Powszechnie używa się terminów edukacja wielokulturowa i edukacja międzykulturowa lub wychowanie międzykulturowe. Terminy te często są używane zamiennie. Natomiast Tomasz Szkudlarek w podręczniku „Pedagogika” wprowadza termin pedagogiki międzykulturowej.
GENEZA
Pedagogika międzykulturowa powstała w Niemczech na początku lat siedemdziesiątych, kiedy to pojawiła się potrzeba wyjścia w badaniach pedagogicznych poza billingwistyczne i bikulturowe obszary spraw współżycia przedstawicieli określonej narodowości w Niemczech i z Niemcami, na rzecz szeroko rozumianych procesów i spotkań przedstawicieli różnych kultur i narodowości. O ile pedagogika bikulturowa nastawiała się na kształcenie współżycia ludzi w zgodzie z własną kulturą, przyznając priorytet językowi naturalnemu i kulturowej tożsamości dzieci imigrantów, o tyle pedagogika międzykulturowa miała na celu poszerzenie horyzontu problemów o jeszcze inne istniejące w danym społeczeństwie kultury i subkultury, rozpoznanie ich i uświadomienie istniejących między nimi różnic. Nie chodziło tu tylko o porównywanie czy konfrontowanie tych kultur ze sobą, ale o inspirowanie wzajemnych spotkań i wymianę doświadczeń, pozwalających na pokojowe współistnienie, tolerancję i zrozumienie. Pedagogika w społeczeństwie międzykulturowym miała reagować na polityczną rzeczywistość i społeczne przemiany oraz działać w obszarze tej polityki. Wychowawcy muszą zdawać sobie sprawę z tego, że nie żyją w społeczeństwach monokulturowych. Powinni pomóc swoim wychowankom nie tylko w poznaniu języka obcego, ale i w zrozumieniu obcej kultury, sytuacji prawnej i społecznej.
Rozróżniamy 4 formy reakcji na nową kulturę (efekty przejścia z obszaru własnej kultury do kultury nam obcej):
Ucieczka (ksenofobia) - doznawanie lęku i strachu przed obcością. Często jest ona następstwem żadnej bądź słabej znajomości języka danego kraju, lub negatywnych uprzedzeń i stereotypów.
Dominacja - próba podporządkowania własnemu systemowi orientacyjnemu obcej kultury i obcego partnera , zmuszenie do przyjmowania norm, wartości i zasad postrzegania świata.
Adaptacja - przystosowywanie się do obcej i nowej kultury
Integracja- transnarodowa empatia, synteza własnego kulturowo systemu orientacji z tym samym, jaki reprezentują osoby z innej kultury
Właściwa edukacja wielokulturowa zachodzi tylko w ostatnich dwóch formach reakcji na obcą kulturę.
Omówiłyśmy formy reakcji na nową kulturę, a teraz kilka słów o fazach wchodzenia w nową kulturę.
(Do przeczytania) Wychowanie międzykulturowe jest odpowiedzią na rzeczywistość wielokulturowego społeczeństwa. Rozumiane jest jako kultura, która łączy w sobie materialne, duchowe i środowiskowe warunki życia człowieka. Wychowanie takie nie może skupiać się tylko na jednej kulturze- powinno uwzględniać interesy wszystkich, jakie występują w danym społeczeństwie. Odmienność kultur reprezentowanych przez migrantów i środowisko nowego miejsca zamieszkania prowadzi do wielorakich następstw, które ujęte są w następujących fazach:
Sytuacje konfliktowe (starcie się dwóch kultur)
Proces akomodacji - wyraża się w zewnętrznym przystosowaniu
Próby poznawania kultury zastanej i poszukiwanie punktów stycznych z kulturą rodzimą
W tym kontekście pojawia się ogromna potrzeba wychowania międzykulturowego.
Dickopp wskazuje na 3 poziomy wychowania międzykulturowego:
Płaszczyzna polityczna: celem wychowania jest tolerancja, wzajemne zrozumienie między dwoma kulturami
Wspólnota różnych kultur- solidarność międzyludzka
Moralność jednostki i społeczeństwa
Ten sam autor wskazuje również na istotę międzykulturowości, która została ukazana w tabeli:
Istota wychowania międzykulturowego |
Cel |
Obszar działań |
Wzajemne zrozumienie między wieloma kulturami |
tolerancja |
polityka |
Wychowanie musi bazować i oddziaływać na cechach wspólnych kultur |
solidarność |
społeczność |
Wychowanie odwołuje się we wszystkich kulturach do tego samego fundamentu, jakim jest uniwersalistyczna antropologia człowieka |
moralność społeczeństwa |
pedagogika |
Przedstawiłyśmy w bardzo ogólny sposób procesy wchodzenia w nową kulturę, teraz skupimy się na międzykulturowym uczeniu się.
(do przeczytania) MIĘDZYKULTUROWE UCZENIE SIĘ jest to proces zachodzący wówczas, kiedy w kontakcie z człowiekiem innej kultury staramy się zrozumieć jego specyficzny system orientacyjny- jego wartości, sposób myślenia czy działania. Wymaga też ono znajomości własnego systemu kultury, gdyż proces doświadczania obcej kultury jest równocześnie procesem doświadczenia własnej. Doświadczanie odmiennej i własnej kultury stapia się w jeden proces międzykulturowego doświadczenia świata.
Do procesu międzykulturowego uczenia się dochodzi wówczas, kiedy istnieje motywacja uczenia się i kiedy stworzone są do tego odpowiednie sytuacje (obszary edukacji), prowadzące do zmiany dotychczasowych postaw i zachowań. G. Winter wyróżnia 4 stadia:
Stadium poszerzania wiedzy o obcej kulturze . (uchwycenie cech zewnętrznych obcej kultury np. środowisko zewnętrzne, geograficzne)
Stadium rozpoznania struktur myślenia osoby z innej kultury. (umiejętność uchwycenia struktur orientacyjnych i gramatyki postępowania- postawy, wartości, normy, nawyki zachowań, które są charakterystyczne dla danej kultury, jej mieszkańców czy określonej grupy społecznej)
Stadium nabywania kompetencji międzykulturowego działania. (osiągnięcie umiejętności współdziałania z przedstawicielami odmiennej kultury w zgodzie z ich systemem orientacyjnym)
Stadium edukacji międzykulturowego uczenia się. (umiejętność opanowania ogólnych zasad i reguł, które umożliwiają jednostce zorientowanie się w bardzo zróżnicowanych uwarunkowaniach kulturowych i przyjęcie adekwatnych dla tej kultury zachowań).
kilka ciekawych projektów realizowanych przez polskie organizacje pozarządowe:
„Jeden Świat - wielokulturowość i tolerancja” - warsztaty dla dzieci. Projekt zrealizowany przez Stowarzyszeie na Rzecz Dzieci i Młodzieży OKNA. Służył on pokazaniu dzieciom różnorodności kulturowej i językowej świata. Działania adresowane były do uczniów klas I-III.
Projekt „Ameryka Łacińska dla najmłodszych" adresowany do uczniów klas I-III. Komplet scenariuszy przybliża życie codzienne mieszkańców tego kontynentu, pokazuje warunki w jakich żyją, zajęcia, stroje i święta.
Jedną z praktycznych form edukacji międzykulturowej są wyjazdy do krajów rozwijających się. Działania te adresowane są do starszej młodzieży.
Od kilku lat Stowarzyszenie Jeden Świat organizuje tzw. workcampy. Są to krótkie (2-3 tygodniowe) projekty polegające na wspólnej pracy kilkunastu wolontariuszy na rzecz lokalnej społeczności. Młodzież uczestniczy np. w projektach ekologicznych, językowych, ale także pracach remontowych czy organizacji spotkań i festiwali. Poza wspólną pracą workcampy są przede wszystkim doskonałą okazją do lepszego poznania sytuacji w danym kraju, spotkań z rówieśnikami z różnych państw, nauki języka.
Wspólny program Polskiej Akcji Humanitarnej, niemieckiego programu ASA oraz 6 organizacji pozarządowych z Czech, Słowacji, Litwy, Łotwy, Estonii oraz Węgier. Podczas kilkumiesięcznych pobytów w Azji lub Afryce wolontariusze biorą udział w różnorodnych projektach. „Możliwości rozwoju zrównoważonej turystyki w Beninie", „Ochrona kulturowego dziedzictwa na Madagaskarze" czy „Pomoc niepełnosprawnej młodzieży w Tanzanii" - to tylko niektóre z nich. Po powrocie do kraju wolontariusze dzielą się swoją wiedzą i doświadczeniem, uczestnicząc w projektach edukacyjnych.
Przeglądając te sposoby realizacji, nasuwają się cele, jakie ma pełnić pedagogika międzykulturowa:(Najpierw patrz ćwiczenie praktyczne)
stworzenie równoprawnych warunków życia dla różnych kulturowo i etnicznie grup żyjących w ramach danego społeczeństwa;
umożliwienie ludziom nabycia umiejętności i gotowości do wolnych od uprzedzeń spotkań między osobami różnej narodowości;
porozumiewanie się w skali światowej ludzi różnej rasy, języka, religii, tradycji, stylu życia;
angażowanie na rzecz pokoju, równości, sprawiedliwości i bezpieczeństwa we własnym kraju i na całym świecie:
wyzbywanie się uprzedzeń i stereotypów;
przeciwstawianie się wszelkim formom ksenofobii, dyskryminacji, rasizmu i wrogości wobec mniejszości.
ZADANIA WYCHOWANIA MIĘDZYNARODOWEGO
Przygotowanie społeczeństw do krytycznej analizy współczesnej cywilizacji (i do działań mających charakter umiejętnego i odpowiedzialnego sterowania dalszym rozwojem)
Wychowanie pełnego, bogatego duchowo człowieka (wykształcenie wrażliwości i kultury uczuć, sympatię i empatię w stosunkach międzyludzkich)
Integrowanie człowieka ze światem ludzkiej wspólnoty (poczucie więzi między ludźmi powinno kształtować się w konkretnych warunkach życia, w jego materialnym i duchowym kontekście dzięki wspólnocie doświadczeń, rozwijanie zainteresowań innymi krajami, narodami, likwidowanie stereotypów i uprzedzeń, dążenie do zrozumienia i akceptacji odmienności w stosunkach międzyludzkich)
PEDAGOGIKA WIELOKULTUROWA to dział pedagogiki poświęcony problematyce działalności wychowawczej wśród społeczności zróżnicowanych kulturowo, etnicznie, religijnie, językowo. Na jej gruncie formułuje się istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesów wychowawczych, zmierzające do wykształcenia jednostki tolerancyjnej i otwartej na inną kulturę.
Jest edukacją ukierunkowaną na problemy współczesnego świata takie jak: groźba zagłady nuklearnej, katastrofy ekologiczne, polaryzacja bogactwa i nędzy, wzrost fanatyzmu i nietolerancji, terroryzm, emigracje zarobkowe, choroby i epidemie. Wychodzi się tu z założenia, że problemy nazizmu, skrajnego nacjonalizmu, nietolerancji, wrogości między narodami można rozwiązać także na płaszczyźnie pedagogicznej. Jest to nowy nurt w naukach o wychowaniu, który w społeczeństwach wielonarodowych i wielokulturowych politycznie orientuje się nie tylko na pracę cudzoziemców, ale także z własnymi obywatelami, by wzajemnie uczyli się wobec siebie szacunku, tolerancji, pokojowego współżycia oraz wzajemnego kulturowego doświadczania.
Mówi się, że idea wychowania międzynarodowego nabiera charakteru edukacji jutra.
Wychowanie międzynarodowe powinno prowadzić do patriotyzmu bez apoteozy, czyli idealizowania własnej kultury, bez ofiarności, bez dążenia do dominacji. Za sprawą takiego patriotyzmu jednostka wyzbywa się z szowinizmu, uznaje wartości wszystkich osób i przyznaje się do wad i błędów własnego społeczeństwa. Dotychczasowe wychowanie wielokulturowe dzieci i młodzieży w wielu krajach świata nastawione było na kult własnego kraju, na apoteozę jego historii, na obronę przed jego ewentualnymi wrogami i współzawodnictwo. Godna zatem uwagi jest koncepcja reorientacji tej idei w kierunku wychowania i uczenia się międzykulturowego.
B. Śliwerski, Pedagogika międzykulturowa [w:] Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998