Temat I

Rynek, popyt i podaż, równowaga rynkowa.

Rynek

-obszar (ogół miejsc), na którym sprzedawcy i kupujący dokonują wymiany towarów

-grupa przedsiębiorstw i osób kontaktujących się ze sobą w celu zakupu lub sprzedaży jakiegoś dobra

-ogół stosunków pomiędzy kupującymi i sprzedającymi, kształtujących popyt, podaż i ceny

-układ, w ramach którego kupujący i sprzedający wzajemnie oddziaływują na siebie dla określenia cen i ilości towarów

-instytucja, w ramach której działają siły kształtujące ceny, popyt i podaż

Popyt

Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy są skłonni kupić przy różnym poziomie ceny.

Ilość żądana to ilość dobra, jaką nabywcy są skłonni kupić przy danym poziomie ceny.

Powyższe definicje ograniczone są założeniami o niezmienności: cen innych dóbr, dochodów i upodobań kupujących itp. Wraz ze zmianą któregoś z tych założeń zmieni się również wielkość popytu. Stwierdzenie mówiące o "skłonności do zakupu danego dobra" jest tutaj jednoznaczne z rzeczywistą możliwością jego nabycia, a zatem posiadaniem wystarczającego dochodu. Nie oznacza to jednak, iż pożądana ilość towaru została rzeczywiście kupiona. Zarówno pojęcie popytu, jak i ilości żądanej, dotyczy ciągłego strumienia zakupów dokonywanych przez konsumentów musi być zatem wyrażone dla określonego czasu - rok, miesiąc, dzień (np. popyt na samochody osobowe w maju 2000 r. wynosił 100 tys.).

Popyt można rozumieć jako zbiór ilości żądanych wyznaczanych przez ceny i ilości danego dobra.

Mówiąc o popycie mamy zatem na myśli zależność pomiędzy cenami i żądanymi ilościami danego dobra, natomiast gdy mówimy o danej cenie i odpowiadającej jej wielkości danego towaru lub usługi to chodzi wówczas o ilość żądaną.

Zależność pomiędzy ceną danego dobra a ilościami żądanymi określa się rozkładem popytu, którego graficzną ilustracją jest krzywa popytu.

Prawo popytu mówi, że przy pozostałych czynnikach pozostających bez zmian (ceteris paribus) gdy cena danego towaru wzrośnie nabywca skłania się do kupowania go mniej, i odwrotnie gdy cena spadnie konsument będzie skłonny kupić go więcej.

Konsekwencją prawa popytu jest ujemne nachylenie krzywej popytu. Ujemne nachylenie krzywej można tłumaczyć dwoma efektami - substytucyjnym i dochodowym. Z efektem substytucyjnym mamy do czynienia gdy zwyżka ceny danego dobra powoduje skłonność do zastępowania go innym tańszym (analogicznie spadek cen będzie powodował skłonność do zwiększenia zakupów danego dobra kosztem innych podobnych towarów). Efekt dochodowy polega na zmianie realnego dochodu na skutek zmiany cen, np. spadek cen żywności powoduje realny wzrost dochodów gospodarstw domowych, pomimo iż w ujęciu nominalnym (kwotowym) pozostały one niezmienione.

Czynniki wpływające na popyt:

-dochody kupujących

-gusty i upodobania konsumentów

-ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych

-liczba ludności

-podział dochodów pomiędzy gospodarstwa domowe

-przewidywania dotyczące zmian cen

Zmiana wyżej wymienionych czynników spowoduje zmianę popytu, a zatem spowoduje przesunięcie całej krzywej popytu, np. wzrost dochodów spowoduje przesunięcie krzywej popytu w prawo, co oznacza większe żądane ilości po każdej cenie, podobnie zachowa się krzywa popytu w przypadku wzrostu cen dóbr substytucyjnych lub spadku cen dóbr komplementarnych.

Uwaga: termin "zmiana popytu" zarezerwowany jest dla przesunięcia całej krzywej popytu (przesunięcie w prawo oznacza wzrost, w lewo spadek), ruch wzdłuż krzywej popytu oznacza zmiany ilości żądanej.

Podaż

Podaż to ilość dobra, jaką producenci są skłonni sprzedać przy różnym poziomie ceny.

Ilość dostarczana to ilość dobra, jaką producenci są skłonni sprzedać przy danym poziomie ceny.

Podobnie jak w przypadku popytu również te definicje opatrzone są zastrzeżeniami o niezmienności pozostałych czynników (poza ceną dobra i jego ilością). Również podaż i ilość dostarczana jest strumieniem, a zatem jest określona w czasie. Także skłonność do sprzedania danej wielkości dobra oznacza rzeczywistą możliwość jego sprzedania, choć nie rzeczywistą wielkość zawartej transakcji.

Zależność pomiędzy ceną danego dobra a ilościami dostarczanymi określa się rozkładem podaży, którego graficzną ilustracją jest krzywa podaży.

Tak jak w przypadku popytu istnieje ujemna zależność pomiędzy ceną dobra a ilością żądaną, tak w przypadku podaży zależność pomiędzy ceną a ilością dostarczaną jest dodatnia - gdy rośnie cena wzrasta dostarczana ilość, gdy cena spada również ilość dostarczana spada. Uzasadnieniem tej zależności może być fakt, iż wzrost ceny, przy niezmienionych kosztach produkcji, prowadzi do wzrostu zysków. Konsekwencją dodatniego związku ilości i cen jest dodatnie nachylenie krzywej podaży.

Czynniki wyznaczające podaż:

-koszty produkcji

-ceny czynników produkcji

-stan technologii

-cele firmy

-podatki i subsydia

-ceny innych towarów

-oczekiwania dotyczące zmian cen

Zmiana któregokolwiek z wyżej wymienionych czynników spowoduje zmianę podaży, a zatem przesunięcie całej krzywej podaży, np. spadek cen czynników produkcji spowoduje wzrost podaży danego dobra, podobnie spadek kosztów i zastosowanie wydajniejszej technologii (np. lepszej organizacji pracy).

Uwaga: określenie "zmiana podaży" zarezerwowane jest dla przesunięcia całej krzywej podaży, ruch wzdłuż krzywej podaży wskazuje na zmianę dostarczanej ilości dobra pod wpływem zmiany jego ceny.

Równowaga rynkowa

Równowaga rynkowa oznacza, że ilość, którą nabywcy chcą kupić po danej cenie, jest równa ilości, którą producenci pragną sprzedać po tej cenie.

Przy równowadze występuje tendencja do utrzymywania się tej samej ceny i ilości tak długo, jak pozostałe czynniki nie ulegają zmianie.

W ujęciu graficznym punkt równowagi jest punktem przecięcia krzywych popytu i podaży. Ilość i cena odpowiadające temu punktowi są określane jako ilość równowagi i cena równowagi.

Nadwyżka oznacza taką sytuację na rynku gdy przy obowiązującej cenie ilość dostarczana przewyższa ilość żądaną. W tych okolicznościach dochodzi do gromadzenia zapasów towaru, co skłania do obniżenia ceny. Niższa cena oznacza mniejsze zyski i powoduje ograniczenie produkcji, a co za tym idzie ograniczenie ilości dostarczanej. Jednocześnie niższa cena zachęca do zwiększenia zakupów, co łącznie z ograniczeniem produkcji, powoduje redukcję wielkości nadwyżki. Nadmierne obniżenie ceny może jednak spowodować sytuację odwrotną. Na rynku powstaje niedobór, czyli sytuacja, w której ilość żądana przewyższa ilość żądaną. Niedobór na rynku skłania sprzedawców i producentów do podwyższenia ceny, a co za tym idzie zwiększenia produkcji, jednocześnie wzrost ceny powoduje ograniczenie zakupów konsumentów. Proces dostosowań trwa aż do osiągnięcia równowagi, przy której ilość dostarczana równa żądanej.

W rzeczywistości rynki rzadko (nigdy) znajdują się w stanie równowagi rynkowej, zwykle ceny oscylują wokół ceny równowagi, a w konsekwencji powstają zapasy lub niedobory.

Przypadek interwencji państwa: jeżeli rząd ustali cenę maksymalną (Pg) poniżej ceny równowagi, to spowoduje powstanie niedoboru (różnica pomiędzy ilością żądaną Qd i ilością dostarczaną Qs). Sytuacja taka będzie prowadziła do odsprzedawania towarów z zyskiem i powstawania "czarnego rynku".

Zmiany innych czynników poza ceną będą powodowały przesunięcia całych krzywych, a wraz z tym przesunięcia punktu równowagi, np. jeśli wzrośnie popyt wzrośnie zarówno cena, jak i ilość równowagi.

Elastyczność popytu

Cenowa elastyczność popytu mierzy o ile zmienia się żądana ilość dobra gdy zmienia się jego cena.

Popyt na różne dobra ma różne elastyczności. Zależy to od wielu czynników. Przyjęto, że:

- gdy zmiana ceny o 1% powoduje większą niż 1% zmianę żądanej ilości - mamy popyt elastyczny.

- gdy 1-procentowa zmiana ceny powoduje 1-procentową zmianę ilości żądanej - mamy popyt jednostkowo elastyczny

- gdy zmiana ceny o 1% powoduje mniejszą niż 1% zmianę żądanej ilości - mamy popyt nieelastyczny

Powyższe informacje mają duże znaczenie dla przedsiębiorstw. Jeśli popyt na ich produkty jest elastyczny wyższa cena zmniejszy utarg. Gdy popyt jest nieelastyczny wyższa cena zwiększa utarg przedsiębiorstw.

Pomiar elastyczności

W celu usunięcia wpływu używanych jednostek na pomiar elastyczności stosuje się wielkości względne (procentowe). Cenową elastyczność popytu oznaczamy symbolem
.

Elastyczność popytu zależy od nachylenia krzywej popytu na dane dobro. Im mniej nachylona krzywa (bardziej płaska) tym większa elastyczność. W długim okresie cenowa elastyczność popytu jest większa niż w krótkim ze względu na możliwość dostosowania się konsumenta do zmienionej sytuacji. Największy wpływ na elastyczność popytu mają dostępność bliskich substytutów oraz stopień niezbędności danego dobra.

Elastyczność popytu ma istotny wpływ na zakres zmian cen i żądanych ilości w przypadku zmian podaży. W przypadku nieelastycznego popytu duża zmiana podaży powoduje nieznaczną zmianę ilości zapotrzebowania natomiast dużą zmianę ceny równowagi. Przy elastycznym popycie ta sama zmiana podaży powoduje znaczną zmianę żądanej ilości i niewielką zmianę ceny.

Analogicznie do cenowej elastyczności popytu wyprowadza się dochodowa elastyczność (
), która jest stosunkiem procentowej zmiany ilości żądanej do procentowej zmiany dochodu. Dla większości dóbr wzrost dochodu spowoduje wzrost popytu, a zatem mają one dodatnia elastyczność dochodową, są to tzw. dobra normalne. Dobra, których konsumpcja maleje wraz ze wzrostem dochodu mają ujemną elastyczność dochodową popytu. Dobra te są nazywane dobrami poślednimi (niższego rzędu).

Obok dwóch wymienionych rodzajów elastyczności wyprowadzana jest również mieszana elastyczność popytu (
) będąca stosunkiem procentowej zmiany ilości żądanej dobra X oraz procentowej zmiany ceny dobra Y. Mieszana elastyczność popytu pokazuje jak zareaguje popyt na dobro X gdy nastąpi zmiana ceny dobra Y. Dobra komplementarne (uzupełniające się) będą miały ujemną mieszana elastyczność np. benzyna i samochody. Dobra substytucyjne będą miały dodatnią mieszaną elastyczność np. masło i margaryna. Miary mieszanej elastyczności okazały się przydatne przy ustalaniu czy producenci podobnych produktów są dla siebie konkurentami, co jest istotne przy działaniach antymonopolowych.

Podobnie do elastyczności popytu można wyprowadzać elastyczność podaży. Cenowa elastyczność podaży (
) będzie stosunkiem procentowej zmiany ilości dostarczanej i procentowej zmiany ceny.

Struktury rynkowe

Każde przedsiębiorstwo musi zdecydować o wielkości produkcji i wysokości ceny. Gdyby nie było żadnych ograniczeń firma w myśl zasady mówiącej o maksymalizowaniu zysku dowolnie zwiększałaby produkcję i podwyższała ceny. W rzeczywistości przedsiębiorstwa poddane są jednak ograniczeniom. Po pierwsze firma napotyka ograniczenie technologiczne. Istnieją bowiem tylko pewne dostępne kombinacje nakładów i wyników i przedsiębiorstwa muszą respektować ich realia. Drugie ograniczenie to ograniczenie rynkowe, innymi słowy firmy mogą sprzedać tylko tyle, ile konsumenci zechcą kupić.

Konkurencja doskonała (założenia):

- jednorodny (taki sam) produkt u wszystkich sprzedawców (producentów)

- duża liczba sprzedawców (producentów) oraz nabywców, przez co ich udział w rynku jest tak mały, że żaden nie może wpłynąć na cenę przez zmianę swojej podaży czy popytu

-wszystkie zasoby są w pełni mobilne: istnieje swoboda wejścia na i wyjścia z rynku, jak również łatwość przejścia z jednego zastosowania zasobu do innego

- wszyscy uczestnicy rynku posiadają doskonałą wiedzę o dotyczących go danych ekonomicznych i technologicznych

-sprzedający (producenci) dążą do maksymalizacji zysku, a kupujący (konsumenci) do maksymalizacji użyteczności.

Na rynku doskonale konkurencyjnym firma wie, że nie sprzeda nic, jeśli zażąda ceny wyższej niż cena rynkowa, jeśli sprzedaje po cenie rynkowej, może sprzedać dowolną ilość, a jeśli sprzedaje poniżej ceny rynkowej przejęłaby cały popyt rynkowy na dany towar. To ostatnie biorąc pod uwagę założenia o niewielkim udziale w rynku i maksymalizacji zysku wydaje się jednak niemożliwe.

Monopol

Założenia modelu:

- jeden producent: wyłączność produkcji i sprzedaży

- odrębny produkt nie mający bliskich substytutów

- doskonała wiedza o rynku: rozpoznanie krzywej popytu na wyrób i jej elastyczności

- ograniczone wejście na rynek innych sprzedawców

- słabość odbiorców, którzy nie są w stanie wpływać na cenę

- maksymalizacja zysku jako cel działania

Monopol naturalny

Rozmiar produkcji nie spełnia kryterium efektywności. W tej sytuacji może dojść do interwencji państwa, które będzie starało się zmusić firmę monopolistyczną do produkcji na poziomie efektywnym. Niestety nie zawsze takie działania będą wskazane, może się mianowicie zdarzyć, że narzucając firmie cenę spowodujemy, że firma będzie osiągała straty. Taka sytuacja często ma miejsce w przypadku dóbr użyteczności publicznej (wysokie koszty stałe i bardzo małe koszty krańcowe). Opisany tu przypadek określany jest nazwą monopolu naturalnego.

Dlaczego powstają monopole?

Kluczowym czynnikiem jest wielkość minimalnej efektywnej skali (MES), to jest poziomu produkcji, który minimalizuje koszty przeciętne w porównaniu do wielkości popytu. Jeśli minimalna efektywna skala produkcji jest stosunkowo mała w porównaniu do rozmiarów rynku, możemy oczekiwać, że przeważą warunki konkurencji (wiele firm zmieści się na rynku), jeśli jest duża, to możemy się spodziewać, że rynek będzie miał charakter zmonopolizowany. MES jest uzależniona przede wszystkim od technologii i w związku z tym przez zwykłe regulacje nie można jej zmienić. Zmiana może nastąpić tylko w przypadku przełomu technologicznego. Można natomiast wpływać na rynek poddając go konkurencji firm zagranicznych, ograniczając w ten sposób wpływ firm krajowych na ceny.

Innym powodem, dla którego powstają monopole jest zmowa kilku różnych firm w branży o wspólnym działaniu i ograniczeniu produkcji w celu podniesienia zysków. Kiedy firmy zmawiają się w ten sposób próbując redukować produkcję i podnosić ceny, to branża jest zorganizowana w kartel.

Konkurencja monopolistyczna

Do tej pory zajmowaliśmy się opisem relatywnie prostych struktur rynkowych, zaznaczając jednocześnie, że stanowią one przypadki skrajne i bardzo rzadko mogą być zaobserwowane w rzeczywistości. W tym wykładzie uchylimy kilka przyjmowanych do tej pory założeń, by zademonstrować, w jaki sposób można opisać pośrednie formy organizacji rynków.

Model konkurencji monopolistycznej jest próbą znalezienia kompromisu między dwoma skrajnymi modelami struktur rynkowych, tj. monopolem i konkurencją doskonałą. Założenia modelu są następujące:

• firmy wytwarzają produkty, które są bliskimi ale nie doskonałymi substytutami. Są one zbliżone fizycznie, ale każdy producent (sprzedawca) stara się wyróżnić swój produkt spośród całej gamy dostępnej na rynku (marka, opakowanie, reklama, serwis). Tym sposobem firma może stworzyć rynek na specyficzny produkt, na którym ma władzę monopolistyczną,

• firmy wytwarzające produkt o zbliżonych właściwościach określane są jako grupa produktowa. W grupie produktowej liczba firm jest tak duża, że nie ma w zasadzie obaw przed działaniami odwetowymi ze strony konkurencji; istnieje swoboda wejścia i wyjścia.

Powinniśmy więc wyobrażać sobie grupę produktową jako zbiór przedsiębiorstw, które wytwarzają produkty postrzegane jako bliskie substytuty, ale jednocześnie przedsiębiorstwa te nie są pozbawione możliwości konkurowania między sobą (produkty są podobne ale nie jednakowe).

Oligopol

Oligopol to struktura rynkowa, w której występuje stosunkowo niewiele firm posiadających dużą siłę rynkową (nie można ich traktować jako cenobiorców), ale i są poddane silnej rywalizacji ze strony konkurentów (nie mogą traktować krzywej popytu jako własną). Wejście na rynek nie jest w pełni blokowane, ale nie jest też łatwe. Istotną cechą struktury jest zachowanie się cen - nie zmieniają się tak często jak w przypadku konkurencji doskonałej. Wynika to z faktu, że cena jest jednym z elementów strategii działania firmy oligopolistycznej, reaguje więc dopiero na odpowiednio duże zmiany kosztów czy popytu. Poza tym każda z decyzji (odnośnie cen, produkcji itp.) podejmowanych przez oligopolistę ma wpływ na konkurentów. Mogą oni podejmować działania dostosowawcze. Tym samym każdy z oligopolistów stara się brać pod uwagę możliwe reakcję innych przedsiębiorstw. Ponieważ niemożliwe jest jednoznaczne określenie, jakiego typu będą to działania, zachowanie na rynku staje się rodzajem gry z konkurentami, której efektem bywa często współpraca a nie rywalizacja.

Rodzaje strategii oligopolu

Jeżeli dana firma podejmując decyzję nie zna decyzji podjętych przez inną firmę (inne firmy) mamy do czynienia z grą jednoczesną.

Jeżeli dana firma podejmując decyzję zna wybór, jakiego dokonała inna mamy do czynienia z tzw. interakcją strategiczną określaną jako gra sekwencyjna. W zależności od tego czego dotyczy `gra' mamy do czynienia z przywódcą (naśladowcą) cenowym lub przywódcą (naśladowcą) ilościowym.

Istnieje także możliwość, że firmy zamiast konkurować zdecydują się na podjęcie współpracy i maksymalizowanie sumy zysków - mamy wówczas do czynienia z grą kooperacyjną.

Wymienione strategie zostaną bliżej zanalizowane na podstawie wybranych modeli.

1

---