Bezpieczeństwo międzynarodowe w teoriach stosunków międzynarodowych
(Neo)realizm polityczny jako najbardziej wpływowa orientacja teoretyczna zakłada:
- zorganizowane terytorialnie państwa są najważniejszymi uczestnikami stosunków międzynarodowych (bezpieczeństwo jest państwowo-centryczne - państwo jako jedyny podmiot, którego bezpieczeństwo ma być zapewnione dzięki sile, potędze i władzy)
- państwa zachowują się racjonalnie, rozważają alternatywy, uwzględniają rachunek kosztów i zysków, wybierają rozwiązania najbardziej korzystne
- państwa dążą do zapewnienia sobie bezpieczeństwa kalkulując własną siłę w stosunku do innych państw (siła względna)
- państwa mają charakter unitarny (rząd jest jedynym wyrazicielem interesów państwa, zaś proces artykulacji tych interesów i wypracowywania polityki wewnętrznej jest nieistotny, zatem nie ma znaczenia czy państwo jest demokratyczne czy autorytarne, w sprawach polityki zagranicznej mówią jednym głosem, zaś świat zewnętrzny traktują jako jednostkę zintegrowaną
- system międzynarodowy jest anarchiczny (zdominowane przez konflikt, państwa realizują swoje interesy za pomocą polityki siły, poleganie na sobie), brak instytucji, która regulowałaby stosunki pomiędzy państwami, inaczej brak rządu światowego
Współczesny neorealizm uznaje wpływ struktury systemu międzynarodowego na zachowanie państw, szczególnie na ograniczenia współpracy pomiędzy nimi.
klasyczny realizm ------------------------------------------------- neorealizm
natura człowieka i istota państwa struktura systemu międzynarodowego
poziom analizy (jednostka, państwo) (system międzynarodowy)
nurty w ramach realizmu
realizm klasyczny - wyjaśnia zachowania państw naturą człowieka, państwa zachowują się agresywnie i dążą do zdominowania innych państw
realizm defensywny - przyjmuje, że zasadniczym celem państw jest przetrwanie, a nie dążenie do potęgi; struktura systemu międzynarodowego decyduje o tym, ze państwa mają na celu przede wszystkim zapewnienie sobie bezpieczeństwa i w związku z tym dążą do równowagi sił
realizm ofensywny - uznaje znaczenie struktury systemu międzynarodowego, jako ostatecznej przyczyny określonego zachowania państw (realizm defensywny) oraz dążenie państw do maksymalizacji siły relatywnej (realizm klasyczny)
realizm zależny - wyjaśnia zachowanie państw na arenie międzynarodowej za pomocą teorii zdolności militarnych, zatem bezpieczeństwo państw jest zależne od warunków i okoliczności przeważających w danym okresie historycznym, w szczególności zaś od relacji kosztów sił ofensywnych do sił defensywnych
klasyczny defensywny ofensywny
przyczyna inklinacja państw do siły struktura systemu struktura systemu
ile siły? max. siły relatywnej niewiele więcej siły max. siły
celem jest hegemonia koncentrują się na cel- hegemonia
równowadze sił
(Neo)realiści podkreślają konfliktową naturę stosunków międzynarodowych, zasadniczym celem państwa jest zapewnienie sobie jak największej siły, która jest warunkiem wstępnym do realizacji innych celów oraz punktem odniesienia dla podejmowanych działań politycznych; liczenie tylko na siebie jest podstawą wzajemnych relacji; system karze państwa które nie bronią skutecznie swych interesów; (neo)realiści abstrahują od norm moralnych nie ma bowiem państw dobrych ani złych (państwa należy traktować jak kule bilardowe różnej wielkości); struktura organizacyjna (wewnętrzna) państwa nie wpływa na politykę zagraniczną; interes narodowy, potęga, suwerenność, strategia militarna - to kategorie znajdujące się w centrum zainteresowania; anarchia systemowa oznacza, że nie istnieje żadna nadrzędna struktura (rząd), która by koordynowała współpracę między państwami, a zatem stale muszą walczyć o przetrwanie; pole rywalizacji wyznaczone jest przez system równowagi sił (niedopuszczenie do uzyskanie przewagi hegemonicznej kosztem pozostałych), współpraca jest trudna ponieważ istnieje nieprzezwyciężalna rozbieżność interesów i naturalna konkurencja między państwami; stawianie bieżących i długoterminowych interesów politycznych przed potencjalnymi zyskami ekonomicznymi; instytucje międzynarodowe mają znaczenie marginalne jako arena na której ujawnia się układ sił; proces integracji spowodowany jest zimnowojenną konfrontację ZSRR-USA, a zatem brak zagrożenia = brak perspektyw dla UE; motorem działania jest ukryty interes państw.
(Neo)liberałowie uznają znaczenie państw, jednakże państwo nie jest dla nich aktorem unitarnym, dostrzegają różnice (partie polityczne, grupy interesów, biurokracja, etc). Istotny wpływ mają niepaństwowi (nieterytorialni) uczestnicy jak organizacje międzynarodowe, korporacje przemysłowe, partie polityczne, związki zawodowe, etc. Ważny jest wzrost współzależności między państwami, nasilenie się procesów transnarodowych i integracyjnych, skutkiem czego suwerenność ulega erozji, a siła ulega rozproszeniu.
(Neo)liberałowie patrzą na rzeczywistość przez pryzmat pokoju, przyjmując założenia anarchii twierdzą, że nie musi ona oznaczać systemu polegania na sobie, lecz może kształtować postawy kooperatywne, a zatem będzie tym co państwa z nią uczynią. Państwa ograniczają się, dążą do kompromisu i w swych działaniach uwzględniają interes innych uczestników systemu. Istotną rolę odrywa prawo międzynarodowe jako regulator stosunków między państwami; najważniejsze są nie problemy bezpieczeństwa lecz kwestie gospodarcze i społeczne - siła militarna jako narzędzie prowadzenie polityki ustępuje potędze gospodarczej.
(Neo)liberałowie postrzegają współpracę międzynarodową nie jako grę o sumie zerowej (zyski absolutne, nie zaś relatywne), ważne jest zatem by wszyscy mogli osiągać korzyści; państwa traktowane są jako partnerzy, nie zaś potencjalni wrogowie, współpraca jest możliwa zarówno w sferze bezpieczeństwa jak i ekonomicznej; powodem tworzenia instytucji międzynarodowych jest poszukiwanie wspólnych korzyści, gwarancji i zabezpieczeń, a także chęć równoważenia partnerów, którzy są jednocześnie potencjalnymi konkurentami. Instytucje międzynarodowe przeciwdziałają skłonności do łamania i omijania przyjętych zobowiązań poprzez stanowienie norm i zasad zachowania, nadzorowania i egzekwowania - zmniejsza się niepewność działania, a tym samym koszty. Nie tylko państwa determinują działanie instytucje, lecz instytucje wywierają wpływ na zachowania państw, tworząc zarówno możliwości jak i ograniczenia oraz legitymizując wspólne normy i zasady.
Zdaniem liberałów anarchia może zostać ograniczona przez reżimy (zasady, normy, reguły i procedury wokół których koncentrują się oczekiwania aktorów); siła militarna jest kosztownym i nieskutecznym narzędziem prowadzenia polityki; rzeczywista siła pochodzi od asymetryczności, współzależności, nie zaś zdolności militarnych; pokój nie jest czymś naturalnym, musi zostać utworzony w wyniki świadomych działań człowieka; zagrożenia dla pokoju mogą być wynikiem ingerencji państwa w porządek naturalny (poziom osoby ludzkiej), niedemokratycznej natury polityki międzynarodowej (poziom państwa) oraz mechanizmu równowagi sił (poziom systemu międzynarodowego)
Przyczyny wojen i determinanty pokoju liberalizm
poziom analizy autor/okres przyczyny konfliktu determinanty pokoju
natura ludzka Richard Cobden interwencje rządu wewnątrz wolność indyw.
poł. XIX w. państwa i na scenie międz. wolny rynek
które burzą naturalny porządek pomyślność, współprac
państwo Woodrow Wilson niedem. natura polityki międz. samostaowenie
pocz. XX w. zwłaszcza polityka zagr. otwarte na opinię
i równowaga sił publ. rządy
bezp. zbiorowe
struktura syst. międz. J.A. Hobson syst. równowagi sił rząd światowy
pocz. XX w. mający kompetencje do
mediacji, decydowania i wykoynywania dec.
Inne teorie w nurcie liberalnym
Wg. teorii demokratycznego pokoju (teoria (neo)kantowska próbuje wyjaśnić rzeczywistość na poziomie państwa (substystemu)) - państwa demokratyczne zachowują się w stosunku do siebie inaczej niż w stosunku do państw autokratycznych, bowiem nie prowadzą ze sobą wojen (argument strukturalny - mechanizmy systemu politycznego jak odpowiedzialność władz wykonawczych przed ciałami wybieralnymi, zinstytucjonalizowana polityczna konkurencja oraz pluralizm w sferze polityki zagranicznej nakładają ograniczenia na wojownicze zamiary państw, argument ten zwany także instytucjonalnym wynika z pierwszego warunku wiecznego pokoju, że ustrój w każdym państwie winien być republikański, tj. zapewniający wolność i równość wszystkim obywatelom; instytucje demokratyczne, system wzajemnej kontroli i równowagi między władzą ustawodawczą, wykonawcza i sądowniczą, polityczna konkurencja i pluralizm w sferze polityki zagranicznej oraz istnienie opinii publicznej z którą władza musi się liczyć wpływają ograniczająco na wojownicze zamiary rządów) oraz tworzą między sobą relacje społecznej i gospodarczej współzależności (argument normatywny, wynikający z drugiego warunku wiecznego pokoju jakim jest utworzenie federacji państw (demokratycznych) - wewnętrzne normy, standardy, zachowania i kultura polityczna przenoszone są do sfery stosunków międzynarodowych; państwa demokratyczne zachowują się między sobą inaczej niż w stosunkach z państwami niedemokratycznymi, nastawione są pokojowo, pozytywnie postrzegają inne demokracje, zaś w sytuacjach kryzysowych i opowiadają się za negocjacjami i zachowaniem status quo)). Teoria ta kłóci się ze stanowiskiem realistów podkreślających konkurencyjny charakter stosunków międzynarodowych, twierdząc, ze jeżeli nawet państwa zmieniają się wewnętrznie, struktura systemu międzynarodowego pozostaje taka sama. Co więcej, skoro podstawowym celem państw jest przetrwanie, najważniejsza jest mobilizacja środków, a państwo autorytarne jest skuteczniejsze, umożliwia bowiem szybkie posunięcia strategiczne, dlatego państwa żyjące w stałym zagrożeniu wybiorą system autorytarny, a zatem nie rozwój sprzyja pokojowi, co brak zagrożenia i pokój sprzyja rozprzestrzenianiu się demokracji (mylenie przyczyny ze skutkiem). Promocja demokracji - instrument służący zapewnieniu pokoju (polityka zagraniczna USA
Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego - zobowiązuje uczestników do przeciwstawienia się atakowi na któregokolwiek z członków systemu, i tutaj muszą być spełnione trzy warunki:
- strukturalny - logika bezpieczeństwa zbiorowego zakłada połączenie sił w celu osiągnięcia przewagi zbrojnej co z kolei zniechęca potencjalnego agresora, zatem wszystkie państwa w systemie muszą być podatne na sankcje zbiorowe
- koszty zmiany istniejącego stanu rzeczy przez państwo rewizjonistyczne (polityczne, ekonomiczne, reputacja i wzrost zagrożenia) muszą być na tyle wysokie aby przewyższać ewentualne korzyści
- państwa winny mieć poczucie międzynarodowej solidarności, i wyznawać takie same wartości dot. wzajemnego bezpieczeństwa, winny godzić interes własny z wymogiem międzynarodowej stabilności, niekiedy zaś podporządkować interes narodowy wymogom bezpieczeństwa zbiorowego
bezpieczeństwo zbiorowe zbiorowa obrona
pochodzenie zagrożenia z wewnątrz systemu z zewnątrz systemu
zasięg systemu uniwersalny, inkluzywny ograniczony, ekskluzywny
instytucjonalizacja konieczna niekonieczna
funkcje operacje pokojowe obronna przed agresją
przykłady ONZ, OBWE NATO
warianty bezp. zbiorowego
bezp. wspólne - zakłada osiągniecie bezpieczeństwa wspólnie z innymi, nie zaś przeciwko komukolwiek; odnosi się do konfrontacji międzyblokowej, spirali zbrojeń i możliwości wybuchu konfliktu nuklearnego w czasie zimnej wojny; dając priorytet międzynarodowym środkom zapewnienia bezpieczeństwa przed narodowymi, politycznym przed wojskowymi, pokojowym przed użyciem lub groźbą użycia siły
bezp. defensywne - zakłada tworzenie sił zbrojnych w taki sposób by z jednej strony zapewnić efektywną obronę własnego terytorium, z drugiej nie stwarzać zagrożenia ze strony innych państw i tym samym przezwyciężyć dylemat bezpieczeństwa (zmiana strategii wojskowej, redukowanie sił zbrojnych)
bezp. wszechstronne - podkreśla aspekt polityczny, ekonomiczny, kulturowy, prawny, środowiskowy, humanitarny; obejmuje stabilizację instytucji demokratycznych, rządy prawa, poszanowanie praw człowieka, gospodarka rynkowa, współpraca w dziedzinie gospodarczej, kulturowej i ekologicznej.
bezp. kooperatywne - wywodzi się od negocjacji rozbrojeniowych, oznacza akceptację przez zainteresowane państwo inspekcji na miejscu, i tutaj potrzebna jest współpraca; z kolei techniki niekooperatywne zakładały jednostronne monitorowanie poziomu uzbrojenia; miało przeciwdziałać nadmiernemu nagromadzeniu środków, mogących posłużyć agresji zbrojnej i wymagało akceptacji oddania się ograniczeniom zdolności militarnych. Inne rozumienie bezp. koop. zakłada stopniowe tworzenie systemu współzależnych, współpracujących ze sobą państw i wzajemnie uzupełniających się instytucji
Neorealizm neoliberalizm
podmiot stos. międz. państwo państwo i instytucje
charakter stos. międz. anarchiczny (brak rządu) kooperatywny (współzal.)
charakter państwa unitarny pluralistyczny
priorytety działania państwa siła, bezpieczeństwo wzrost gosp., bezp. socj.
sposób prowadzenie polityki polityka siły, poleganie na sobie współpraca, samoograniczanie
stosunek do współpracy międz. pesymistyczny, zyski relatywne optymistyczny, zyski absolutne
gra o sumie zerowej rosnący tort
znaczenie instytucji międz. marginalne, arena dla zasadnicze, zmniejszają koszty
interesów państw współpracy, wpływają na zachowania państw
Znaczenie broni nuklearnej
racjonalna teoria odstraszania - państwo jest aktorem racjonalnym, dokonuje wyboru pomiędzy różnymi opcjami działania, starając się wybrać opcję najkorzystniejszą dla siebie. Zasadnicze znaczenie ma przekonanie, że druga strona jest w stanie przeprowadzić skuteczne kontrdziałanie, gdy uda się do tego przekonać przeciwnika wówczas zostaje on `odstraszony'.
Paradygmat biurokratyczny
zakłada, że rutyna organizacyjna i obowiązujące procedury mają zasadniczy wpływ na wybory polityczne i działania, odrzuca realistyczne założenie o unitarnym charakterze państwa, uznając, że potrzeby, dążenia i oczekiwania państw kształtowane są zarówno przez środowisko międzynarodowe jak i przez uwarunkowania wewnętrzne
środowisko międzynarodowe
wejście kanały komunikacyjne struktury decyzyjne rezultaty
(artykulacja) (konwersja i agregacja)
potrzeby grupy interesu (lobbing) rząd strategie
dążenia środki masowego przekazu parlament polityki
oczekiwania opinia publiczna aparat administracyjny programy działania
sprzężenie zwrotne
środowisko wewnętrzne
zakłada ponadto, że władza polityczna jest rozproszona pomiędzy różne instytucje; działania rządów są wynikiem przetargów pomiędzy hierarchicznie ulokowanymi aktorami; uczestnikami `biurokratycznej gry' są prezydent i premier, politycy, szefowie instytucji (wojsko, wywiad) oraz instytucji zarządzających budżetem; wspólna kultura i wartości sprawiają, że wszyscy uczestnicy podzielają przekonanie co do spraw najważniejszych (kto wróg, przyjaciel, siła innych państw); zajmują stanowiska w zależności od pozycji zajmowanej w strukturze organizacyjnej oraz zakresu odpowiedzialności; decyzje podejmowane są w wyniku perswazji, przetargów i negocjacji; uczestnicy gry starają się organizować działania w dziedzinie bezpieczeństwa w sposób który jest dla nich najkorzystniejszy tj. chroniąc własne interesy
Teorie postpozytywistyczne
konstruktywizm - przyjmuje, że tożsamość (rozumienie swej roli) oraz interesy nie są dane państwom a priori, lecz kształtują się jako wynik powtarzalnych, zrutynizowanych interakcji między państwami; szczególną rolę odgrywają elity polityczne, tworzące idee i tym samym wpływające na zachowania państw, m.in. definiując zagrożenia dla państwa; istotne znaczenie spełnia proces sekurytyzacji (securitization), sprowadzający się do definiowania jakiegoś zjawiska jako należącego do strefy bezpieczeństwa, i tym samym państwo ma prawo do nadania tej aktywności statusu specjalności; sekurytyzacja jest procesem intersubiektywnym, poczucie zagrożenia i niebezpieczeństwa jest raczej konstruowane społecznie niż obiektywne lub nieistniejące; zagrożenie postrzegane jest jako rezultat, a nie jako przyczyna działań w zakresie polityki bezpieczeństwa; zarówno zagrożenie dla bezpieczeństwa jak i obiekty którym bezpieczeństwo ma być zapewnione nie są dane a priori lecz są tworzone/konstruowane w procesie społecznym
teorie krytyczne - bezpieczeństwo jest tworzone po to by służyć określonym celom państw; należy dążyć do odkrycia `epistemologicznych i konceptualnych fundamentów ortodoksyjnej koncepcji bezpieczeństwa' oraz przemyśleć ją na nowo w celu doprowadzenia do emancypacji (uwolnienie od ograniczeń (bieda, ucisk, zła edukacja) powstrzymujących ich od czynienia tego co robiliby mając swobodę wyboru) rozumianej jako zmiana istniejącego układu sił między państwami i grupami społecznymi; teorie te zajmują się zagrożeniami jak: bieda, katastrofy naturalne; możemy wyróżnić krytyczne studia nad bezpieczeństwem oraz radykalne studia nad bezpieczeństwem, które postrzegają problematykę bezpieczeństwa z perspektywy całej wspólnoty ludzkiej, nie zaś interesów poszczególnych państw
poststrukturalizm - zajmuje się etyką i polityką w wymiarze transnarodowym, relacjami bezpieczeństwa i migracji oraz relacjami konfliktu i przemocy; powstawaniem interesów narodowych i znaczeniem idei w polityce zagranicznej oraz kulturową konstrukcją poczucia braku bezpieczeństwa
postmodernizm - charakteryzuje się stosowaniem metod interpretatywnych dla odkrycia praktyki historycznych uwarunkowań bezpieczeństwa; oddziaływanie bezpieczeństwa jest bardzo głębokie, dotyczy bowiem nie tylko istnienia a priori podmiotów, a samego procesu tworzenia tych podmiotów; obiektem bezpieczeństwa może być osoba, grupa społeczna lub system międzynarodowy. W tym ujęciu państwo jest instrumentem, tak jak siły zbrojne czy broń, uwzględnianie tych nowych obiektów określa się mianem pogłębiania bezpieczeństwa; z kolei proces pogrubiania bezpieczeństwa dot. różnych podejść metodologicznych i różnych znaczeń bezpieczeństwa oraz ich wpływu na społeczne formy organizacyjne