M. Janion „Czas formy otwartej”

Romantycy:

• Maski jako sposób życia

• Marzeniem epoki było przenieść się w idealną „krainę Hesperyd”

• Romantyczny stosunek do przeszłości: jej cudowności nie mąci dramatyzm i zmienność, łagodność promieniuje od wszystkiego co dawne

• Pragnienie gorączkowego posiadania całej przeszłości, byle była malownicza i dostarczała możliwości wcieleń i przebrań satysfakcjonujących marzenie o niej

• Psychologia jedną z głównych idei romantycznych: tęsknota za czymś rozciągającym się „gdzie indziej” i „poza”

• Dążą do malowniczości, Śmiałości, nieregularności i rozmaitości. Konkretność.

• Entuzjazm do natury, cześć dla pełnego, prostego życia wczesnych i odległych cywilizacji.

• Wypracowane i powielone stereotypy (np. cnotliwego Rzymianina, szlachetnego dzikusa, pobożnego rycerza średniowiecza)

• Pierwotność i autentyczność- hojność w wyposażaniu w te atrybuty epok historycznych i kultur

• Architekturą gotyku uważali za wykwit ducha Północy(„średniowieczna północ”), kreowała ich światopogląd, domena romantycznej kontrkultury( z niej czerpali argumenty celem zwalczenia panującego, oficjalnego kanonu piękna, w którym potępiano „dzikość” i „barbarzyństwo”

• Umieścili swój ideał w średniowieczu( to podświadomość i nadświadomość romantyków, marzenie romantyków o sobie)

• Literatura powinna być razem religią, polityką, siłą i czynem

• Ideał średniowiecznego bohatera ( mistycznego i rycerskiego

• Własna postawa stawała się dla romantyków często znamieniem dekadentyzmu (przypisywali jej brak oryginalności i pasożytowanie na szczątkach rozmaitych cywilizacji)

• Romantyczny styl literacki: spajał poszczególne detale, wykluczał jednocześnie rozwiązania czysto techniczne, wymagał pewnej indywidualności twórczej

• Dawali się sparaliżować uwielbionej wielości przeszłości

• Marzenia romantyków krążyły wokół tak tajemniczych postaci i związków jak np. zakon templariuszy

• Ciemność i światłość jako wartości najwyższe. Kult nocy(symbolika inicjacyjnego dojrzewania) i słońca( źródło życia i prawdy o nim)

• Średniowiecze jako epoka wielkiego dążenia etycznego, które chcieli zaszczepić własnej epoce.

• Każdy romantyk był pielgrzymem, dążył ku świętym źródłom(średniowieczu), wędrówka ku światłu ukrytemu w epoce uznanej za symbol ciemnoty.

• Zwracanie uwagi na namiętność i śmiałość przez poetów

• Choroba gotycyzmu

• System wartości wyróżniał : intensywność, spontaniczność, autentyczność uczuć, skierowany przeciw przyziemności mieszczaństwa, jego zimnej kalkulacji i brakowi wyższych pozapragmatycznych motywacji

• Doskonały romantyczny stereotyp średniowiecza : zatopienie nie - mechanicznej całości najpopularniejszych wyobrażeń o średniowieczu w mroku i witrażowym świetle gotyckiego tumu.

• Dążenie do utożsamienia natury i poezji - prawdziwej poezji. Przybiera ona kształty właściwe naturze.

• Najwyższe szczeble hierarchii bytów: archaniołowie, dziecko, dziewica

• Duch i miecz wypraw krzyżowych symbolizują najwyższe wartości, jednocząc ideę, poezję i czyn w sposób idealny i prawie niespotykany w dziejach ludzkości.

• Wiara autentyczna, niewymuszona, nie wyczytana z książek, ani wyprowadzona z rozumu, lecz rodząca się ze szczerych porywów uczucia i spontanicznych czynów

• Wiara romantyczna: naiwna, szczera, prosta, bezpośrednia, odbywająca się bez pomocy rozumu i niepopadająca w pułapki sztuki, czyli sztuczności, fałszu i udawania.

• Wielcy mężowie realizowali poezje, prawdziwi poeci realizowali życie

• Literaturę społeczeństw cywilizowanych przeznacza się jedynie dla garstki znawców, poezja ludów pierwotnych zaś zwraca się do wszystkich

• Filozof współczuje

• Silna nostalgia za pierwotnością ( marzenie powrotu do „gdzieś daleko” i „kiedyś dawno”

• Wypowiadanie w imię Życia walkę schematom Rozumu.

• Pod klasycystycznymi zasadami naturalności, prawdy i podobieństwa, ukrywa się sztuczność, fałsz i konwencjonalna fikcja.

• Obalenie klasycystycznej jedności miejsca i czasu

• Romantyczna wrażliwość na geniusz miejsca i niepowtarzalność chwili - romantyczny mediewizm

• Naturalne było to co historyczne a więc charakterystyczne, niepowtarzalne, intymne, konkretne.

• Piękno klasycystyczne jest abstrakcyjne, więc brzydkie.

• Religijność spirytualistyczna - zgodna z duchem romantyzmu, człowiek jest dwoisty tak jak jego los, ma w sobie istotę zwierzęcą i rozumną, duszę i ciało

• Byt ludzki rozdarty, sprzeczny, konkretny w swej duchowości i cielesności

• Apologia połączenia groteski ze wzniosłością jako najwyższa esencją naturalności.

• Estetyka groteski wywodzi się z chrześcijaństwa i jego pojęcia prawdy. Tylko duch chrześcijańskiej melancholii może wchłonąć jednocześnie śmiech i grozę

• Groteska jest drugą stroną wzniosłości, zło jawi się z dobrem a mrok ze światłem

• Odkrycie tego co konkretne i historyczne jako to co egzotyczne

• To co twórcze jest piękne

• Organiczność życia sztuki i natury

• Harmonia cząstek i całości jako najgłębsze źródło rozkoszy estetycznej

• Kategoria charakterystyczności staje się kategorią narodową

• Mitologia starożytna : sztuczna, fałszywa i nienaturalna, pomniejsza naturę i wygania z niej prawdę.

• Romantyczne zerwanie z mitologią

• Autentyczne przeżycie nieskończoności, rodzące się w zetknięciu duszy z wszechświatem

• Kult dawności, tradycji, umarłych, uwielbienie „mroku dziejów”, który powinien górować nad zbyt wyraźnymi konturami myśli i architektury racjonalistycznej.

Historyzm:

Najczęściej mówiono o historyzmie wewnętrznym i zewnętrznym. Wiktor Hugo domagał się by historyzm nie był powierzchownym ornamentem lecz przenikaniem całości ducha epoki. Objawienie chrześcijańskie nie mogło być w całości wyjaśniane historycznie. W całej swej rozciągłości historyzm stosował się do niechrześcijańskich dziejów i ludów. XIX w. - wiek historyzmu. Wyróżniamy:

• Historyzm historiozoficzny

• Historyzm kolorytu lokalnego

• Popularny w epoce turystyki(zaczęła się na dobre od romantyków)

• Zaspokajał rozstrzelone, nastawione na rozmaite epoki marzenia

• Nie wymagał zagłębiania jakiejś epoki, można było swobodnie podziwiać je wszystkie, jeśli tylko spełniały romantyczne warunki malowniczości, pierwotności i autentyczności

• Historiozoficzne zakwestionowanie racjonalistycznego uniwersalizmu i abstrakcjonizmu dało efekt żywej konkretności kolorytu lokalnego, będącego objawem zainteresowania wszystkim, co odmienne, odrębne, charakterystyczne

• Odróżnienie gustowności od charakterystyczności

Historyzm vs. Indywidualizm: brak związku współpracy i pokrewieństwa. Albo wierność wobec historii, albo swoboda twórczej inwencji.

Rozproszenie zainteresowań i pasji było wynikiem historycznego eklektyzmu i imitacjonizmu.

Dekadentyzm końca wieku wydał autentycznie oryginalny styl: secesję.

Archeologizm był wynikiem romantycznego historyzmu. Zabił dokładnie inwencję twórczą. Swobodne, pełne inwencji traktowanie stylów przekształciło się w archeologiczną dokładność. Pogłębianie wiedzy i badań historycznych.

Wiek XIX znajdował wystarczającą satysfakcję w historycznych i porównawczych studiach nad historią filozofii zamiast studiów nad etyką i estetyką. Podobnie było w teologii i filozofii. Nauka o architekturze odeszła ku badaniom historycznym.

Symbolika inicjacji jako sposobu rozumienia i uporządkowania ludzkiego życia oraz nadania mu „wyższego sensu”.

Odmiany romantyzmu:

• Orficka

• Tyrtejska

Schodzą w głąb duszy mistycznej, jak i schodzą w głąb dziejów, by z nich zaczerpnąć podnietę do czynu dla przyszłości. Skupiały się wokół mitu inicjacyjnego( konieczność poznania przede wszystkim siebie, w toku wędrówki czy pielgrzymki pod przewodnictwem Mistrza - utajonego lub jawnego, celem podróży była prowadząca poprzez śmierć „starych” i narodziny „nowych” ludzi transfiguracja inicjowanego, Przedstawiana jako proces niekończący się, dążenie do nieskończoności - cecha romantyzmu, drogę tą często przedstawiano jako labirynt - nawiązanie do posadzek katedr średniowiecznych, wędrówka ta odbywała się w nocy w pojedynkę lub w gromadzie wybranych)

Podróż inicjacyjna(mit inicjacyjny): stanowi efekt lektury średniowiecza, czas inicjowanych i inicjujących, epoka Wielkiej Inicjacji

Poezja romantyczna ma prawo do istnienia ponieważ ma swój początek i swoją historię.
Początek spoczywał w średniowieczu. Przekonanie o estetycznej prawomocności romantyzmu. Nie jest nowym wymysłem lecz powstał jak inne za szczególnego usposobieniem ludów, dzieł właściwie romantycznych należy szukać u poetów wieku średniego.

To co stanowi w wiekach średnich poezję romantyczną: (odrodzone, romantyczne „nowe średniowiecze”)

• Nowe uczucia i wyobrażenia, samym barbarzyńcom właściwe

• Duch rycerski i połączony z nim szacunek i miłość do płci pięknej

• Ściśle przestrzeganie praw honoru

• Uniesienia religijne

• Podania mityczne i wyobrażenia ludów barbarzyńskich, dawniejszych pogan i nowoczesnych chrześcijan, pomieszane razem

Linia genealogiczna romantyzmu - została wprowadzona niemal bezpośrednio ze średniowiecza, traktowanie obydwu tych epok jako objawiających prawie ten sam romantyzm, szeroko stosowany zabieg estetyczny, popularna moda, ulubione przebranie na bal kostiumowy( wieki średnie nie tak gustowne, uderzały swoim charakterystycznym ubiorem)

„Koloryt romantyzmu” - wskazuje na możliwość istnienia rozmaitych odmian historycznych romantyzmu.

• „Romantyzm średniowieczny” - zwracał się przeciw cielesności starożytności i jej naśladowców

• „Romantyzm nowoczesny” - miał podobnie zmaterializowanego antagonistę.

Przeciwstawienie tych sztuk odwoływało się do antynomii zasad estetycznych. Kontrastowała ona materialność, plastyczność, przedmiotowość klasycyzmu i eteryczność, nadzmysłową cudowność romantyzmu. Duch chrześcijański nie mógł pomieścić się w ciele średniowiecza dlatego wypracował nową formę - romantyczność, posługującą się symbolicznością jako obrazem ducha:

Klasyczne sztuki plastyczne- dzieło wychodzi z utworu sztukmistrza, nie jako obraz przedmiotu, ale jakoby sam przedmiot, ze wszystkimi naturalnymi swoimi cechami. Wytwarzały wręcz przedmioty.

Romantyczne sztuki symboliczne - daje nam obraz raczej cudowny niż rzeczywisty, raczej nadnaturalny, niż naturalny. Czynił do realnych przedmiotów symboliczną aluzję.

Średniowiecze dla romantyków:

• Tajemnica średniowiecza polega na tym, że przypadło ono na środek czasów, ze wyznacza centrum dziejowe, które pozwala wyjaśnić wszystko wstecz i w przód, że bije od niego światło wszechrozumienia świata w jego skończoności i pełni

• Niezwykła epoka wiary i dążenia do ideału jako miary dziejów

• Czystość, niewinność, olbrzymiość - cechy ludzi średniowiecza przypisywane przez romantyków

• W średniowieczu sztuki nie pokazywano, wtedy jej używano

• Tyrteizacja i mesjanizacja średniowiecza

• Stało się kluczem do dziejów nowożytnych, zapowiadało je i wyjaśniało. Było figurą nowożytności, mesjaszem nowej historii

• Każda rehabilitacja etycznego i estetycznego ideału średniowiecza musiała, w sposób jawny lub nie, odwoływać się do romantycznej koncepcji pierwotności i naturalności

• Romantycy pierwotną potęgę i namiętność umieszczali głównie w średniowieczu

• Zestawienie ducha nowoczesnego z duchem antycznym. Ujawnia to różnorodność a zarazem jednostajność. Sprzeczną złożoność i monolityczna prostotę. Pluralizm i monizm.

• Romantyzm nowożytny liczył się od średniowiecza, gdyż z niego romantyzm wyprowadzał swoje rodowody.

• Średniowiecze wpłynęło na literaturę nowożytną bardziej przez architekturę niż przez poezję

• Gotycka zgodność z naturą. Architektura gotycka to architektura której nauczyła nas natura.

• Piękna nieregularność jest zbliżona do istoty natury

• Nieskończoność, pełnia i nieskończone życie to słowa - klucze romantycznego rozumowania gotyku.

• Architektura gotyku jako „dywan wiosny”. Porównywanie elementów architektury do elementów przyrodniczych. Przypomina najbardziej pod względem organicznej nieskończoności i niewyczerpalnej różnorodności ukształtowania dzieła i wytwory samej natury.

• Gotyk kojarzył się z tym co egzotyczne

• Zalegalizowanie gotyku za pomocą opowieści o jego leśnym pochodzeniu

Katedra gotycka - nie mogłaby bez niej powstać teoria groteski. Groteska wyciska swój znak na tej architekturze , która w średniowieczu zajmuje miejsce wszystkich sztuk. Naznacza swoim piętnem frontony katedr, Umieszcza maszkary, psy, demony wokół kapiteli, mieni się w witrażach, osiada przybierając niezliczone formy na fasadach domów, zamków, na dachach, ujawnia się na tarczach herbowych. Ze sztuki przechodzi w obyczaje. Z obyczajów przedostaje się do praw. Przenika całe średniowiecze swoją rubasznością i karnawałością. Symbol wszechświata, środek średniowiecza. Zadziwiający monument pluralizmu, skupiała w sobie wszystkie strony świata. Katedra to naturalna budowla leśna. Porównywana do drzewa. Symbol kosmicznej doskonałości, oś wszechświata. Tajemniczość. Las - katedra.

---