Dlaczego organizacje wprowadzają kodeksy etyczne ?
a) To przedsiębiorstwo jest lepsze, które biznes uprawia rzetelnie i uczciwie. B) Posiadanie kodeksu daje w dłuższym okresie przewagę konkurencyjną, jakiej przedsiębiorstwo w inny sposób nie mogłoby osiągnąć. C) I to jest okoliczność, że coraz większa liczba przedsiębiorstw na świecie, dąży do ujęcia wyróżników kultury organizacyjnej firmy w postaci systemowych programów etycznych.
Istota kodeksu Kodeksy to zbiory norm postępowania, dotyczących do zachowań uczestników działalności gospodarczej
Wyróżnić można: Kodeksy ogólne - adresowane do wszystkich, lub większości uczestników działalności. Kodeksy szczegółowe - normują funkcjonowanie jednej organizacji, przedsiębiorstwa, instytucji, stowarzyszenia. Dlaczego organizacje wprowadzają kodeksy etyczne ?Programy etyczne skierowane są na uczynienie z etyki zarządzania najwyższego standardu zachowań: a)pracowników w organizacji
b) organizacji na rynku na rynku, c)organizacji w otoczeniu, w jakim działa.
Etyczne postępowanie stanowi aktywa organizacji
Postępowanie zgodnie z kodeksem świadczy o odpowiedzialności organizacji wobec jej stakeholders czyli wszystkich, którzy ją tworzą, i z którymi organizacja współdziała.
Składowe programów etycznych a)wskazanie wartości wspólnych
b) sformułowanie wizji i misji firmy c) określenie standardów etycznych i zawodowych d) opracowanie kodeksu etycznego
e) opracowanie podręcznika standardów zawodowych
f) opracowanie programu kształcenia etycznego
g) utworzenie stanowiska (komórki) ds. etyki
h) promowanie zachowania etycznego i) monitorowanie przestrzegania norm etycznych oraz standardów zawodowych
j) utworzenie etycznej infolinii k)okresowe przeprowadzanie audytu etycznego. Znaczenie podstawowych wartości
Każdy człowiek, każdy zespół współdziałających ludzi, kieruje się w swym działaniu tym, w co wierzy, że jest cenniejsze od wszystkiego innego - są to wartości. Wartości to idee tego, co pożądane
Organizacja, jako zespół ludzi współdziałających powinna określić to, do czego dąży, czyli swój nadrzędny cel, oraz sposób w jaki zamierza go zrealizować, czyli wartości, jakimi kieruje się i kierować się będzie w działaniu. Określenie nadrzędnego celu organizacji i metody jego osiągania zgodnie z wartościami firmy jest sformułowaniem wyznaczającym wizję oraz misję firmy . Uwarunkowania standardów etycznych i zawodowych: Normy etyczne są to reguły określające, jakie działania są poprawne (moralne), a jakie niewłaściwe (niemoralne) z etycznego punktu widzenia. Normy etyczne odniesione do charakterystycznych dla działalności organizacji zachowań są standardami etycznymi obowiązującymi pracowników organizacji. Techniczne sposoby postępowania dotyczące sytuacji typowych występujących w firmie są standardami zawodowymi obowiązującymi pracowników organizacji. Standardy zawodowe powinny wspomagać postępowanie zgodne ze standardami etycznymi. Czym się kierować budując kodeks etyczny ?
Decyzje podejmowane w organizacji na wszystkich szczeblach powinny odwoływać się do tego samego zespołu wartości podstawowych podzielanego przez wszystkich pracowników od szefa organizacji poczynając. Zespół wartości podstawowych i opartych na nich standardów postępowania tworzy kodeks firmy.
W zależności od tego, czego kodeks dotyczy może to być kodeks etyczny, kodeks dobrej praktyki, kodeks postępowania
Kodeksy niektórych organizacji opatrywane są tytułami mającymi charakter haseł będących przesłaniem ich wizerunku (np. It's Good Business - jak nazwany został kodeks zachowań National Westminster Bank). Za najlepsze kodeksy etyczne uważa się kodeksy będące połączeniem kodeksu wartości, kodeksu postępowania oraz kodeksu norm, jakich należy przestrzegać (np. norm dotyczących uczciwej konkurencji). Kodeksy zazwyczaj poprzedzane są pismem prezesa firmy nadającym ton treści kodeksu. List taki powinien być napisany językiem nie napuszonym, zrozumiałym i apelującym do adresatów.
Treść kodeksu
Bezpieczeństwo wyrobów i usług, Bezpieczeństwo w miejscu pracy
Informowanie o nieprzestrzeganiu norm, Inwestycje negatywne i międzynarodowy bojkot, Jakość, Konflikt interesów, Likwidacja działalności i redukcje, Molestowanie seksualne, Nagradzanie i karanie, Normy prawne jakich należy przestrzegać, Ochrona środowiska, Poufność, Praca a rodzina, Przechowywanie dokumentów finansowych, Przechowywanie i udostępnianie informacji, Prywatność w miejscu pracy i poza nim, Różnorodność i tolerancja, Stosunki ze światem polityki, Świadczenia na rzecz społeczności lokalnych, Upominki i udział w przyjęciach
Zdrowie pracowników - badania okresowe, Zwrot poniesionych kosztów, Treść kodeksu, Zagadnienia normowane przez kodeksy etyczne podano w porządku alfabetycznym, co nie znaczy, że takie powinno być ich uporządkowanie w kodeksie firmy, ani też, że wszystkie one powinny znaleźć się w nim oraz, że nie należy dodać innych kwestii. Treść kodeksu firmy w każdym konkretnym przypadku zależy od programu etycznego firmy oraz sytuacji jakie mogą występować w firmie. Ogólne zasady projektowania kodeksu
Często projektowanie programu oraz kodeksu etycznego jest wykonywane „od góry” i narzucone/zaproponowane wszystkim członkom organizacji. Sposób taki, co pokazuje praktyka, nie jest skuteczny . Powodzenie aplikacji zależy nie od tego, jak wysublimowana jest treść tego programu/kodeksu, czy od jego logiki, ani umiejętności komunikowania szerszej społeczności tego, co program/kodeks zawiera, lecz od procesu jego opracowywania.
Powodzenie zależy w szczególności od stopnia w jakim osoby, których program/kodeks dotyczy czują się jego współtwórcami (partycypacja). Warunki skutecznego projektowania kodeksu
W celu autentycznego zaangażowania współpracowników w proces przygotowywania programu etycznego należy: a)kształtować świadomość potrzeby opracowania programu etycznego wśród wszystkich pracowników („dlaczego program?”, „co ty z tego będziesz miał?”, „co z tego będzie miała firma”), b) zidentyfikować zagadnienia nurtujące ludzi w organizacji oraz zewnętrznych interesariuszy („jakie sprawy nurtują pracowników firmy?”, „a jakie naszych klientów?”, „co jest ważne dla członków zarządu?”, „...a co dla pracowników różnych szczebli?”, „kto jest interesariu-szem firmy?”, „...co jest dla niego ważne?”), c) zachęcić jak największą liczbę pracowników do uczestnictwa w opracowywaniu programu („program jest mój!”) d)znaleźć entuzjastów pośród ludzi zatrudnionych na różnych stanowiskach, którzy byliby gotowi włączyć się w tworzenie programu etycznego i jego realizację („JA to z chęcią zrobię!”);
Rozważyć sposób w jaki powinny być sformułowane dokumenty („czy to ma być `piła'?”, „...a może powinno przemawiać do czytelnika?”, „czy dokumenty mają być suche i formalne, jak przepisy prawne?”, „czy dokumenty mają być `przegadane'?”, „...a może odwoływać się do aktualnych problemów i dylematów spotykanych na stanowiskach pracy?” zapoznać się z tym co w tej sprawie robią inni, jakie obowiązują standardy i normy w krajach, z którymi współpracujemy („to samo zachowanie może mieć różne znaczenie w różnych krajach”, „jak zachowują się moi rywale?”, „jak partnerzy?”, „...a jak liderzy?”); zastanowić się nad tym, co będziemy robić później („czy program/kodeks ma spocząć w segregatorze na półce?”, „jak powinien przebiegać proces stałego komunikowania się?”, „jak często i w jaki sposób dokonywać zmian?”)
Efekt stosowania „dobrego” kodeksu Poprawnie zaprojektowany i zaakceptowany program/kodeks etyczny wpływa na obniżkę kosztów oraz przyczynia się do zwiększenia zysków, ponieważ:
a) minimalizuje przypadki kłamstwa, korupcji, defraudacji i innych złych praktyk b) zmniejsza liczbę sytuacji, w których występuje konflikt interesów c)zwiększa zaufanie klientów, kontrahentów i partnerów d)zwiększa wiarygodność personelu e)zwiększa lojalność pracowników f)znacząco wpływa na poprawę reputacji firmy
Problem pogodzenia zasad moralnych z działalnością biznesową
Trzy możliwe stanowiska
Uznane społecznie cele moralne i realizowanie przez przedsiębiorstwa cele ekonomiczne są zasadniczo rozbieżne. Nie ma zatem żadnej w istocie możliwości ich pogodzenia.
Mimo zasadniczych różnic między celami moralnymi i celami o charakterze ekonomicznym, ich uzgodnienie w praktyce życia społecznego jest możliwe. Wymaga to jednak bezwzględnego podporządkowania zadań ekonomicznych celom moralnym bądź na odwrót. W pierwszym przypadku sfera gospodarcza powinna funkcjonować w ścisłych ramach ustalonych przez moralność i sankcjonowanych przez prawo, a wszelkie próby wychodzenia poza te ramy należy potępiać i surowo karać. W przypadku drugim niezbędna jest modyfikacja systemu zasad moralnych , która spowoduje usankcjonowanie jako poprawnych pod względem moralnym zachowań biznesowych. Wbrew pozorom cele moralne i cele ekonomiczne nie są zasadniczo przeciwstawne i możliwa jest równoległa, nie prowadząca do istotnych kolizji realizacja.
Moralna odpowiedzialność w biznesie Dwie dziedziny działalności
Społeczność moralna będąca dziedziną tradycji kulturowej, w której realizowane są podstawowe formy życia społecznego, zgodnie z obowiązującymi, ukształtowanymi historycznie zasadami moralnymi, normami prawnymi, regułami społecznymi. Dziedzina sfer funkcjonalnych, będących wyspecjalizowanymi podstrukturami społecznymi, realizującymi właściwe sobie cele wedle reguł racjonalności czysto instrumentalnej, czyli niezależnej od jakichkolwiek form wartościowania moralnego. System rynkowy, ukierunkowany na racjonalną produkcję oraz dystrybucję towarów i usług. System administracyjny, czyli system różnego rodzaju instytucji, niezbędnych dla racjonalnego , sprawnego przebiegu złożonych form życia społecznego, występujących we współczesnych społeczeństwach
Trzy teorie powiązania społeczności moralnej i sfer funkcjonalnych
Teoria unitarystyczna Negacja zasadności przyznawania poszczególnym sferom wyróżnionego statusu w obrębie życia społecznego. Wyklucza, jako jawnie nieuprawnioną, możliwość podporządkowania zasad moralnych jakimkolwiek czysto instrumentalnym zasadom obowiązującym w sferach funkcjonalnych
Wszelkie formy życia społecznego podlegają tym samym, ogólnym zasadom moralnym i standardom kulturowym. Bezwzględny priorytet zasad moralnych względem wszelkich innych reguł określających sposób funkcjonowania ludzkich społeczności. Sfera biznesu jest aksjologicznie podporządkowana społeczności moralnej.
Etyka sfery zarządzania może przyczynić się do respektowania przez uczestników życia gospodarczego obowiązujących norm moralnych zwłaszcza mających podstawowe znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa zasad uczciwości i sprawiedliwości.
Teoria separatystyczna Podstawą przeświadczenie o istnieniu ukrytych mechanizmów systemu rynkowego (niewidzialna ręka rynku) sprawiających, że powodowane egoizmem i chęcią działania uczestników „gry rynkowej” mogą przynieść pozytywne skutki w postaci wzrostu dobrobytu całego społeczeństwa. Teoria separatystyczna głosi, że sfery funkcjonalne są w pełni niezależnymi od społeczności moralnej częściami (wyspami) współczesnych społeczeństw. Biznes jest częścią autonomicznego systemu rynkowego, której funkcjonowanie jest podporządkowane własnym zasadom normatywnym, a centralną jest zasada maksymalizacji zysków i redukcji kosztów. Separatyści uznają prawo społeczności moralnej do poddawania sfery biznesu społecznej kontroli i do podejmowania działań niezbędnych dla ograniczenia zakresu występowania w tej sferze zjawisk uznawanych za moralnie naganne
Działania tego rodzaju nie mogą jednak - zdaniem separatystów - polegać na próbach „umoralniana” sfery biznesu przez stosowania apeli moralnych. Stąd też społeczna kontrola biznesu polegać powinna na oddziaływaniu pośrednim poprzez prawo i popyt rynkowy. Model społeczeństwa w teorii separatystyczej
Zastrzeżenia wobec teorii separatystycznej :Radykalne oddzielenie sfery biznesu i sfery życia moralnego nie ma miejsca
Teoria integracyjna
Autor T.Person w nawiązaniu do idei M. Webera ) idea protestantyzmu. Punktem wyjścia jest założenie, że sfera działalności gospodarczej charakteryzuje się znaczną autonomią aksjologiczną, gdyż obowiązuje w niej swoisty system reguł i konwencji o instrumentalnym charakterze, określający sposób zachowania się ludzi. Według teorii integracyjnej, oddziaływania między sferą biznesu a społecznością moralną realizuje się nie tylko za pośrednictwem prawa i popytu rynkowego, lecz także bezpośrednio w tzw. strefach interpretacji (wymiana informacji i porozumiewanie się).Model społeczeństwa wg teorii integracyjnej.
Koncepcja ESE Podstawowa teza: Podstawowym celem przedsiębiorstwa jest przetrwanie i rozwój, a tego warunkiem jest osiąganie zysku i umacnianie pozycji rynkowej. Ten cel wymaga jednak wypełnienia zobowiązań moralnych i prawnych i społecznych
Koncepcja ESE - pełna równowaga trzech czynników: Ekonomiczności (gospodarności), Skuteczności (stopień) realizacji celu, Etyczność wywiązywanie się z wszelkich ciążących na nim zobowiązań moralnych. Etyczne zagadnienia promocji: Promocja polega na podejmowaniu takich działań, by przedsiębiorstwo zajęło wyższą pozycję w systemie rynkowym. Wśród działań promocyjnych nie budzących zastrzeżeń natury moralnej należą: Promowanie firmy przez podwyższanie jakości produktów i usług; Rozwijanie ekonomiczne firmy; Udział w targach, wystawach, konkursach
Prowadzenie działalności społecznej i charytatywnej; Uczciwa reklama; Do działań wątpliwych moralnie zaliczyć można:
Nieuczciwą reklamę, Nadużywanie tzw. cen promocyjnych,
Kuszenie klientów możliwością wygrania wysokich nagród pod warunkiem nabycia towarów (często o niskiej jakości) oferowanych przez firmę. Etyczne zagadnienia reklamy Reklama to ogólnie rozpowszechnianie informacji o towarach/usługach, a także chwalenie, zalecanie czegoś lub kogoś. Nierzetelna reklama:
Wskazywanie pozornych zalet reklamowanego towaru, Wskazywanie pozornych korzyści związanych z jego użytkowaniem, Wprowadzanie w błąd odbiorcy reklamy, Przedstawianie zalet własnego produktu na tle rzekomego ich braku w produktach innych firm, Wykorzystywanie ludzkiego sentymentu przez angażowanie do prezentowanych treści reklamowych dzieci, grup „rodzinnych”, znanych ludzi, Nasycenie reklam elementami erotycznymi, nie mających związku z charakterem reklamowanego towaru, kierowanie reklam bezpośredni do dzieci. Zakaz reklam pewnych towarów. Zakaz reklamy podprogowej - emitowanie na ekranie krótkich nierejestrowanych świadomie przez widza obrazów mających oddziaływać na podświadomość ( pierwszy raz 1957 w New Jersey w kinie napisy Jedz popcorn, pij colę).
Etyczne zagadnienia działań zwiększających konkurencyjność
Konkurencja - rywalizacja między firmami, której przedmiotem są rynki zbytu, dostęp do surowców, warunki sprzedaży towarów/usług, uznanie klienta. Regulacje prawne wyznaczają zasady prowadzenie walki konkurencyjnej. Nieuczciwe formy działalności konkurencyjnej:
Stosowanie środków przemocy wobec konkurencji, Wykorzystanie wpływów politycznych i korumpowanie polityków, Prowadzenie wywiadu gospodarczego w sposób sprzeczny z zasadami etyki,
Rozpowszechnianie fałszywych informacji, Monopolizacja rynku
Osłabianie kondycji ekonomicznej firm przez niedotrzymywanie umów, nie regulowanie zobowiązań finansowych.
Charakterystyka etyki w zarządzaniu /biznesie
Nazwa pochodzi od dwóch słów
Greckie ethos - obyczaj, charakter. W znaczeniu współczesnym, ale funkcjonującym już w starożytności etyka jest dziedziną filozoficznych rozważań dotyczących dobra i zła w znaczeniu moralnym. Etyka jest nauką o moralności, jedną z dyscyplin składowych filozofii
Angielskie busy - być zajętym, czynnie zaangażowanym w jakieś zajęcie. Biznesem jest wszelka zorganizowana działalność jednostek lub zespołów ukierunkowanych na osiąganie zysku (korzyści materialnych). Zarządzanie - integracja o koordynacja zasobów w procesie gospodarowania (realizacja celów) w sposób zgodny z zasadą racjonalnego gospodarowania . Związek etyki biznesu/zarządzania z innymi naukami Etyka biznesu/zarządzania w systemie nauk. Współczesna nauka obejmuje ponad dwa tysiące różnego rodzaju dyscyplin naukowych. Podział często występujący:
Nauki dedukcyjne (matematyka, logika formalna, itp.)
Nauki przyrodnicze (empiryczne) - nauki z wielowiekową tradycją (astronomia, fizyka, chemia, biologia i ich rozwinięcie astrofizyka, biochemia, genetyka) ich cechą charakterystyczną jest odwoływanie się do doświadczenia zarówno w formułowaniu twierdzeń, jaki i w ich uzasadnianiu. Nauki humanistyczne - ich swoistością jest bezpośredni związek rozważanej problematyki z dziedziną życia społecznego i ze sferą ludzkiej kultury zarówno w aspekcie materialnym i duchowym (socjologia, psychologia, nauki historyczne, prawne, ekonomiczne i wiele innych).W tej grupie nauk jest etyka w zarządzaniu. Problem naukowego charakteru etyki biznesu/zarządzania Etyka zarządzania/biznesu to dyscyplina badająca te zjawiska natury moralnej, które występują w sferze biznesu/zarządzania, czyli w sferze działalności gospodarczej człowieka. Jest subdyscypliną etyki, jedną z odmian tzw. etyki stosowanej, do której zalicza się m.in. takie dyscypliny, jak: etyka biomedyczna, etyka ekologiczna, etyka feministyczna. Ma zatem charakter naukowy. Zastrzeżenia, co do naukowości etyki biznesu/zarządzania, jako rzetelnej dyscypliny naukowej
Połączenie faktów i emocji; cóż uprawnia do połączenia ze sobą tak różnych dziedzin, co wspólnego mają ze sobą etyka i biznes/zarządzanie, będący sferą, w której tak silnie przejawiają się ułomności natury ludzkiej ? Związek etyki zarządzania/biznesu z innymi naukami Etyka związana jest szczególnie blisko z:
Etyką, aksjologią i filozofią, Etyką normatywną i opisową
Normatywna zmierza do rozstrzygnięcia pytania; czym jest dobro, a czym zło moralne ?. Opisowa podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie: co ludzie uważają za dobro i zło moralne, jak faktyczne przebiega życie moralne poszczególnych grup i społeczności ludzkich ?. Aksjologia - nauka o wartościach, co powoduje, że etyka w zarządzaniu odwołuje się do ustaleń aksjologicznych (np. wartościowanie: zysk czy uczciwość ?). Filozofia - fileo - kocham, miłuję oraz sofija - mądrość czyli w sensie etymologicznym termin ten oznacza umiłowanie mądrości. Metodyka badawcza - obserwacja, ankieta, wywiad, techniki statystyczne, wnioskowanie indukcyjne (analiza), dedukcja (synteza).
Problem naukowego charakteru etyki biznesu/zarządzania
Centralną kategorią etyki i zarazem celem usprawiedliwiającym jej istnienie jest dobro moralne. Etyka ma określać, czym jest dobro moralne i wskazywać drogi, które do niego prowadzą
Głównym natomiast pojęciem sfery biznesu/zarządzania i będącym jego siłą sprawczą jest kategoria zysku (czy zawsze?), pojmowanego w sensie korzyści materialnych. Zatem: czy dążenie do maksymalizacji zysku da się pogodzić z dążeniem do dobra moralnego, z wysiłkami zmierzającymi do eliminacji tak licznych form zła występujących w ludzkim świecie (biznesie) ?. Wbrew jednak tego typu poglądom, zarzuty te nie deprecjonują etyki biznesu/zarządzania, nie uzasadniają poglądu, że jej istnienie jest pozbawione racji bytu
Argumentacja powyższa wskazuje na konieczność jej istnienia, na potrzebą systematycznej analizy etycznej zjawisk zachodzących w sferze biznesu. Jak rozumieć etykę biznesu/zarządzania
Który termin etyka czy biznes/zarządzanie jest uznawane za bardziej istotne znaczeniowo w zestawieniu etyka biznesu /zarządzania ?
Pogląd, że istotniejszy jest drugi z nich prowadzi w praktyce do traktowania etyki biznesu/zarządzania jako dziedziny dociekań bliższym analizom ekonomicznym i prakseologicznym niż etycznym
Taki sposób pojmowania i uprawiania etyki biznesu/zarządzania prowadzi do redukowania problematyki etycznej występującej w sferze biznesu do zagadnienia, jakie normy i zasady powinny obowiązywać w przedsiębiorstwie, by funkcjonowało ono sprawnie pod względem ekonomicznym i nie było narażone na wstrząsy powodowane konfliktami moralnymi zachodzącymi zarówno w jego obrębie, jak też w sferze jego powiązań z otoczeniem ekonomiczno-społeczny. Problem ten znajduje odzwierciedlenie w konstruowaniu tzw. kodeksów etycznych, będących zestawieniem norm moralnych z regułami postępowania związanymi z zawodem lub pełnioną funkcją.
Etyka w biznesie/zarządzania łączy jednak przesłanki teoretyczne (filozofia, etyka i aksjologia) z analizą zjawisk zachodzących w sferze biznesu. Cel ogólny etyki biznes/zarządzania - wskazywanie, na podstawie analiz etycznych życia gospodarczego, metod moralnej racjonalności sfery życia gospodarczego/działań zarządczych, sposobów czynienia ich bardziej zgodną z centralnymi ideami (sprawiedliwości, odpowiedzialności moralnej, godności ludzkiej, itp..) leżącymi u podstaw istnienia i rozwoju cywilizacji ludzkiej.
Moralność i etyka Termin moralność wywodzi się z łacińskiego moralis, znaczącego to samo, co dotyczący obyczajów; pojęcia pochodne: moralny, niemoralny, amoralny, moralnie. Słowo moralne używane jest w znaczeniu wartościującym, co oznacza również słuszne, godne, szlachetne, a niemoralne odnosi się do tego, co niesłuszne, niegodne, podłe, haniebne. Ogólnie można stwierdzić, że termin moralny w sensie wartościującym oznacza - słuszny z uwagi na dany system przeświadczeń norm moralnych. Ale to co słuszne, na gruncie danego systemu moralnego, może nie być uważane za słuszne na gruncie innego systemu moralnego. Konstatacja ta stanowi punkt wyjścia relatywizmu moralnego, głoszącego względny charakter wartości moralnych: ten sam czyn, ta sama postawa mogą być uznane za moralne i niemoralne zarazem. W sensie niewartościującym (opisowym, neutralnym) termin moralny oznacza tyle, co związany z określonym systemem moralnym, będący elementem określonej sfery moralnej.
Moralność jako system regulacyjny Moralność jest czynnikiem specyficznie ludzkim nie dotyczącym innych istot zamieszkujących ziemię. Moralność można uznać za podstawowy system regulujący życie społeczne człowieka. W społecznościach ludzi funkcjonuje wiele systemów regulacyjnych: system prawny, polityczny, gospodarczy, systemy obyczajowe, religijne, itp..
W każdym systemie regulacyjnym najistotniejszym elementem są normy, rozumiane jako zasada postępowania, reguła ustalająca, co w danych okolicznościach należy czynić, bądź czego czynić nie wolno
Normy przedstawiane są najczęściej w formie nakazów, zakazów lub postulatów, czyli w postaci tzw. wypowiedzi normatywnych nie mających charakteru zdań orzekających. Z tego względu normom nie przysługuje ani prawdziwość ani fałszywość. Uznać je można za słuszne lub niesłuszne z uwagi na własne przekonania lub z uwagi na cel, którego realizacji ma służyć ich respektowania. Specyfika norm moralnych Cechy norm moralnych: a) Normy moralne apelują z reguły do człowieka jako takiego, a nie do osób danej płci, wieku, zawodu, czyli odnoszą się do każdego człowieka, nie wyróżniając nikogo pod względem moralnych zobowiązań, b) Naruszanie norm moralnych z reguły powoduje przykrości, ból, cierpienie fizyczne lub psychiczne pewnych jednostek, bądź naraża je na tego rodzaju negatywne doznania, c) Przestrzeganie norm moralnych wywołuje bezpośrednio lub pośrednio skutki pozytywne w postaci ludzkiej radości, zadowolenie, spokoju i szczęścia. Struktura moralności
Każdy system moralny zawiera: normy moralne, oceny moralne, sankcje moralne, wzorce moralne. Normy moralne to różnorodne nakazy i zakazy o ogólnym charakterze w rodzaju: nie zbijaj, bądź etyczny, szanuj przełożonego. Rola procesu wychowawczego we wpajaniu norm. Internalizacja norm - jednostka uznaje je za słuszne i własne. Normy moralne mają charakter niepisany . Niekiedy są kodyfikowane w postaci pisemnej . Oceny moralnej to przedstawiane w różnej formie wypowiedzi wyrażające akceptację lub dezaprobatę danych osób, ich czynów i postaw ze względu na określone normy moralne lub system takich norm. Oceną moralną są zdania: Jan jest nieuczciwy, Piotr prawie zawsze kłamie, Zdzisio to kanalia. Sankcje moralne określają swoiste środki represyjne (kary moralne) wobec osób naruszających obowiązujące normy moralne. Do sankcji tego typu należą: słowne potępienie, zerwanie znajomości, wykluczenie z danej grupy towarzyskiej. Wzorce moralne (wzory osobowe). Posługiwanie się, w różnych zabiegach mających na celu skłonienie do respektowania obowiązujących w systemie reguł, odwołaniem do konkretnych bądź fikcyjnych osób, realizujących idealne zasady moralne. Wzór zatem to człowiek nienaganny moralnie.
Moralność a prawo Wzajemne (feed back) zależności między moralnością a systemem prawnym. System prawny powinien stanowić swoistą kodyfikację moralności; wyrażać w formie określonych przepisów prawa najbardziej istotne zasady moralne
System prawny powinien przyczynić się do zachodzenia pożądanych zmian i rozwoju życia moralnego, stymulując postęp w tej dziedzinie
Zróżnicowanie i zmienność moralności Uwzględniając różnorodność form realizacji moralnego życia człowieka, wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje zróżnicowania moralności: historyczne, kulturowe i społeczne. Zróżnicowanie historyczne moralności przejawiające się tym, że tego samego rodzaju czyny, postawy i zachowania podlegają w różnych czasach i epokach historycznych odmiennym kwalifikacjom moralnym, np.:Niewolnictwo, Kamienowanie cudzołożnic starożytnym Izraelu, Obcinanie rąk złodziejom a krajach arabskich, Stosowanie tortur (nawet współcześnie). Zróżnicowanie kulturowe W różnych kręgach kulturowych obowiązują często odmienne systemy norm moralnych, co sprawia, że obszary zjawisk społecznych podlegających moralnej akceptacji (bądź potępieniu) są w przypadku różnych kultur także odmienne, np.: Poligamia w kręgach kultury arabskiej jest prawnie i moralnie akceptowana, natomiast w kręgu kultury europejskiej podlega moralnemu potępieniu. Podobnie jest w sferze zachowań seksualnych, sfery życia rodzinnego, zwyczajów. Zróżnicowanie społeczne: Na różnych etapach rozwoju społeczeństw moralność nie ma jednolitego charakteru. Te same normy moralne w różnych grupach społecznych (stanach, warstwach, wspólnotach ideowych i religijnych) tworzących dane społeczeństwo są różnie interpretowane
Tego samego rodzaju czyny i postawy podlegają różnym ocenom moralnym w zależności od tego, do jakich kategorii społecznych należą osoby, których oceny te dotyczą; na przykład zabicie niewolnika przez pana i zabicie pana przez niewolnika; pijaństwo kobiety i mężczyzny . Dylemat dwóch sprzeczności
Nie ma jednej ogólnoludzkiej moralności, lecz istnieje wielość równouprawnionych systemów moralnych, różniących się istotnie pod względem obowiązujących w nich norm oraz sposobów oceniania i stosowanych sankcji moralnych
Sens pojęcia dobra moralnego, czy też sama istota moralności ludzkiej wskazuje na istnienie jednej, uniwersalnej moralności obowiązującej wszystkich ludzi, zawsze i wszędzie, a występowanie różnic w dziedzinie życia człowieka jest pochodną faktu, że poszczególne systemy moralne stanowią jedynie swoiste, niedoskonałe „przybliżenie” owej uniwersalnej moralności
Z wykazanych różnic w stanowiskach w kwestii natury moralności wynika szereg problemów: Czy istnieją tzw. uniwersalne normy moralne, czyli normy obecne w każdym systemie moralnym, a jeśli tak, to jakie konkretne normy należą do tej kategorii ?. Czy uprawniony jest relatywizm moralny, czyli pogląd, że dobro i zło moralne mają względny charakter, warunkowany różnorodnością faktycznie istniejących systemów moralnych. Czy zachodzi postęp w życiu moralnym ludzkości i czy zasadne jest określanie danego systemu moralnego mianem doskonalszego od innych systemów
Ad 1. podejmowane badania różnych systemów na gruncie etyki opisowej wskazują, że pewne normy są obecne w każdym systemie. Na przykład normy postulujące: Opiekowanie się własnym potomstwem, Okazywanie szacunku rodzicom, Dotrzymywanie obietnic, Darzenie życzliwością członków własnej wspólnoty
Przychodzenie z pomocą innym w sytuacji występowania zagrożenie ze strony przyrody. Ad 2. Przy założeniu, że istnieją uniwersalne normy moralne, wspólne wszystkim systemom moralnym, zasadne jest kwestionowanie skrajnego relatywizmu moralnego, głoszącego względność (subiektywny charakter) wszelkich zasad moralnych. Założenie to nie pozostaje w sprzeczności z umiarkowanym relatywizmem, wyrażającym się w przeświadczeniu, że pojęcie dobra moralnego bywa różnie pojmowane w różnych systemach.
Pytanie pozostaje: absolutyzm moralny czy relatywizm moralny ?
Odpowiedź: problem wymaga wyjaśnień na gruncie aksjologicznym, czyli szukania odpowiedzi na pytanie: czym jest dobro, a czym zło moralne. Ad 3. Także dla wskazania odpowiedzi na ogólne pytanie: czy zachodzi postęp w życiu moralnym ludzkości ? , nie wystarcza odwołanie się do ustaleń dokonywanych na gruncie etyki opisowej (co ludzie uważają za dobro i zło moralne ?, jak faktyczne przebiega życie moralne poszczególnych grup i społeczności ludzkich)
Konieczne jest odwołanie do etyki normatywnej (czym jest dobro, a czym zło moralne ?).
Sokrates - moralizm i intelektualizm etyczny
Sokrates (469 -399r.pne) - twórca etyki. Całe życie spędził w Atenach
Skazany na śmierć przez sąd ateński za bezbożność i „psucie młodzieży” ; umarł po wypiciu trucizny. Nie pozostawił po sobie działa zwartego, pism poglądy jego są znane dzięki przekazom uczniów: Platona i Ksenofonta. Centralna postacią etyki Sokratesa stanowi kategoria „cnoty” (gr.arete). Cnota oznacza doskonałość moralną jednostki ludzkiej. Człowiek cnotliwy to człowiek sprawiedliwy, uczciwy, panujący nad emocjami, czyli posiadający pełny zestaw zalet moralnych. Synteza poglądów Sokratesa odwołujących się do „cnoty”. Cnota jest dobrem bezwzględnym. Doskonałość moralna (cnota) jest wartością obiektywną, jedną i taką samą dla wszystkich ludzi, absolutnie niezależną od ich przekonań i jakichkolwiek innych różnic pomiędzy nimi. Oznacza to, że prawa dotyczące cnoty, czyli prawa moralne wywodzące się z natury rzeczy są tożsame dla całości zbiorowości ludzkiej. Cnota jest dobrem najwyższym. Doskonałość człowieka jest najwspanialszą z dostępnych człowiekowi wartości, a dobra moralne są najwyższą w hierarchii kategorią dóbr. Takie stanowisko nazywa się moralizmem, co oznacza, że dla dóbr moralnych należy rezygnować z dóbr niższych i pozornych (materialnych, przyjemności), jeżeli ich pozyskanie wiąże się z naruszeniem zasad moralnych. Cnota przynosi pożytek i szczęście. Tylko to co naprawdę dobre jest rzeczywiście pożyteczne, co oznacza konieczność dążenia do tego co dobre (do cnoty, czyli doskonałości moralnej). Osiągnięcie tego co dobre, prowadzi do szczęścia, bo to osiągnięcie tego co najcenniejsze. Cnota zapewnia ludziom szczęście. Cnota jest powiązana z wiedzą. Wiedza z zakresu wartości moralnych jest warunkiem koniecznym „cnoty” (postępowania moralnie nienagannego). Oznacza to, że nikt w sposób świadomy i rozmyślny zła nie czyni, bo człowiek, który wie czym jest dobro nie wybierze zła, gdyż byłoby to sprzeczne z rozumem. Zło rodzi się z ludzkiej niewiedzy, zatem konieczne zabieganie o wiedzę.
Sokrates wyrażał pogląd o konieczności ciągłego poszukiwania takiej wiedzy (z zakresu wartości moralnych) i innym pomaga jej szukać.
Arystyp z Cyreny - skrajny hedonizm
Arystyp z Cereny (ok. 435-366 p.n.e) sformułował koncepcję określaną mianem hedonizmu (gr. hedone -przyjemność, rozkosz)
Hedonizm to koncepcja etyczna, która utożsamia dobro z przyjemnością (doznawaniem przyjemności)- szkoła cyrenaików
Radykalny hedonizm, ewoluował do znacznie łagodniejszej postaci
Arystyp utożsamiał życie z szczęśliwe z życiem wypełnionym przyjemnościami. Głosił i propagował i był przekonany, że każdy człowiek, o ile robi dobry użytek ze swego rozumu, może zorganizować sobie życie tak, aby zasługiwało ono na miano przyjemnego, a tym samym szczęśliwego. Tezy hedonizmu
Przyjemność jest jedynym dobrem, przykrość zaś stanowi jedyne zło
Każda przyjemność jest stanem przelotnym, trwa bowiem tak długo, jak wywołująca ją przyczyna. Każda przyjemność jest cielesna. Nie ma odrębnej przyjemności duchowej. Przyjemność cielesna jest celem zycia (sic!). Każda przyjemność jest stanem pozytywnym (sam brak przykrości nie prowadzi do doznawania przyjemności)
Przyjemności nie różnią się jakością (nie ma przyjemności wyższych i niższych), lecz tylko intensywnością i czasem trwania.
Platon - etyka czterech cnót
Platon (427 -347 p.n.e.) - najwybitniejszy uczeń Sokratesa
Stworzył własny - nawiązujący do idei Sokratesa - własny system filozoficzny zwany mianem platońskiego idealizmu obiektywnego
Założona przez niego szkoła filozoficzna - Akademia Platońska - funkcjonowała przez wiele wieków (do 529 r n.e.) odgrywała w intelektualnym życiu starożytnych. Rzeczywistość - zdaniem Platona- stanowią dwie dziedziny o zasadniczo różnej naturze: Świat rzeczy - utożsamiany przez większość ludzi ze światem w ogóle, jest dziedziną materialnych, niedoskonałych przedmiotów, które powstają, podlegają nieustannej przemianie i giną. Świat idei jest dziedziną bytów niematerialnych, doskonałych, wiecznych i niezmiennych
Świat materialny jest jedynie niedoskonałym odzwierciedleniem (kopią, cieniem) bytu idealnego, wykonanym przez boskiego budowniczego świata - Demiurga. Idea Dobra-Piękna - najdoskonalsza idea znajdująca się na szczycie hierarchicznego świata idei. Stanowi pierwszy i zasadniczy cel świata; wszelkie dobra realne, czyli dobra względne usytuowane w materialnej sferze bytu zawdzięczają jej swe istnienie, a wszelkie dobra (wartości) są jej podporządkowane. Istnieje hierarchia wszelkich dóbr - od najniżej postawionych dóbr materialnych, poprzez dobra duchowe i idealne, do najwyższego dobra w postaci idei Dobra- Piękna. Doskonałość moralna, czyli cnota kształtuje się stopniowo, w miarą zbliżania się duszy ludzkiej do najwyższego dobra. Człowiek będący „duszą władająca ciałem”, może realizować właściwe mu cele i zasługiwać na miano cnotliwego. Dusza ludzka obejmuje trzy różne części określane mianem: Duszy zmysłowej, Duszy impulsywnej, Duszy rozumnej (najdoskonalszej będącej duszą samą). Każda dusza ma odpowiedni udział w harmonijnym funkcjonowaniu całej duszy i każda powinna mieć swoją cnotę. Cnoty Platona Cnotą duszy zmysłowej, najniższej części duszy jest panowanie nad sobą. Cnotą duszy impulsywnej (emocjonalnej) jest męstwo. Cnotą dla duszy rozumnej, będącej najdoskonalszym, niematerialnym, niezniszczalnym i „boskim” pierwiastkiem ludzkiego bytu jest mądrość. Dla należytego funkcjonowania duszy niezbędna jest czwarta podstawowa cnota - sprawiedliwość , zapewniająca wewnętrzną harmonię duszy, łączaca poszczególne jej części i sprawiająca, że każda z nich spełnia swe zadania. Zdaniem Platona, cnota stanowi podstawowy, lecz niewystarczający warunek tego, by życie człowieka było szczęśliwe. Niezbędne jest ku temu także doznawanie radości (przyjemności)
Trwałą radość, będącą niezbędnym składnikiem szczęścia, może zapewnić tylko rozumne, harmonijne życie i obcowanie z prawdą, pięknem i dobrem. Tomasz z Akwinu - istota praw moralnych
Tomasz z Akwinu (1225-1274) stworzył system filozoficzny, który odegrał bardzo istotną rolę w rozwoju filozofii w ogóle, a filozofii chrześcijańskiej w szczególności. Dla istoty dysponującej tak jak człowiek rozumem i wolą, właściwym postępowaniem jest postępowanie zgodne z rozumem. Cnotę określa Tomasz trwałą dyspozycję do działania zgodnego z zasadami rozumu praktycznego, czyli rozumu skierowanego na poznanie dobra. Wyrazem takiego pojmowania dobra jest stwierdzenie „cnota moralna czerpie swą wartość z praw rozumu”. Nadrzędnym wobec praw rozumu praktycznego, jest prawo naturalne, będące odbiciem w ludzkiej świadomości wiecznych praw Bożej opatrzności. Ostatecznie zatem, podstawą i źródłem wszelkich praw jest prawo Boże, a każdy grzech i wina moralna stanowią ich przekroczenia. Św. Tomasz z Akwinu formułuje główne tezy określające praw Boże. Prawa moralne - prawa Boże: a) Bóg nadaje ludziom prawa, b)Prawo Boże przede wszystkim kieruje człowieka ku Bogu, c)Celem prawa Bożego jest miłość Boga, d) Prawo Boże kieruje nas ku miłości bliźniego, e)Prawo Boże zobowiązuje człowieka do prawdziwej wiary .