuka słowna, a taką jest każdy kontakt dziecka z literaturą piękną pełni
w rozwoju osobowości i życia dziecka funkcję poznawczą, wychowawczo - moralną i estetyczną, a także ludyczną dostarczając mu radości i zabawy.
Literatura dla dzieci zapoznaje przede wszystkim swoich odbiorców z otaczającym go światem rzeczywistym - ludźmi, przyrodą, przedmiotami, itp. Z drugiej jednak strony stwarza świat fikcyjny, umowny, który tak naprawdę pozwala małemu dziecku głębiej poznać i zrozumieć rzeczywistość. Dziecko w wieku przedszkolnym bardzo łatwo identyfikuje się z bohaterami utworów literackich i bierze uczuciowo udział w ich losach. Na tej drodze poszerza się doświadczenie życiowe dziecka, kształtuje stosunek do naczelnych wartości takich jak dobro, piękno, prawda, sprawiedliwość. W ten sposób literatura rozbudza wrażliwość moralną dziecko, ukazuje wzór postępowania i może wywierać wpływ na kształtowanie się stosunku do samego siebie.
Dzięki tematyce i swoim wartościom artystycznym literatura dla dzieci odgrywa ważną rolę w realizacji celów z zakresu programu wychowania w przedszkolu, czyli z zakresu wychowania umysłowego, estetycznego, społeczno-moralnego i zdrowotnego.
Opracowała mgr Janina Tomczyk
nauczycielka Publicznego Przedszkola Nr 1
w Lwówku Śląskim
J. Rurawski: Kultura żywego słowa, (w:) M. Kwiatowska (red.): Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Warszawa: WSiP 1985, s. 293-298.
Tamże, s. 296-297.
Tamże, s. 299.