Demografia (z jęz. greckiego oznacza opis ludności), jest dyscypliną z dziedziny nauk społecznych, oraz podejmuje badania zjawisk ludnościowych, służące odnalezieniu prawidłowości, którym te zjawiska podlegają.

Przedmiot demografii populacja, tj. ludność zamieszkującą określone terytorium (jednostkę terytorialną). Populacją jest ogół wszystkich mieszkańców danego terytorium.

Stałe elementy opisu demografii:

• Stan i zmiany w liczbie ludności świata, państwa, regionu, jednostki podziału administracyjnego lub geograficznego

• Struktura ludności z punktu widzenia cech ją różnicujących takich jak: płeć, wiek, stan cywilny,

mobilność rodzinna - małżeństwa, rozwody, urodzenia i zgony

mobilność społeczna - emigracja, imigracja, migracje

Zachowania demograficzne

Szczególną cechą zjawisk ludnościowych w ujęciu demografii jest ich swoisty biologiczno-społeczny charakter i uwarunkowanie. Zasadnicze zdarzenia z perspektywy rozwoju ludnościowego to urodzenia i zgony (zdarzenia biologiczne).

Zasadnicze cechy strukturalne populacji (płeć i wiek) determinują skład demograficzny populacji, wywierają też wpływ na przebieg prawie wszystkich zjawisk ludnościowych.

Zjawiska ludnościowe są funkcją zachowań ludzi, należą do nich rozwody, regulacja urodzeń, prokreacja, nawyki żywieniowe, mobilność społeczna. Powyższe determinanty (zjawiska jako efekt zachowań) noszą nazwę zachowań demograficznych. Zachowania te związane są ze zdrowotnością, także wędrówkami).

Koncepcje ludnościowe osnute są wokół dwóch zasadniczych nurtów:

• NORMATYWNEGO wartościująco-nakazującego, o silnym ładunku ideologicznym, odwołującym się do wiary w określoną doktrynę (np. mazdaizm, judaizm, islam, konfucjanizm).

• ANALITYCZNEGO o charakterze pozytywistycznym, skoncentrowanego na analizie i wyjaśnianiu zjawisk procesów ludnościowych.

Podział E. Hutchinsona: stopień dziejowego optymizmu lub pesymizmu autorów.

Konfucjusz (551-479 p.n.e.) poszukiwanie „optimum” ludności, w szczególności zatrudnionej w rolnictwie, proporcji pomiędzy obszarem a liczbą ludności, koncepcja jej przenoszenia z obszarów przeludnionych na niedoludnione.

Co kształtuje przyrost ludności?

Umieralność jako funkcja niewystarczającej ilości żywności, przedwczesne małżeństwa powodują wyższą umieralność niemowląt, wojny zmniejszają przyrost liczebny ludności, częstość zawierania związków małżeńskich jest funkcją bogactwa (posag, koszty zaślubin, status majątkowy).

Platon (427-3147 p.n.e.) poszukiwanie optimum w warunkach państwa niewolniczego, dla efektywnego wykorzystania siły roboczej, celem uzyskania bezpieczeństwa państwa i klasy właścicieli, „Prawa” - rozprawa platońska, dla osiągnięcia najwyższego dobra, liczba obywateli w greckim obywateli w greckim państwie-mieście, powinna wynosić 5040 obywateli - razem z niewolnikami (w tym rolnikami) daje około 60 tys. ludności.

Metody platońskie osiągania „optimum”: nagrody, doradztwo, nagany dla młodych obywateli, w celu zwiększenia liczby urodzeń, imigracja albo =>; kontrola urodzin w rodzinach wielodzietnych, kolonizacja obszarów zewnętrznych.

Arystoteles - państwo powinno być ludne, aby obywatele mogli rozkoszować się czasem wolnym. Nadmiar ludności powoduje biedę, słabość społeczeństwa (przerywanie ciąży, porzucanie dzieci, jako zapobieganie).

Nurt normatywny

Populacjonizm (J. Bodin, merkantyliści, wiek XVI, XVII), ludność jest źródłem bogactwa i siły państwa, zależy od niej wysokość danin (podatki). Wystąpienie tzw. efektu skali związanego ze wzrostem demograficznym, którego funkcją mogą być korzyści ekonomiczne wynikające ze wzrostu obrotów handlowych.

Fizjokraci (Quesnay, XVIII w.) duża liczba ludności jest pożądana, ludzie jednak powinni żyć wygodnie.

Antypopulacjonizm (T.R. Malthus, 1798) teoria ludności: liczba ludności wzrasta w tempie geometrycznym (1,2,4,8,16,…) i podwaja się co 25 lat a produkcja środków żywnościowych - w tempie arytmetycznym (1,2,1,4,5,…). Epidemie i głód są następstwem dysproporcji obu przyrostów, pełnią rolę naturalnego regulatora liczebności populacji.

Mechanizmy oddziaływania na rzecz utrzymywania odpowiedniego poziomu liczby ludności: opóźnianie wieku zawierania małżeństw, dobrowolny celibat (wśród ludności wiejskiej) oraz „pozytywne przeszkody” epidemie, wojny, klęski głodu.

Zachowania demograficzne są uwikłane w kontekst społeczny: silne zróżnicowanie zjawisk ludnościowych ze względu na cechy społeczne populacji: stan cywilny, miejsce zamieszkania (miasto, wieś), poziom wykształcenia, wyznanie, aktywność zawodową i zawód, zamożność występują istotne zróżnicowania zachowań demograficznych członków określonej populacji, ponieważ żyją oni w różnych warunkach, reprezentują różne generacje wiekowe.

Demografia jest nauką „pogranicza”, korzysta z dorobku innych nauk społecznych, jest silnie zdeterminowana przez konteksty:

• Społeczno-biologiczny

• Socjologiczno-ekonomiczny

Zadanie demografii: ustalenie prawidłowości zachodzących zjawisk ludnościowych w danych przedziałach czasowych.

Metoda demograficzna - bada zjawiska masowe, eliminuje przypadkowość, nie obejmuje małych zbiorowisk ludzkich.

Elementy metody demograficznej: oparte na statystyce - syntetyczne charakterystyki liczbowe, modele ilościowe, specyficzne źródła danych: spisy ludności, badania reprezentacyjne, ewidencja ruchu naturalnego i wędrówkowego, powszechny rejestr ludności.

Subdyscypliny demografii:

• Demografia formalna (matematyczna) zajmuje się technikami pomiaru i analizy (oraz prognozowania) struktur i procesów ludnościowych, formalnymi relacjami charakteryzującymi te struktury i procesy oraz występującymi między różnymi procesami.

• Demografia opisowa zajmuje się analizą realnych struktur i procesów ludnościowych w ich kontekście historycznym, politycznym, przestrzennym, społeczno-ekonomicznym i kulturowym; jej elementem jest demografia społeczna podejmująca analizie korelacji zjawisk ludnościowych i procesów społecznych.

Odniesienia historyczne, prekursorzy:

J. Graunt dzieło Natural and Political Observations […] upon the Bill of Mortality (1662) jest pierwszym przykładem systematycznej analizy demograficznej

E. Halley zarysował (1693) idee dwóch spośród podstawowych dziś analitycznych instrumentów demografii: modelu ludności zastojowej oraz hipotetycznej tablicy wymieralności.

A. Guillard uważany jest za prekursora zastosowania pojęcia demografia (1855) jako wiedzy o naturalnej i społecznej historii populacji ludzkich.

Uczestnicy międzynarodowego kongresu higieny społecznej (1882) uznawali demografię za dyscyplinę w pełni autonomiczną.

Przełom XIX i XX w. liczne grono badaczy prowadziło badania demograficzne systematycznie, narzędziowo, w układzie międzynarodowym.

Podstawowe cechy populacji: płeć, wiek, stan cywilny, przynależność do kohorty, przynależność terytorialna.

Podstawowe zdarzenia ludnościowe: zawarcie małżeństwa, rozwiązanie małżeństwa, ciąże, poród, urodzenia żywe, zgon, napływ migracyjny, odpływ migracyjny i przyrost ludności.

Podstawowe procesy demograficzne: starzenie się populacji (zmiany struktury ludności według płci i wieku), urbanizacja (zmiany rozmieszczenia terytorialnego ludności), pozostawanie (lub nie) w związku małżeńskim, dzietność, umieralność, mobilność terytorialną, reprodukcję ludności.

Płeć (sex, gender) w demografii wiąże się ze zbiorem cech biologicznych organizmu człowieka warunkujących jego zdolność do prokreacji (rozrodu). W demografii milcząco zakłada się stałość struktury chromosomów od urodzenia do zgonu, pomija się przypadki zmiany płci przez osobnika. Ignorowane są również przypadki obojnactwa.

Zróżnicowanie członków populacji według płci ma podstawowe znaczenie w analizie:

• Rozrodczości (natality, albo w specyficznym znaczeniu fertility)

• Małżeńskości (nuptiality)

• Umieralności (mortality)

Istotą gospodarstwa domowego jest prowadzenie działalności gospodarczej na którą składają się: zakupy produktów i usług, wytwarzanie i przetwórstwo produktów, wykonywanie czynności usługowych oraz proces faktycznej konsumpcji.

Charakter prac w gospodarstwie domowym jest wyznacznikiem funkcji gospodarstwa domowego.

Wyróżniamy funkcje gospodarstwa domowego: żywieniową, odzieżową, mieszkaniowo-porządkową, opiekuńczo-wychowawczą, organizacyjno-kierowniczą, zawiązaną z zagospodarowaniem wolnego czasu.

Gospodarstwa domowe stanowią samodzielny oraz zamknięty system społeczno-ekonomiczny.

Miarą efektywności działania gospodarstw domowych jest zaspokojenie potrzeb jednostkowych oraz gospodarstwa domowego jako całości.

Gospodarstwo domowe jest producentem takich nierynkowych dóbr jak prestiż czy zdrowie, działa więc nie dla osiągnięcia zysków, ale dla zaspokojenia potrzeb swoich członków.

Gospodarstwo to nie przedsiębiorstwo.

Skutki procesu transformacyjnego w Polsce posocjalistycznej:

• Wprowadzenie mechanizmu rynkowego

• Ochrona własności i konkurencji

• Silna podaż towarów i usług, łatwy dostęp do nich

• Swoboda podejmowania decyzji i możliwość rozwijania własnej działalności gospodarczej

• Możliwość podjęcia pracy za granicą

• Łatwość migracji

• Rozwój edukacji

Efekty towarzyszące procesowi transformacji w Polsce postsocjalistycznej: bezrobocie, zubożenie znacznej części społeczeństwa i rozwarstwienie ekonomiczne, wycofywanie się państwa z funkcji socjalnych szeroko zakreślonych w PRL

Postawy gospodarstw domowych:

• Pasywna - akceptacja zamian ze skłonnością ku przeczekaniu i przetrwaniu

• Aktywna - uwolnienie postaw intensyfikujących przedsiębiorczość i poprawę poziomu życia

Zachodzące w Polsce procesy demograficzne skutkować będą istotnym spadkiem liczby osób w wieku produkcyjnym (OWP). Odsetek OWP obniży się z 64% (2007) do 50,4% (2050), nastąpi wzrost współczynnika obciążenia demograficznego: 56 osób (2011) -> 98 (2050).

Ryzyka:
kurczenie się liczby osób pracujących, dynamiczny wzrost liczby osób korzystających z różnego typu świadczeń z systemu pomocy i zabezpieczenia społecznego, rosnąca presja na system podatków oraz finanse publiczne, wzrost kosztów pracy, fiskalizm, możliwy spadek potencjału wzrostu gospodarczego.

Osoby powyżej 50 roku życia charakteryzuje bardzo niska aktywność ekonomiczna związana z wczesnym przechodzeniem na emeryturę.

Przeciętny wiek wycofywania się z rynku pracy (57) jest niższy od ustawowego wieku emerytalnego (60/65) i kształtuje się na jednym z najniższych poziomów wśród państw członkowskich UE.

Współczynnik obciążenia demograficznego ogółem

Definicja - WOD syntetyczny miernik (bada wydolność systemu zabezpieczeń społecznych) pokazujący liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym, przedprodukcyjnym oraz poprodukcyjnym przypadającym na 100 osób w wieku produkcyjnym.

W okresie do 2007 roku współczynnik ten malał, co spowodowane było przed wszystkim spadkiem liczby dzieci i młodzieży w wieku 0-17 lat. Tendencja spadkowa będzie się utrzymywać do 2013 roku.

Ponad połowa osób w wieku przedemerytalnym (50+) w 2006 roku (około 3 mln osób) pozostawało poza rynkiem pracy, uzyskując dochody zazwyczaj z systemu zabezpieczeń społecznych: wcześniejsze emerytury, renty, świadczenia i zasiłki przedemerytalne oraz świadczenia z pomocy społecznej.

Dlaczego?

Czynniki socjoekonomiczne - łatwość wcześniejszej dezaktywizacji, przeciętnie niski poziom wykształcenia i kwalifikacji osób w wieku 50+ (w porównaniu do grup młodszych), mniejsza skłonność do podejmowania kształcenia ustawicznego, niechęć pracodawców a także bariery w zatrudnianiu starszych pracowników.

Przeciętny poziom wykształcenia osób w wieku 50-64 lata jest znacznie niższy niż w porównaniu z osobami w wieku 15-49 lat.

Wykształcenie (niskie) ma znaczenia dla indywidualnych decyzji o wycofywaniu się z rynku pracy i/lub procesów „wypychania” określonych grup z rynku pracy. Wcześniejsze wycofywanie się z rynku pracy cechuje przed wszystkim osoby o niskim poziomie wykształcenia.

Poziom dokształcania się starszych pracowników jest także niski.

Czynniki wypychające osoby starsze z rynku pracy: negatywne stereotypy dotyczące efektywności ich pracy, zachowania dyskryminacyjne wśród pracodawców, społeczna akceptacja dla wczesnej rezygnacji z aktywności zawodowej wśród pracowników (badania empiryczne nie wskazują jednoznacznie na występowanie faktycznego związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy starzeniem się a obniżaniem zdolności do pracy), zbyt niskie (nieaktualne) kwalifikacje starszych pracowników ograniczają ich możliwości utrzymywania się na rynku pracy, w percepcji tych pracowników a także pracodawców inwestycje w dokształcanie lub przekwalifikowanie starszych pracowników są nieopłacalne, ze względu na ich oczekiwane odejście z pracy, znaczenie ma także charakter (np. rozkład w ciągu dnia) wykonywanej pracy oraz warunki jej wykonywania.

Zasoby gospodarstwa domowego dzielą się na trzy grupy

• Ekonomiczne (pieniężne i materialne)

• Personalne

• Ekologiczne

Uwzględniając każdy typ zasobów z osobna należy wymienić: dobra trwałe, mieszkanie (jego standard techniczny), energia, gaz, woda, surowce - produkty, kapitał, zasoby ludzkie, informacje.

Teza: zasobami gospodarstwa domowego należy rozsądnie i umiejętnie zarządzać.

Czynniki wpływu na podział ról w GD: poziom zamożności, dochodowy, cykl życia i struktura rodziny, grupa społeczna.

Głowa gospodarstwa domowego (decydent): w każdym gospodarstwie domowym istnieje pewien zwyczajowy podział obowiązków, podejmowanie decyzji (kto?), różne dysponowanie zasobami GD.

Zarządzanie gospodarstwem domowym jest kierowaniem strukturą organizacyjną, w obrębie której funkcjonują jego członkowie. Gospodarstwo domowe podejmuje samodzielne decyzje kierując się własnym interesem oraz związanymi z tym ryzykami.

GD produkuje dobra, gromadzi je oraz dysponuje środkami pieniężnymi i rzeczowymi oraz organizuje proces konsumpcji.

Analiza demograficzna jest oparta o metody statystyczne, jej przedmiotem jest określenie: stanu w danym okresie (rok), momencie, można zbadać natężenie danego procesu, jego strukturę lub korelację cehc badanej populacji, kompleksowej oceny zmian w czasie (przyrosty, ujęcie dynamiczne). Analiza demograficzna obejmuje porównania wyników w czasie, w przestrzeni (z innymi populacjami) oraz razem - w czasoprzestrzeni.

Wzór na średnioroczne tempo zmian ludności

T = (

gdzie:

T - średnioroczny współczynnik tempa zmiany wyrażony w %

L0,Lt - liczba ludności w okresie 0 i t.

Wyniki obliczeń indeksów: spadek lub wzrost (w %), różnica o punkty % (przy porównaniu kilku indeksów). Budowa podstawowych współczynników demograficznych (obrazują natężenie danego procesu), zestawienie kilku pokazuje kierunek.

Miernik natężenia: stosunek liczby zdarzeń demograficznych (F) do wielkości danej zbiorowości statystycznej (L), zdarzenia te są wynikiem procesów w zbiorowości zachodzących (mnożnik 100).

Wzór współczynników demograficznych (tzw. surowych):

Gdzie

W: współczynnik demograficzny

F suma zdarzeń demograficznych

L liczebność zbiorowości (liczba ludności)

C constans (1, 1000)

Rodzaje współczynników demograficznych

• Ogólne, cząstkowe, grupowe w zależności od stopnia szczegółowości badania zjawiska - zdarzenia demograficznego

• Pierwszej i drugiej kategorii, gdzie bada się wystąpienie ryzyka zajścia danego zdarzenia demograficznego, określając dany zasób ludnościowy (populacja, kobiety, mężczyźni)

• Wg kategorii zbiorowości ustalanej zgodnie z zasadami budowy tzw. siatki demograficznej

• Wg rodzaju analizy - przekrojowe, kohortowe, przekrojowo-kohortowe

Zalecenie ONZ - przy stosowaniu wzoru na współczynnik demograficzny (W), stan ludności zleży przyjmować w środku roku (szacunek w 30 dniu czerwca) lub średni stan w roku. Średni stan w roku: średnia arytmetyczna ze stanu na początek i koniec roku.

Ruch naturalny ludności tworzą zawierane (i rozwiązywane) związki małżeńskie oraz urodzenia i zgony. Te zdarzenia demograficzne wpływają na zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności według płci, wieku i stanu cywilnego.

W analizie ruchu naturalnego kluczowe znaczenie ma analiza urodzeń i zgonów. Analiza urodzeń korzysta z badania procesu zawierania małżeństw oraz monitoringu wieku nowożeńców. Analiza rozwodów jest powiązana z oceną procesu urodzeń oraz przebiegu życia małżeństw.

1

---