Znaczenie wyrazu to treść, której znakiem jest wyraz. Jego treść znaczeniową wyznacza zespół cech stanowiących stałe elementy znaczenia, natomiast zakres znaczeniowy - ogół przedmiotów nazwanych danym
wy razem, np. wyraz „kwiat" ma uboższą treść znaczeniową niż „róża", lecz szerszy zakres znaczeniowy.
Im szersza jest treść znaczeniowa wyrazu, tym mniej jest egzemplarzy przedmiotów tą nazwą objętych, czyli
zakres wyrazu maleje, i odwrotnie - im mniejsza jest treść wyrazu, tym większa jest liczba egzemplarzy
przedmiotów objętych tą nazwą, czyli zakres wyrazu rośnie, np. :
Wyrazy mogą mieć dwa lub kilka znaczeń. Tworzą one hierarchię - strukturę znaczeniową. Jej centrum
stanowi znaczenie podstawowe, z którym mogą, choć nie muszą, być związane znaczenia poboczne, np. wyraz „rak" oznacza przede wszystkim skorupiaka, ale może też nazywać rodzaj narzędzia w kształcie szczypiec.
Zjawisko polegające na tym, że wyraz posiada więcej niż jedno znaczenie, nazywane jest polisemią. Wśród
wyrazów polisemicznych wyróżniamy;
1. homonimy, czyli wyrazy o jednakowym brzmieniu i różnych znaczeniach, np. „rola" aktora i „rola" uprawna, „fuzja" jako broń myśliwska i „fuzja" przedsiębiorstw jako połączenie, scalenie.
• Homonimy częściowe to wyrazy zbieżne w postaci dźwiękowej i różniące się formą zapisu (np. strużka -
stróżka), wyrazy o tej samej formie zapisu i różne pod względem brzmienia oraz wyrazy stanowiące
identyczne formy odmiany różnych wyrazów (np. Ryba wypadła wydrze z łap - Nikt już nie wydrze ci tych
pieniędzy).
• Homonimy całkowite to wyrazy jednakowe i pod względem formy zapisu, i brzmienia, np. „parów ka" jako
kiełbaska i jako rodzaj kąpieli;2. synonimy, czyli wyrazy tożsame lub bliskie znaczeniowo innemu wyrazowi, np. ładny - piękny. Różnią się
one cechami znaczeniowymi (pensja - honorarium) lub nacechowaniem uczuciowym i sty listycznym
(lekarz - konował; specjalista - spec), a także łączliwością, gdy wyrazy mają podobne al bo identyczne
znaczenia, lecz występują w innych kontekstach i dlatego są niewymienne (krucze włosy - kary koń).
• Synonimy kontekstowe są wyrazami bliskoznacznymi tylko w jednym związku, poza którym ich treść jest
całkiem różna („szczere" lub „puste" pole, ale „szczera" rozmowa i „pusty" kubek);
3. antonimy, czyli wyrazy o treściach przeciwstawnych lub odwrotnych, które mają część kontekstów wspólnych, np. dobry - zły.
• Antonimy słowotwórcze tworzone są za pomocą przedrostków nie- (brzydki - niebrzydki), bez-(rozumny -
bezrozumny), anty- (komunista - antykomunista), a- (religijny - areligijny), poza-(szkolny - pozaszkolny).
• Antonimy słownikowe są odrębnymi wyrazami (drogi - tani);
4. wyrazy oceniająco-emocjonalne, czyli wartościujące i nacechowane uczuciowo, których znaczenie zawiera stały składnik tego rodzaju, jednakowy w wypowiedziach wszystkich członków danej społeczno ści
(Twoja propozycja to bomba! Ależ baran z tego Tomka!)
KaŜdy wyraz to znak określonego fragmentu rzeczywistości, dlatego teŜ jego znaczenie
(treść) zastępuje ten element rzeczywistości ( słowo ławka zastępuje mebel o określonej
budowie) Zbiór przedmiotów, do których odnosi się dana nazwa nazywa się zakresem
znaczeniowym : samochodzik, lalka i skakanka ....- tworzą zakres znaczeniowy wyrazu
zabawka. Zakres znaczeniowy
w terminach —jest ściśle, precyzyjnie formułowany
- w słowach obiegowych- mało precyzyjny, co jest często przyczyną nieporozumień:
Biały do ludoŜerców:
- Dlaczego zjedliście mojego misjonarza? On był taki dobry!
-Waśnie dlatego, massa.
Są dwa sposoby uniknięcia niejasności:
opatrzenie wyrazu wieloznacznego komentarzem: Aktor, opuścił scenę, tj. teatr. UŜycie danego
wyrazu w wyrazistym otoczeniu słownym ( kontekście), sygnalizującym tylko jedno
jego znaczenie: Widzę pulchną droŜdŜową babkę. KaŜdy nazwa posiada swoje tzw. cechy
definicyjne, np. zabawka- przedmiot słuŜący do zabawy. Często jedna ma teŜ cechy
drugorzędne, które nie pełnią funkcji odróŜniającej, czyli kontrastującej je wobec innych
przedmiotów. Są to cechy skojarzeniowe , często wykorzystywane przez pisarzy: „
Trzeba przejść od świtu do zmierzchu / po chybotliwej kładce dnia" ( kładka = pomost, tu:
dzień jest mostem łączącym 2 pory doby)
Typy znaczeń wyrazów:
a) jednostkowe: Nasz kot (ten jedyny, konkretny) lubi ryby.
b) ogólne Kot ( kaŜdy) jest zwierzęciem domowym.
Podział według kryterium zasięgu znaczeń:
a) znaczenie ustabilizowane - ustabilizowane, powtarza się w wielu tekstach. Spośród 2
lub więcej znaczeń wyrazów jedno zawsze posiada charakter podstawowy, od którego
dopiero powstają znaczenia pochodne, czyli odcienie znaczeniowe (znaczenia
przenośne), w wyniku wychwycenia podobieństw z przedmiotem podstawowym:
głowa= część ciała ( wyraz podstawowy)
głowa kapusty, głowa w znaczeniu zwierzchnika - odcienie znaczeniowe
c) znaczenie ograniczone społecznie- znane tylko niektórym uŜytkownikom języka:
medycyna : zakończenie kości
e) znaczenie ograniczone chronologicznie -wyrazy wychodzące z obiegu nie znane
większości ludzi
d) znaczenia o ograniczeniach wewnątrzjezykowych - niektóre wyrazy mają
określone znaczenie tylko w jakimś kontekście: np. szczery = prawdomówny (znaczenie
podstawowe) szczere pole = puste pule W związku z powyŜszy tak kształtuje się struktura
znaczeniowa wyrazu:
balon ------ -> zabawka--------- -> naczynie szklane ---------- -> typ opony
wyraz znaczenia wtórne, motywowane znaczeniem wyjściowym
podstawowy
George Lakoff zaproponował w 1987 roku teorię radialnej struktury znaczenia[4], opartą na tzw. logice rozumowania przez zaniedbanie (ang. default logic) Raymonda Reitera[5]. Według interpretacji Lakoffa, "struktura znaczenia" opiera się na prototypowych, wyidealizowanych modelach kognitywnych. Taki model kognitywny to obiekt odczuwany przez użytkowników języka jako najbardziej typowy przedstawiciel danej kategorii semantycznej (zbioru obiektów wchodzących w zakres znaczenia). Zgodnie z obserwacją Reiter'a istnieją bardziej typowe i mniej typowe przykłady obiektów danej kategorii, np. skowronek czy kondor stanowi bardziej typowy przykład kategoriiptaka niż struś czy pingwin. Obiekty uznawane za typowe przykłady danej kategorii semantycznej wg Lakoffa tworzą jej centralną podkategorię. Pozostałe obiekty tworzą podkategorie peryferyjne, mogące być kategoriami centralnymi dla znaczeń podrzędnych kategorii głównej (np. struś jako centralny przykład ptaka nielota) i mogące posiadać własne "niecentralne" podkategorie (w tym wypadku obejmowałyby one np. obiekty, na oznaczenie których wyraz nielot mógłby być użyty w przenośni).
Czasami trudno jest jednoznacznie stwierdzić, które desygnaty należą w języku do centralnej podkategorii zakresu nazwy. Lakoff podaje tu przykład wyrazu matka = kobieta, która kogoś urodziła: kobieta, która kogoś wychowała: kobieta, będąca żoną ojca[6].