Ocena noworodka tuż po porodzie

Do oceny stanu noworodka zaraz po urodzeniu służy skala Apgar. Oceniamy dziecko w 1, 3, 5 i 10 minucie po urodzeniu. Dla oceny stanu dziecka istotne są: czynność serca, oddech, napięcie mięśniowe, reakcja na wprowadzenie cewnika do nosa, zabarwienie skóry. Każdą cechę oceniany jest w skali od 0-2 punktów. Maksymalna ocena wynosi 10 punktów.

Tabela 1. Ocena noworodka według skali Apgar

	0 punktów	1 punkt	2 punkty
czynność serca	brak	poniżej 100/min	powyżej 100/min
oddech	brak	wolny, nieregularny	dobry, krzyk
napięcie mięśniowe	brak napięcia	wiotkość	słabe, nieznaczne ruchy
reakcja na wprowadzenie cewnika do nosa	brak	grymas	kaszle lub kicha
barwa skóry	bladosina	tułów różowy, kończyny sine	różowa

Interpretacja punktacji skali Apgar po 1 minucie (odpowiadająca definicji WHO):

• 8-10 punktów - noworodek żywotny

• 6-7 punktów - lekkie zaburzenia adaptacji

• 3-5 punktów - ciężkie zaburzenia adaptacji

• 0-2 punkty - ciężka zamartwica

Brak poprawy w kolejnych minutach (3, 5 i 10) świadczy o zaburzonej adaptacji dziecka do nowych warunków i o przedłużającym się niedotlenieniu okołoporodowym. Noworodek wymaga interwencji na Oddziale Neonatologicznym, stosownej do sytuacji klinicznej, a następnie po wypisie do domu wnikliwej obserwacji w pierwszych miesiącach życia.

Poza oceną stanu noworodka zaraz po urodzeniu w skali Apgar obowiązuje lekarza standaryzowana procedura badania.

Standaryzacja procesu diagnostycznego zaraz po urodzeniu:

1. sprawdzenie drożności przełyku

2. opukanie i osłuchanie klatki piersiowej

3. osłuchiwanie szmerów nad żołądkiem

4. osłuchiwanie tonów serca celem wykluczenia wad przeciekowych.

5. próba wyczucia nerek w celu wykrycia ewentualnych guzów lub wodonercza.

6. sprawdzenie gonad w worku mosznowym.

7. sprawdzenie zewnętrznych narządów płciowych, zwłaszcza ujścia cewki moczowej.

8. dokładne obejrzenie okolicy krocza i sprawdzenie drożności odbytu.

9. ustalenie wad w obrębie kręgosłupa z ewentualnym stwierdzeniem niedorozwoju kości krzyżowej

10. sprawdzenie uciskaniem pęcherza moczowego kropelkowego wycieku moczu, co może być pierwszym objawem uszkodzenia neurogennego.

11. kontrola kończyn i stawów, a zwłaszcza stawów biodrowych.

12. ustalenie wymiarów czaszki, zważenie i zmierzenie noworodka.

13. ocena odruchów fizjologicznych noworodka.

Noworodek w okresie okołoporodowym

W pierwszych dniach życia noworodka należy zwrócić baczną uwagę na trzy zjawiska:

- oddanie smółki,

- fizjologiczne zmniejszenie masy ciała,

- wystąpienie żółtaczki fizjologicznej.

Oddanie smółki:

smółka to pierwszy stolec w życiu dziecka przeważnie smółka jest oddana w pierwszej dobie życia noworodka - za normę uznaje się oddanie smółki do 48 godzin po urodzeniu (oddanie smółki w łonie matki jest spowodowane niedotlenieniem płodu - smółka powoduje wówczas zielone zabarwienie wód płodowych), około 3 - 4 doby życia pojawiają się zielone, luźne stolce przejściowe, które następnie przechodzą w stolce pokarmowe

WAŻNE: „Brak smółki w ciągu pierwszych godzin życia nasuwa podejrzenie niedrożności przewodu pokarmowego.”

„Opóźnione oddanie smółki jest charakterystyczne dla mukowiscydozy.”

Fizjologiczne zmniejszenie masy ciała:

Przyczynami fizjologicznego zmniejszenia masy ciała noworodka w pierwszych dniach życia są:

• utrata wody poprzez oddawanie stolca,

• oddawanie moczu,

• wysychającą pępowinę,

• utratę pary wodnej przez płuca,

• utratę wody przez skórę,

• ewentualne ulewanie

• przejściowy ujemny bilans energetyczny ze zużywaniem zapasów glikogenu i tłuszczu.

Oceniając fizjologiczne zmniejszenie masy ciała u noworodka należy pamiętać, że:

• prawidłowa utrata masy ciała nie powinna przekraczać 10% masy urodzeniowej,

• maksymalny spadek masy ciała obserwuje się w 3 - 4 dobie życia,

• w przypadku noworodka donoszonego masa ciała wyrównuje się ok. 8 doby życia w przypadku wcześniaka masa ciała wyrównuje się między 3 - 7 tygodniem życia,

• nadmiernej utracie masy ciała można przeciwdziałać:

• unikając przegrzewania dziecka,

• wcześnie podejmując karmienie,

• pojąc noworodka.

WAŻNE „Utrata masy ciała przekraczająca 10% jest zjawiskiem nieprawidłowym.”

Żółtaczka fizjologiczna:

Przyczyną występującej u 80% noworodków żółtaczki fizjologicznej jest niedojrzałość układu glukuronizującego wolną bilirubinę w układzie siateczkowo-śróbłonkowym wątroby i w hepatocytach. Niedojrzałość ta uniemożliwia związanie i wydalenie w odpowiednim tempie nadmiaru wolnej bilirubiny.

U donoszonego, zdrowego noworodka:

• żółtaczka fizjologiczna pojawia się najczęściej pod koniec 2 doby życia,

• najwyższe poziomy bilirubiny pojawiają się w 3 - 4 dobie życia,

• najwyższy poziom bilirubiny nie powinien wynosić w warunkach fizjologicznych więcej niż 12 mg% (niektórzy autorzy dopuszczają 15 mg%),

• żółtaczka fizjologiczna nie powinna trwać dłużej niż 14 dni.

U wcześniaka:

• żółtaczka fizjologiczna pojawia się najczęściej w 3 - 4 dobie życia,

• najwyższe poziomy bilirubiny pojawiają się w 5 - 7 dobie życia,

• żółtaczka fizjologiczna może trwać parę tygodni.

WAŻNE „Wystąpienie żółtaczki u noworodków donoszonych w pierwszej dobie życia jest nieprawidłowością.”

„Wystąpienie żółtaczki w pierwszych 48 godzinach u wcześniaków jest nieprawidłowością.”

„Dzienny przyrost bilirubiny o więcej niż 85 μmol/l (5 mg%) wskazuje na patologię i wymaga diagnostyki.”

Wywiad

Co trzeba wiedzieć, aby prawidłowo zaopiekować się noworodkiem:

• choroby matki:

• czy matka dziecka choruje na choroby przewlekłe? (choroby układu krążenia/schorzenia endokrynologiczne/choroby nerek/choroby wątroby/choroby płuc/alergie)

• czy z powodu schorzeń przewlekłych była leczona w trakcie ciąży?

• jakie leki przyjmowała z tego powodu w trakcie ciąży?

• czy matka dziecka jest nosicielką wirusa zapalenia wątroby typu B, wirusa zapalenia wątroby typu C, HIV?

• czy matka dziecka choruje na gruźlicę?

• czy matka dziecka choruje na choroby odzwierzęce?

• czy w trakcie ciąży matka dziecka chorowała na infekcje górnych dróg oddechowych, dolnych dróg oddechowych, układu moczowego?

• w którym trymestrze ciąży były infekcje?

• czy z powodu infekcji przyjmowała leki?

• jakie leki przyjmowała?

• przebieg ciąży:

• czy w trakcie ciąży matka paliła tytoń/nadużywała alkoholu/używała narkotyków?

• czy w czasie ciąży występowały problemy ginekologiczno-położnicze? (krwawienia z dróg rodnych/niepowściągliwe wymioty ciężarnych/nadciśnienie tętnicze/białkomocz/obrzęki/cukrzyca ciężarnych)

• czy w trakcie ciąży konieczna była hospitalizacja matki? (co było przyczyną hospitalizacji?)

• przebieg porodu:

• jaki odbył się poród? (siłami natury/cięciem cesarskim/vacuum/z użyciem pomocy ręcznej)

• jeżeli rozwiązanie nastąpiło przez cięcie cesarskie to co było przyczyną ? (przyczyny ze strony matki? ze strony płodu?)

• przebieg porodu? (przedłużający się któryś z okresów porodu, kiedy odeszły wody płodowe, wody płodowe przeźroczyste/zielone)

• kiedy odbył się poród? (o czasie: między 38-42 tygodniem życia płodowego/przedwcześnie: przed 38 tygodniem życia płodowego/po terminie: po 42 tygodniu życia płodowego)

• z jaką wagą urodził się noworodek? (waga prawidłowa/dystrofia/ hypertrofia)

• na ile punktów w skali Apgar został oceniony noworodek? (0-3 punkty/4-7 punktów/8-10 punktów);

• jak wyglądała ocena w kolejnych minutach?

• przebieg okresu okołoporodowego:

• czy dziecko leżało w cieplarce?

• czy miało podawany tlen?

• czy wystąpiło zażółcenie powłok? (kiedy/jak mocne/jak długo?)

• kiedy noworodek oddał smółkę?

• jaki był fizjologiczny spadek masy ciała?

• czy są wyniki testów przesiewowych w kierunku fenyloketonurii, hypotyreozy?

• czy odbyły się szczepienia w okresie noworodkowym?

Badanie noworodka: obserwacja, pomiary

Ocena noworodka obejmuje:

• obserwację dziecka, w tym ocenę jego spontanicznej ruchliwości,

• pomiary,

• badanie fizykalne (w tym badanie neurologiczne).

WAŻNE „Przystępując do badania należy rozbierać całego noworodka. Badamy dziecko przy dobrym oświetleniu (najlepiej naturalnym), w ciepłym pomieszczeniu, na ciepłym podłożu, ciepłymi rękami, najlepiej w godzinę po karmieniu.”

Obserwacja dziecka powinna obejmować ocenę:

• symetrii budowy ciała ułożenia (ewentualne zajmowania pozycji przymusowej),

• odżywienia,

• spontanicznej aktywności ruchowej,

• świadomości,

• wyrazu twarzy,

• zabarwienia i ucieplenia skóry,

• sposobu oddychania.

Pomiary dziecka powinny obejmować:

• masę ciała,

• długość,

• obwód główki,

• obwód klatki piersiowej,

• wielkość ciemienia przedniego,

• wielkość ciemienia tylnego.

W przypadku noworodka donoszonego:

• normy masy ciała mieszczą się w granicach 2500 - 4600 g (chłopcy ważą przeważnie więcej od dziewczynek - średnia waga chłopców wynosi 3200 - 3500 g, średnia waga dziewczynek 3000 - 3200 g),

• normy długości ciała mieszczą się w granicach 47 - 55 cm (średnio 50 cm),

• długość ciemieniowo-siedzeniowa wynosi średnio 33 cm,

• obwód główki noworodka mieści się w granicach 32 - 35 cm,

• obwód klatki piersiowej 32-33 cm,

• duża głowa stanowi ¼ długości ciała.

Badanie skóry, tkanki podskórnej, obwodowych węzłów chłonnych

Badając noworodka należy ocenić rozwój tkanki podskórnej, zbadać obwodowe węzły chłonne dostępne badaniu palpacyjnemu, obejrzeć skórę dziecka.

Badanie fizykalne klatki piersiowej

Badając klatkę piersiową noworodka należy pamiętać o tym, że:

• klatka piersiowa noworodka ma kształt beczkowaty,

• ustawiona jest wdechowo,

• przebieg żeber jest poziomy,

• obserwowane często powiększenie brodawek sutkowych jest fizjologią (jest ono wyrazem wpływu hormonów matki na organizm płodu; powiększenie to może się utrzymywać parę miesięcy, nie wymaga diagnostyki ani leczenia; niekiedy powiększeniu może towarzyszyć niewielki wyciek z brodawek sutkowych),

• częstość oddechów u noworodka waha się w granicach 35-50/min.

• akcja serca u noworodka waha się granicach 120-160/min.

• ciśnienie tętnicze

• ciśnienie skurczowe 70 (+16) mmHg,

• ciśnienie rozkurczowe 46 (+ 12) mmHg,

• słyszalne niekiedy nad sercem szmery nie muszą towarzyszyć wadzie serca, mogą być wyrazem fizjologicznego utrzymywania się połączeń przetrwałych z krążenia płodowego, które samoistnie ulegną zamknięciu,

• należy zbadać obojczyki (obmacując obojczyk możesz stwierdzić jego złamanie lub po paru dniach od złamania zgrubienie okostnej).

Badanie fizykalne jamy brzusznej i narządów płciowych

Badanie układu kostno-stawowego

Badając układ kostno-stawowy należy zwrócić uwagę na:

• zakres ruchomości stawów,

• symetrię ruchów stawów,

• wyczuwalne przeskakiwanie głowy kości udowej podczas nacisku na oba zgięte uda przy maksymalnym ich odwiedzeniu (objaw Ortolaniego) - znika po paru dniach od urodzenia,

• wyczuwalne przemieszczenie głowy kości udowej poza panewkę stawu biodrowego i wyczuwalny powrót głowy kości udowej do panewki stawu (objaw Barlowa) - znika po paru dniach od urodzenia,

• ograniczenie odwodzenia - badamy odwodząc kończynę zgiętą w stawie biodrowym pod kątem prostym, jako pełne odwodzenie uważa się kąt 90⁰ u dziewczynek i nieco mniejszy u chłopców,

• nierówność kończyn,

• asymetrię fałdów pośladkowych,

• koślawość,

• szpotawość.

Badanie układu nerwowego.

Rozwój dziecka w pierwszym roku życia ocenia się przede wszystkim na podstawie dobrze zebranego wywiadu ze szczegółowymi pytaniami o interakcje dziecka z otoczeniem oraz obserwowanej motoryki spontanicznej, a dopiero później na podstawie badania odruchów i reakcji. Zawsze należy ocenić czynniki ryzyka nieprawidłowego rozwoju dziecka.

WAŻNE „Badanie neurologiczne może być zaburzone przez: rozdrażnienie dziecka, chorobę, głód, zimne pomieszczenie, zimne podłoże, na którym badamy, nie ogrzane ręce badającego.”

„Przy podejrzeniu patologii należy noworodka zbadać po paru dniach.”

Badanie neurologiczne noworodka powinno składać się z:

• obserwacji noworodka z oceną spontanicznej ruchliwości,

• oceny napięcia mięśniowego,

• oceny odruchów.

Obserwacja noworodka w położeniu na plecach:

• ułożenie zgięciowe kończy przy tonicznym napięciu prostowników tułowia - ułożenie zgięciowe kończyn jest typowe dla noworodka, od palców rąk po palce nóg wszystkie kończyny są zgięte w stawach,

• głowa ułożona jest asymetrycznie, obraca się stale na jedną lub drugą stronę,

• czuwający zdrowy noworodek energicznie zgina i prostuje kończyny, ruchy mają charakter nadmierny ze skłonnością do uogólniania się (ruchy kończyn powodują ruch całego ciała).

Obserwacja noworodka w położeniu na brzuchu:

• w położeniu na brzuchu prostuje na przemian nóżki i wyciąga do przodu rączki w pobliże twarzy, po uciśnięciu stopy odbija się skokami do przodu (odruch pełzania),

• podnosi na moment chwiejnie główkę i z wielkim wysiłkiem zwraca ją na drugą stronę.

 Oceny napięcia mięśniowego:

• napięcie mięśniowe „czynne” (np. reakcja wyprostna tułowia w pozycji pionowej),

• napięcie mięśniowe „bierne” (ocena oporu mięśni podczas wykonywania ruchów biernych kończynami - napięcie mięśniowe bierne jest dość silne)

Badanie układu nerwowego - ocena odruchów

• chód automatyczny - oparty na odruchu prostowaniu nogi przy dotknięciu stopy i jednoczesnym zgięciu drugiej nogi (znika po paru tygodniach),

• odruch chwytny rąk - po dotknięciu powierzchni dłoniowej ręki noworodka, szybko zaciska się kciuk i pozostałe palce rączki, utrzymując to zamknięcie przez kilka sekund, w podobny sposób występuje odruch chwytny w stopach (znika około 4 miesiąca życia),

• reaguje na silne dźwięki i światło - marszczy czoło, mruga oczami, odruch Moro,

• odruch płaczu - krzyk wyrażający potrzebę (noworodek płacze bez łez, dopiero od 6 miesiąca płacz zaczyna odzwierciedlać stan emocjonalny; niektóre zdrowe noworodki płaczą około 2 godzin bez uchwytnej przyczyny),

• odruch ssania i połykania - odruch ssania jest tak silny, że tłumi inne uczucia łącznie z bólem (im młodszy noworodek - większy wcześniak, tym słabiej wykształcony odruch ssania),

• odruch Moro

• po uderzeniu gwałtownym w podłoże, na którym leży dziecko lub pociągnięciu za poduszkę, na której leży dziecko następuje rozrzucenie rąk i ich wyprostowanie wraz z wyprostowaniem palców (pierwsza faza odruchu), odruch wyprostowania kończyn dolnych jest mniej stały, na twarzy dziecka maluje się zaskoczenie, przestrach;

• w drugiej fazie następuje zgięcie i przywiedzenie kończyn górnych przypominające obejmowanie oraz zgięcie kończyn dolnych, cały odruch trwa około 2 sekundy

• pojawia się około 7 miesiąca życia płodowego, faza pierwsza zanika około 4-5 miesiąca życia, faza druga po 2 miesiącu życia, brak odruchu u noworodka lub jego utrzymywanie się po 6 miesiącu życia uważane jest za patologię,

• odruch szukania sutka lub ryjkowy - polega na zwracaniu głowy w stronę podrażnienia, otwieraniu ust i układaniu języka w kształcie rynienki w przypadku pobudzania skóry policzka po dotknięciu jakimś przedmiotem,

• odruch wypluwania polega na usuwaniu z jamy ustnej językiem wszystkich pokarmów gęstych i stałych (znika po 3 miesiącu życia),

• odruch cofania - polega na raptownym zgięciu kończyny dolnej po nieznacznym podrażnieniu stopy,

• odruch skręcania tułowia (odruch Galanta) - przy podrażnieniu skóry pleców bocznie od wyrostków kolczystych, od strony głowy w kierunku doogonowym występuje jednoimienne (po stronie drażnienia) wygięcie kręgosłupa (odruch ten znika po czwarty miesiącu życia)

• reakcja cofania - ruchy zginania kończyn dolnych przy bodźcach wywołujących ból (wykrywany od 10 tygodnia życia płodowego)

• asymetryczny toniczny odruch szyjny - podczas obrotu głowy na bok następuje wyprost kończyn górnej i dolnej po tej stronie (tzn. po stronie twarzowej) (fizjologiczny do 6 miesiąca życia)

• odruch wyprostny nadłonowy - ucisk na spojenie łonowe wyzwala wyprost kończyn dolnych, także stóp (znika po 4 miesiącu życia),

• odruch wyprostny skrzyżowany - jednostronne zgięcie kończyny dolnej w stawie biodrowym i kolanowym prowadzi do wyprostu drugiej kończyny dolnej (odruch zanika po 4 miesiącu życia).

Czynniki ryzyka nieprawidłowego rozwoju dziecka

Czynniki ryzyka ze strony matki:

• wcześniejsze poronienia, porody przedwczesne,

• stan po wcześniejszej długotrwałej bezpłodności lub po leczeniu bezpłodności,

• krwawienia we wczesnym okresie ciąży,

• poronienie zagrażające, poród przedwczesny wymagający leczenia,

• gestoza,

• ciężkie choroby, wstrząs, urazy, znieczulenie podczas ciąży,

• leki, narkotyki, substancje toksyczne, używki, nieprawidłowe odżywianie się,

• infekcje.

Czynniki ryzyka ze strony dziecka:

• poród przedwczesny przed 36 tygodniem ciąży,

• masa urodzeniowa poniżej 2000 g,

• ciąża przenoszona, poród po 42 tygodniu ciąży,

• poród mnogi,

• dane wskazujące na niedotlenienie prenatalne (zielone wody płodowe, nieprawidłowy wynik badania KTG, nieprawidłowy wynik badania ultrasonograficznego płodu),

• niedotlenienie okołoporodowe,

• punktacja Apgar poniżej 6 po 5 minutach,

• powikłania po urodzeniu (zespół zaburzeń oddychania, wentylacja zastępcza, posocznica, operacje, transfuzja wymienna),

• napady drgawkowe w okresie noworodkowym,

• dzieci z rodzin żyjących w trudnych warunkach socjalnych.

Czynniki ryzyka stwierdzane podczas badania:

• utrzymujące się trudności w ssaniu i połykaniu,

• uboga spontaniczna aktywność ruchowa,

• cichy, słaby lub zbyt głośny płacz dziecka,

• częste prężenie podczas karmienia, przewijania, kąpieli,

• stale utrzymująca się asymetria w stabilnym ułożeniu i przy poruszaniu się,

• wyraźnie słabsze napięcie mięśniowe,

• słaba kontrola trzymania głowy w próbie trakcji,

• nadmierny płacz dziecka (dłużej niż trzy godziny dziennie, częściej niż trzy dni w tygodniu, dłużej niż trzy tygodnie),

• brak kontaktu wzrokowego po 3 miesiącu życia,

• brak reakcji na dźwięki,

• stały zez,

• objaw „zachodzącego słońca” (widoczny rąbek białkówki nad tęczówką),

• napadowe zaburzenia świadomości,

• zaburzenia napięcia mięśniowego i aktywności ruchowej,

• objawy zaniedbania (dziecko brudne, z odparzeniami w okolicy krocza, z nieleczonymi zmianami skórnymi, z długimi, brudnymi paznokciami, o niemiłym zapachu).

1

---