Na początku warto byłoby wyjaśnić samo pojęcie etyki. Zgodnie z utrwaloną tradycją terminologiczną należy odróżnić pojęcie etyki od pojęcia moralności. Etyka rozumiana jest, jako dział filozofii, którego przedmiotem jest moralność. Przez moralność natomiast rozumie się uznawane w danej grupie lub społeczeństwie bądź tez przez poszczególne osoby oceny i normy odwołujące się do kategorii „dobra” i „zła”, zachowań zasługujących na aprobatę i pochwałę oraz wyłączonych i godnych potępienia.
Etyka w administracji dotyczy zachowań urzędników, podstawowym przedmiotem jej zainteresowania jest odpowiedź na pytanie jakie zachowanie urzędnika jest etyczne a jakie nie. Budowanie etycznej administracji może odbywać się poprzez tworzenie norm prawnych, kodeksów etycznych, po wole polityczną oraz aktywność obywatelską.
Jednym ze środków służącym do kształtowania pożądanych postaw w administracji publicznej jest określony system rekrutacji i selekcji. Artykuł 60 Konstytucji RP stanowi, że wszyscy obywatele polscy korzystający z pełni prawa publicznych maja prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach. Jednak ta dostępność ma charakter względny, może być realizowana na zasadach szczegółowo uregulowanych w ustawach wprowadzających ograniczenia w tym dostępie ze względu na kwalifikacje lub cechy osobowe. Kryterium uwzględnianym przy zatrudnianiu, oprócz kompetencji i wykształcenia, powinien być także poziom moralny kandydata, zweryfikowany poprzez wprowadzenie do rozmów kwalifikacyjnych elementów natury etycznej, jak również przez system opinii i referencji. Przegląd regulacji prawnych regulujących funkcjonowanie poszczególnych działów administracji publicznej wśród wymagań stawianych kandydatom wymieniają warunek nieskazitelności charakteru i nieposzlakowanej opinii. Kryteria te dają podstawę do weryfikacji kandydatów pod względem obyczajowo- moralnym i osobowościowym na etapie przyjmowania do zawodu.
Kolejnym narzędziem kształtowania poziomu etycznego. Są także szkolenia, mające na celu uwrażliwienie urzędnika na kwestie etyczne, jak również nabyciu umiejętności rozpoznawania problemów etycznych i zdobyciu wiedzy z zakresu technik ich rozwiązywania.
Jednak najistotniejszym elementem tworzenia etycznej administracji jest określenie treści obowiązków i standardów etycznych, wiążących urzędników administracji publicznej. W większości państw wzory i standardy działania administracji znajdują się w konstytucjach, ustawach stanowiących pragmatyki urzędnicze i ustawach ustrojowych odnoszących się do organizacji poszczególnych rodzajów administracji, przepisach regulujących procedury administracyjne, a także regulacjach dotyczących odpowiedzialności i kontroli.
W polskim porządku prawnym ustrojowy charakter mają standardy etyczne dotyczące funkcjonowania organów władzy publicznej znajdujące się w Konstytucji. Artykuł 7 Konstytucji stanowi, ż e wszystkie organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. Została tu wyrażona zasada legalności działania administracji. W artykule 153 Konstytucji ust.1 zgodnie z którym powołanie korpusu służby cywilnej w urzędach administracji rządowej ma na celu zapewnienie zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego, wykonywania zadań państwa. Zasady te zostały powtórzone w artykule 1 ustawy o służbie cywilnej. Na poziomie regulacji konstytucyjnych brak jest takich postanowień odnoszących się do administracji samorządowej.
Również przepisy regulujące procedury administracyjne przewidują poza obowiązkiem przestrzegania określonych trybów i procedur, zobowiązują także urzędników do działania zgodnie z prawem, wyważania interesu publicznego i indywidualnego, z zachowaniem bezstronności, rzetelności i sprawności oraz lojalności wobec stron, a przy tym do zachowania uprzejmości. Kodeks postępowania administracyjnego ma normatywnie ograniczony zakres stosowania reguluje bowiem jedynie tzw. ogólne postępowanie administracyjne.
W polskim kodeksie administracyjnym przykładowo art. 6 zobowiązuje organy administracji publicznej do działania na podstawie przepisów prawa. Ponad to organy mają strzec praworządności, załatwiając sprawę wyważając interes publiczny i indywidualny(art. 7), działać wnikliwie i szybko, posługując się najprostszymi środkami(art. 12), wyjaśnić stroną zasadność przesłanek, którymi kierują się przy załatwianiu sprawy (art.11), czuwać nad tym aby strony nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, udzielać im wyjaśnień (art.9). wymienione tu reguły odpowiadają standartą unijnej procedury administracyjnej zawartej w Europejskim Kodeksie Dobrej Administracji.
Do jednych z istotniejszych regulacji z zakresu etyki w administracji należą kodeksy etyczne. W Polsce podstawowe znaczenie ma Kodeks Etyki Służby Cywilnej.
Został on ustanowiony zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów. Kodeks ten został wydany w celu zapewnienia realizacji w praktyce działania korpusu podstawowych konstytucyjnych obowiązków służby cywilnej: zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa. Zawiera on pięć paragrafów, odnoszących się do ogólnych zasad pełnienia służby, sposobu wykonywania obowiązków oraz realizacji zasad profesjonalizmu. W poszczególnych paragrafach wskazano na wiele, bardzo ogólnie sformułowanych obowiązków. Ich katalog nie jest wyczerpujący, a jedynie przykładowy. W szczególności zatem członek korpusu służby cywilnej nie podejmuje żadnych prac ani zajęć, które kolidują z jego obowiązkami służbowymi. Powinien działać na rzecz dobra publicznego oraz wszelkie swoje obowiązki wykonywać rzetelnie. W załatwianiu spraw powinien kierować się zasadą bezstronności i neutralności politycznej, polegającą na tym, aby
w podejmowanych decyzjach nie kierować się poglądami politycznymi, naciskami politycznymi.
Kolejnym problemem związanym z etyką w administracji jest jej przejrzystość. Przejrzystość pracy urzędnika ma przede wszystkim służyć rzetelności, uczciwości bezstronności urzędniczej. Im więcej przejrzystości w pracy w administracji, tym więcej etyczności - uczciwości, bezstronności, rzetelności i lojalności w pracy urzędnika. Charakteryzuje się ona przede wszystkim dostępnością procedur, ich jasnością oraz zrozumiałością. Warunek przejrzystości w administracji nie jest warunkiem koniecznym, ale z pewnością ważnym, ponieważ przejrzystość warunkuje rzetelność, bezstronność i neutralność polityczną urzędnika. Przejrzystość może występować w dwóch postaciach: zewnętrznej- na linii urzędnik- petent oraz wewnętrzna- wewnątrzorganizacyjna, na linii urzędnik- urzędnik. Postulowanym stanem jest stan, w którym mamy do czynienia z przejrzystością zarówno wewnętrzną i zewnętrzną. Przede wszystkim chodzi o stan gdzie przepływ informacji od urzędu do petenta byłby sprawny, jasny i zrozumiały. W przejrzystość administracji mogą zachodzić pewne ograniczenia. Jednym z nich jest na przykład poszanowanie praw jednostki do prywatności przejawiającej się w ograniczonym dostępie do informacji chronionych, jak również związanie tajemnicą państwową lub służbową, czyli takie informacje, które nie mogą być przedmiotem przekazu na linii urzędnik - obywatel.
Aby można było mówić o etycznej administracji niezbędne są regulacje prawne, które będą wymagać na osobach zatrudnionych w administracji publicznej zachowania zgodne z prawem i tym samym wzbudzać społeczne zaufanie. W polskim prawie możemy wyróżnić szereg regulacji związanych z etycznym administrowaniem. Można tu zaliczyć ustawę o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne z 1997 roku, zgodnie z którą funkcjonariusze publiczni nie mogą prowadzić działalności gospodarczej kłócącej się z interesem publicznym. Ustawa ta dotyczy głównie osób zajmujące kierownicze stanowiska państwowe, sędziów, pracowników SKO, członków zarządu jednostek samorządu terytorialnego, skarbników, sekretarzy i innych osób wydających decyzje administracyjne. Osoby te nie mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek, nie mogą być członkami zarządów, rad nadzorczych, komisji spółek prawa handlowego, spółdzielni (oprócz spółdzielni mieszkaniowych), nie mogą posiadać puli akcji powyżej 10%. Ponad to urzędnicy służby cywilnej muszą wypełniać oświadczenia o stanie majątku. Kolejnymi takim aktami są ustawy o samorządzie gminnym, powiatowym, wojewódzkim. Postanowienia dotyczą głównie ograniczeń w wykonywaniu działalności gospodarczej przez radnego na własny rachunek z wykorzystaniem mienia komunalnego, a także zakazu przyjmowania darowizn, które mogą podważyć zaufanie wyborców. Radni również nie mogą być członkami władz kontrolnych, nadzorczych spółek prawa handlowego z udziałem mienia komunalnego. Ustawy zobowiązują radnych do składania oświadczeń majątkowych, co do rzeczy objętych i nieobjętych wspólnotą małżeńską.
Wiele regulacji związanych z etycznym administrowaniem znajduje się także w innych ustawach jak na przykład kodeks karny. Można tu wymienić przestępstwa z artykułu 228 i 229(łapownictwo bierne i czynne), przestępstwo płatnej protekcji (art.230), czy przestępstwo nadużycia władzy( art. 231).
Jednak najważniejszym aspektem etycznego administrowania jest skuteczne podejmowanie działań w celu zapobieżenia zachowań nieetycznych. Czynniki, które wpływają na niedopuszczenie do zaistnienia zachowań nieetycznych w administracji można podzielić na kilka grup. Pierwszą z nich są czynniki formalne, mające na celu egzekwowanie sankcji dyscyplinarnych i prawnych za naruszenie zasad etyki. Kolejnymi czynnikami są czynniki proceduralne, głównym ich postulatem jest przyjmowanie petenta w obecności więcej niż jednego urzędnika oraz kolegialność podejmowania decyzji. Z kolei prawne aspekty charakteryzują się głównie dążeniem do nowelizacji przepisów, ulepszaniem jakości prawa. Natomiast aspekty moralne mają przede wszystkim wpływać na etyczne zachowania pracowników poprzez zwiększanie wynagrodzeń, szkolenia, a także premiowanie zachowań etycznych.
Podsumowując należy podkreślić że etyka w administracji jest tematem bardzo obszernym, odnoszącym się do bardzo wielu aspektów nie tylko prawnych ale również tych poza prawnych. Dlatego też kształtowanie postaw etycznych nie może ograniczać się wyłącznie do spisania „zasad wykonywania zawodu urzędnika” lecz poprzez zastosowanie wszystkich z ww. technik do stworzenia postawy „służby” względem obywateli i państwa.
Urzędnik bowiem nie jest wyłącznie pracownikiem organu administracyjnego, który ma wykonywać swoje funkcje rzetelnie i terminowo. Ma on swoim zachowaniem oraz postawą „pogłębiać zaufanie do organów Państwa”, oczywiście za odpowiednim wynagrodzeniem co jest niezbędnym warunkiem własnej samooceny i przekłada się na jego stosunek do siebie oraz państwa i obywatela.
Biblografia:
Bogucka i T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, wyd. LexisNexis 2009.
Etyczne aspekty działalności samorządu terytorialnego, pod red. J. Filek, Kraków 2004.
Ustawa z 6 czerwca 1997r. Kodeks karny (Dz.U. nr 122, poz. 782).
Ustawa z 21 sierpnia 1997r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz.U. z 2006r. nr 216 poz. 1584).
Ustawa z 14. czerwca 1960r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.)
Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów nr 114 z dnia 11 października 2002roku w sprawie ustanowienia Kodeksu Etyki Służby Cywilnej (MP nr 46, poz.683).
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r.
I. Bogucka i T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, wyd. LexisNexis 2009, s. 134.
I. Bogucka i T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, wyd. LexisNexis 2009, s.139-140.
Ustawa z 14. czerwca 1960r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.
Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów nr 114 z dnia 11 października 2002roku w sprawie ustanowienia Kodeksu Etyki Służby Cywilnej (MP nr 46, poz.683)
Ustawa z 21 sierpnia 1997r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz.U. z 2006r. nr 216 poz. 1584).
1