1. Epidemiologia - definicja, cele

Nauka o częstości i rozpowszechnieniu zgonów, chorób i inwalidztwa lub innych zjawisk mających związek ze zdrowiem oraz o czynnikach wpływających na ich występowanie.

Cele:

• wykrywanie i ustalanie związków przyczynowych pomiędzy czynnikami środowiskowymi a zdrowiem i chorobą.

• szukanie czynników etiologicznych, dróg szerzenia i sposobów zwalczania chorób zakaźnych.

• zapewnienie etatów w Zakładzie Epidemiologii

• wnioskowanie o profilaktykę chorób

2. Metody badań epidemiologicznych

• opisowa - jest to metoda badania częstości i rozpowszechniania chorób, zgonów i inwalidztwa lub innych zjawisk zdrowotnych

• analityczna - jest to metoda weryfikacji hipotez dotyczących związków przyczynowych

• doświadczalna (eksperymentalna) - jest to metoda pozwalająca sprawdzić skuteczność działań zapobiegawczych np. szczepień ochronnych, lub usuwania z otoczenia czynników o domniemanym działaniu szkodliwym (np. chroniąc powietrze przed zanieczyszczeniami)

3. Epidemiologia opisowa

Jest to metoda epidemiologiczna, która służy epidemiologom za narzędzie wstępnej eliminacji i ograniczenia zakresu możliwych ewentualności. Polega ona na opisie badanego zjawiska zdrowotnego pod kątem wybranych cech, których liczbę i rodzaj ustala epidemiolog w zależności od badanego zjawiska i konkretnego celu, któremu dana analiza służy.

Jest wiele cech, które mogą być wykorzystane w epidemiologii opisowej.

Najpowszechniej stosowane grupy to cechy opisujące:

• osoby, u których badane zjawisko nastąpiło lub zostało stwierdzone: wiek, płeć, zawód, wykształcenie, itp.

• czas, w którym badane zjawisko zdrowotne wystąpiło lub zostało stwierdzone: rok, pora roku, miesiąc, dzień, godzina

• miejsce, w którym badane zjawisko wystąpiło, lub zostało stwierdzone: kraj, dzielnica, itp.

Posługując się umiejętnie metodami epidemiologii opisowej można sformułować wstępne hipotezy, znacznie zawężające zasięg dociekań, umożliwiające pogłębienie badań w oparciu o metody epidemiologii analitycznej i doświadczalnej.

4. Epidemiologia analityczna

Metody weryfikacji hipotez na temat domniemanych czynników przyczynowych w powstaniu procesu chorobowego. Ogólny schemat badania w epidemiologii analitycznej polega na określeniu różnic w częstości wystąpienia danej choroby lub innego zjawiska w grupach, w których jedna obejmuje osoby wykazujące określoną cechę (bądź też jest narażona na działanie określonego czynnika), a druga skupia osoby nie wykazujące tej cechy (bądź nie poddana działaniu danego czynnika). Wyróżniamy dwa modele badania: retrospektywne i prospektywne.

5. Badania retrospektywne i prospektywne (definicje, dobór grupy badanej i kontrolnej)

Badaniami tymi posługujemy się w metodzie analitycznej, gdy chcemy zweryfikować hipotezę, iż badany czynnik jest przyczyną danego schorzenia. Weźmy np. pod uwagę palenie papierosów i raka płuc.

Badanie retrospektywne

• grupa badana to osoby z rakiem oskrzeli

• grupa kontrolna to osoby zdrowe

Badamy częstość palenia (ew. przyczynę) - porównanie za pomocą testu istotności.

Ogólnie: polega na tym, że po wyodrębnieniu grupy osób z określoną chorobą, określa się częstość występowania w tej grupie określonej cechy X, którą traktujemy jako domniemaną przyczynę.

Badania prospektywne

• grupa badana to palacze

• grupa kontrolna to osoby niepalące

Badamy (po długiej obserwacji) gdzie będzie więcej raka płuc (ew. skutek) - porównanie za pomocą testu istotności.

Ogólnie: punktem wyjścia są dwie grupy - z określona cechą X i bez tej cechy. Obie równolegle są obserwowane przez ustalony okres czasu pod kątem występowania danej jednostki chorobowej. O związku między cechą X a daną jednostką chorobową wnioskuje się na podstawie porównania częstości jej występowania w obu grupach.

6. Na czym polegają podobieństwa i róznice pomiędzy badaniami prospektywnymi i eksperymentalnymi ?

W badaniach prospektywnych punktem wyjścia są dwie grupy, z których jedna jest utworzona z osób wykazujących obecność cechy X (np. palenie papierosów), a druga charakteryzuje się jej brakiem. Obie grupy obserwowane są równolegle przez ustalony okres czasu pod kątem występowania określonej jednostki chorobowej (rak oskrzeli).

W badaniu eksperymentalnym są dwie identyczne grupy pod każdym względem i celowo jedną z nich obarczamy występowaniem cechy X (dajemy papierosy i karzemy palić). Ze względów etycznych te badanie jest rzadko stosowane. Po jakimś czasie porównujemy również obie grupy.

7. Na czym polega łączność higieny z epidemiologią

Higiena jest nauką badającą wpływ środowiska na zdrowie ludności w celu ustalenia związków przyczynowych między czynnikami środowiskowymi a zdrowiem i opracowania na tej podstawie metod i środków profilaktycznych. Aby ocenić stan zdrowia, a przede wszystkim wykryć i ustalić związki przyczynowe między czynnikami środowiskowymi a zdrowiem, higiena posługuje się metodami epidemiologicznymi.

8. Rodzaje zmienności zjawisk zdrowotnych w czasie

• sekularna - zmiany w następstwie chorób, zgonów lub innych zjawisk zdrowotnych na przestrzeni długiego okresu czasu (wielu dziesiątków lat), np. zmienność poziomu umieralności

• okresowa - zmiany zwykle regularnie cykliczne w występowaniu choroby (przedziały kilku lub kilkunastoletnie), np. choroby zakaźne jak płonica (5-10 lat), brak danych o przewlekłych

• sezonowa - dotyczy głównie chorób zakaźnych, zmiany występują w różnych porach roku, także obserwuje się sezonowe zaostrzenia chorób przewlekłych

• gwałtowne zmiany w częstości występowania choroby w krótkich okresach czasu, charakterystyczne zwykle dla pojedynczego czynnika chorobowego (nagła zwyżka zapadalności = epidemia)

9. Mierniki zdrowia populacji:

• negatywne - oparte są one na określeniu rozpowszechniania zgonów, chorób i inwalidztwa. Mierniki oparte na zgonach mają postać współczynników wyrażających liczbę zgonów zanotowanych w pewnym okresie czasu . Mierniki oparte na rozpowszechnianiu chorób, mają postać współczynników wyrażających liczbę przypadków zachorowań

• pozytywne - dostarczają informacji o stopniu adaptacji organizmu lub łączą się ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania

• ryzyka choroby - dostarczają informacji o takich właściwościach lub poziomie cechy, których obecność zwiększa szansę wystąpienia danej choroby

10. Pozytywne mierniki zdrowia

Są to miary zdrowia, które informują o stopniu adaptacji organizmu lub łączą się ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania. Wyróżnia się mierniki rozwoju i sprawności.

mierniki sprawności czynnościowej

Dostarczają informacji o stanie przystosowania ustroju do środowiska zewnętrznego.

mierniki rozwoju

• zmienne opisujące rozmiary ciała, bądź jego ciężar (pomiary długości ciała, poszczególnych jego odcinków, ciężar, powierzchnia, objętość)

• zmienne wyrażające składniki ciała: tkanka tłuszczowa i beztłuszczowa składowa ciała

Przeszkody utrudniające wykorzystanie tych mierników to nierzetelność pomiarów i słaba wiedza o współzależności między zdrowiem a stopniem adaptacji do środowiska

11. Negatywne mierniki zdrowia

Współczynniki:

• zgonów

• śmiertelności

• zapadalności

• chorobowości

Są to najpowszechniej stosowane mierniki oparte na określeniu rozpowszechnienia zgonów, chorób i inwalidztwa. Umożliwiają one określenie bieżącej sytuacji zdrowotnej

12. Mierniki fizycznego rozwoju dzieci i młodzieży

Mierniki j.w. w danych grupach wiekowych: ↑, ciężar ciała, obwody, czas występowania dojrzewania płciowego

13. Mierniki sprawności i wydolności fizycznej

• Sprawność - aktualna możliwość wykonywania czynności ruchowych wymagających zaangażowania podstawowych cech motorycznych: siły (mierzymy piłką lekarską), szybkości (bieg na 60 m), mocy, wytrzymałości (bieg na 1000 m). Zależy od formy układu mięśniowo-kostnego, krążenia, oddechowego, termoregulacji i hormonalnego

• Wydolność fizyczna - (fizjologiczno-kliniczny odpowiednik sprawności) jest to zdolność do wykonania długotrwałej pracy fizycznej bez zmęczenia, bez jakichkolwiek zaburzeń w hemostazie (a jeśli są to szybko wracają do normy). Zależy od sprawności wszystkich układów: oddechowego, krążenia, nerwowego, termoregulacji, hormonalnego, mięśniowo-kostnego. Do jej pomiaru służą próby wysiłkowe (ergometr rowerowy lub ruchoma bieżnia).

17. Czynniki wpływające na nadumieralność mężczyzn w stosunku do kobiet

• kobieta jest chroniona przez mechanizm biologiczny (głównie hormony), w związku z tym, że rodzi dzieci i musi być bardziej odporna

• kobieta szybciej i częściej zgłasza się do lekarza ze swoimi dolegliwościami

• kobiety raczej nie wykonują ciężkich prac (niebezpiecznych, grożących wypadkiem, np. w kopalniach pod ziemią)

• kobiety nie piją tyle alkoholu co mężczyźni (na ulicach nie widać pijanych kobiet) - pijani częściej ulegają wypadkom, czy to jako piesi, czy też za kierownicą

• kobiety są odporniejsze psychicznie (związane jest to także z rodzeniem i wychowaniem dzieci) - jest mniej samobójstw wśród kobiet

• kobiety są mniej agresywne, ostrożniej prowadzą samochody, itd.

19. Jaki jest cel i jak się przeprowadza standaryzację współczynników epidemiologicznych ?

Standaryzacja ma na celu

20. Źródła informacji o zdrowiu i ich wartość

Bezpośrednie:

badania skriningowe, badania wybranej grupy ludności, badania metodą reprezentacyjną, badania te mają małą wartość jako źródło informacji

Pośrednie:

• statystyka zgonów (ma największą wartość ze względu na kompletność)

• statystyka chorób, czyli dokumentacja lecznictwa zamkniętego ( większa wartość) i otwartego (niepełna i wybiórcza)

• rejestr chorób obowiązkowo zgłaszanych i przewlekłych

• badania profilaktyczne

• dokumenty o inwalidztwie

21. Co to są badania skriningowe ?

Wykrywanie nierozpoznanej choroby lub wady za pomocą testów lub innych badań, które mogą być szybko przeprowadzone. Testy skriningowe wyróżniają osoby przypuszczalnie chore i prawdopodobnie nie chore. Testy takie nie są w pełni diagnostyczne. Osoby z pozytywnymi czy wątpliwymi wynikami powinny bowiem być przekazane właściwemu lekarzowi w celu ustalenia dokładnego rozpoznania i zastosowania koniecznego leczenia. Przykładami są zdjęcia RTG "małoobrazkowe", czy odczyny serologiczne przeciwko kile.

22. Jakimi cechami powinien charakteryzować się test skriningowy ?

• czułość - zdolność ujawnienia dużej ilości cech poszukiwanych, co wyraża się ułamkiem, którego licznik dotyczy ilości osobników rzeczywiście chorych z testem dodatnim (mianownik - ilość wszystkich chorych rzeczywiście dodatnich, czyli z diagnozą kliniczną)

• swoistość - zdolność do wykazania możliwie małej ilości wyników ujemnych jako dodatnich, co wyraża się ułamkiem: licznik - liczba osób rzeczywiście zdrowych z testem ujemnym, mianownik - liczba wszystkich osobników rzeczywiście zdrowych w populacji badanej

• powtarzalność - przydatność testu do wielokrotnego zastosowania i otrzymywania zbliżonych wyników

• sprawność - przydatność testu w warunkach terenowych przy stosowaniu na szeroką skalę

• akceptacja badanej populacji

23. Wyjaśnij pojęcia: epidemia, endemia, pandemia, źródło zakażenia, ognisko epidemiczne

(odpowiedzi wg Wielkiego Słownika Medycyny, PAN)

• Epidemia - pojawienie się zachorowań na daną chorobę wśród ludności na określonym terenie i w określonym czasie w liczbie wyraźnie większej niż w poprzednich latach

• Endemia - występowanie zachorowań na daną chorobę wśród ludności na określonym terenie w liczbie utrzymującej się przez wiele lat na podobnym poziomie

• Pandemia - epidemia o bardzo dużym nasileniu, obejmująca znaczną część populacji lub rozprzestrzeniająca się na obszarach jednego, kilku krajów lub kontynentów

• Ognisko epidemiczne - chory człowiek lub zwierzę wraz z jego otoczeniem w którym istnieją warunki przenoszenia czynnika chorobotwórczego na osobników wrażliwych

• Źródło zakażenia - organizm (ludzki, zwierzęcy lub roślinny), w którym występują drobnoustroje chorobotwórcze, tam się namnażają i dostają się do otaczającego środowiska zakażając dalsze wrażliwe organizmy żywe.

30. Czynniki usposabiające do raka płuc

• Palenie tytoniu - wpływ ma ilość wypalonych papierosów dziennie, ilość lat palenia, rodzaj tytoniu.

• Obciążenie genetyczne.

• Picie alkoholu, zwłaszcza połączone z paleniem tytoniu.

• Płeć męska.

• Wiek - zwiększone ryzyko po 45 roku życia, szczyt zachorowań - 60-70 lat.

• Narażenie na dymy i pyły, kontakt z azbestem lub radioaktywnymi substancjami, Cr, Fe, Pb, Ni, tlenkami Fe, węglowodorami

• Przewlekłe stany zapalne.

• Zmiany włókniste (rak w bliźnie)

© Copyright by Marek Korożan

Gdańsk 1998

Epidemiologia - pytania i odpowiedzi

____________________________________________________________________________________________________________________________

- 3 -