Teoria Stosunków Międzynarodowych
Notatki z wykładów profesora Z. Pucka, semestr zimowy 02/03, wersja robocza
Wszelkie błędy i niejasności są dziełem notujących : )
Literatura:
Janusz Stefanowicz - Ład międzynarodowy
Tadeusz Paleczny - Socjologia stosunków międzynarodowych
Wykład 1
TEORIA -> zespół twierdzeń/sądów o pewnym zjawisku, pozostających w funkcjonalnych i strukturalnych związkach z sobą. Funkcją teorii jest wyjaśnianie a także odkrywanie nowych zjawisk.
Max Weber - teoria umożliwia zobaczyć, co jest racjonalne, a co nie
PRAWDA -> to, co oczywiste; to, co użyteczne dla człowieka - wiele różnych definicji.
ŚWIAT -> dziś filozofowie uważają, że świat nie jest jednością, jest natomiast dwoisty - świat przyrodniczy i świat kulturowy.
KULTURA -> odciąga człowieka od zwierzęcości/natury. Człowiek ma świadomość i wolną wolę, może postępować sprzecznie z naturą. Kultury nie można wyjaśnić całkowicie w kategoriach racjonalnych, ma w sobie czynniki nieprzewidywalne.
C.S Freud - kultura źródłem cierpień człowieka
ŁAD -> równoważny z pojęciem porządku. Ustalona jest w nim pozycja państw i ich podział ze względu na ich siłę. Typ relacji między nimi jest także ustalony i trwały. W ładzie można łatwiej przewidywać pewne zjawiska
Stosunki M-nar to dziedzina kultury. Ich aspekty:
- historyczny - jest często dziełem spontaniczności i przypadkowości
- uporządkowany - istnieją prawidłowości, np. rozwiązywanie konfliktów za pomocą wojny
Radykalnie Rozumiana Teoria - to teoria, którą uznaje się za uniwersalną i znajduje zastosowanie we wszystkich przypadkach,
Wykład 2
Nauka wieloparadogmatyczna - rzeczywistość jest wyjaśniana za pomocą wielu modeli
Teoria Zagadnień Międzynarodowych (powstała w latach 80' XX w.)
Perspektywa Realistyczna
Perspektywa Pluralistyczna
Perespektywa Strukturalistyczna
3 kategorie problemów:
- stosunek miedzy całością a elementami systemu
- stosunek do zmiany i reform
- stosunek do wartości i politycznego działania
Ad 1) Realizm
- polityka prowadzona jest przez państwa, ale decyzje podejmują indywidualni, konkretni decydenci konkretnego państwa; państwa są podstawowymi uczestnikami życia m-nar.;
- państwa prowadzą politykę wyłącznie we własnym interesie i będą współpracować z innymi tylko i tak długo, jak ten interes jest zbieżny
- teza naturalnej anarchii (zw. z teoria umowy społecznej) - anarchia wynika z natury ludzkiej i dlatego jest niemożliwa do wykorzenienia; anarchia nie oznacza chaosu, lecz istnienie licznych państw, które mają możliwość użycia siły i brak istnienia istotnie ograniczających je czynników - nie można więc przewidzieć zamiarów i ruchów innych uczestników
- pewne drobne ograniczenia anarchii wynikają z mechanizmu równowagi sił i prawa m-nar.,
- potęga jest najważniejszym celem działań państw
- główną rolę odgrywa polityka sił i bezpieczeństwa, osiągana przez środki siły - im większa potęga, tym większa możliwość wpływu na stosunki m-nar.
Stosunek do ww. problemów:
- stałe napięcie między dynamiką systemu a jego elementami (interesami państw) tworzy atmosferę braku bezpieczeństwa i prowokuje konflikty -> działanie w warunkach wzajemnej nieufności i zagrożenia
- każda zmiana w systemie makropolitycznym jest skutkiem nieuniknionego upadku państw
- zasada racjonalnej kalkulacji i interesów narodowych, nie liczą się ideały i etyka, tylko realpolitk,
Główni myśliciele:
- Thomas Hobbes -> przeświadczenie o naturalnej anarchii w stosunkach m-nar., wojna jest więc naturalnym skutkiem braku wyższej władzy
- Chrystian Wolff -> rozwinięcie koncepcji Hoobesa -> anarchia jest powstrzymywana przez instynkt zachowawczy państw i `prawa natury', narzucające pewien porządek. Jednak anarchia jest potężniejsza od ładu.
- Reinhold Niephur - pesymizm (nigdy nie będzie ładu i pokoju)
- Hans Morgenthau - zdobycie potęgi jest głównym motorem wszelkich działań
Ad 2) Pluralistyczna/utopijna/liberalna
- głowną rolę odgrywa współzależność między państwami i kategoria transnacjonalizmu
- istnieje partnerstwo polityczne, będące próbą rozwiązywania globalnych problemów
- interesy państw i społeczeństw są harmonijne, dążenie do porządku i pokoju leży w naturze wszystkich aktorów sceny m-nar.
Stosunek do ww. problemów:
- cały czas zachodzą procesy adaptacji
- państwa są zdolne zapoczątkować i przeprowadzić reformy
- aktorzy są gotowi do zrezygnowania z części własnych interesów i realizacji wyższego celu (np. zachowania pokoju)
Dawniej perspektywa realistyczna była najdokładniejsza; dziś pluralistyczna zaczyna być prawdziwsza.
Główni myśliciele:
- średniowiecze: spór pomiędzy władzą świecką a religijną + jak położyć kres wojnom
- Dante -> optował za monarchią uniwersalną (jedynym państwem), gwarantem pokoju;
- Pierre Dubois - proponował stworzenie ładu m-nar, opartego na wyrzeczeniu się wojny przez wszystkie państwa chrześcijańskie;
- renesans:
- Thomas Moore, Erazm z Roterdamu - rozwinięcie teorii ładu m-nar. (koncepcji porozumienia władców Dubois'a);
- Hugo Grocjusz - pierwszy w dziejach traktat poświęcony prawu m-nar.;
- JJ. Rousseau - federacja państw zachodnioeuropejskich
- Immanuel Kant - narody mają prawo do konstytucji;
- John Stuart Mill - między narodami nie ma większych sprzeczności (optymista)
- Woodrow Wilson - projektant i orędownik Ligi Narodów
Ad 3) Struktura i system
- postępowaniem wszystkich aktorów sceny m-nar. rządzą ściśle określone reguły, wynikające z ich uczestnictwa w jednym systemie;
- społeczność m-nar. jest ustrukturalizowana (w sensie hegemonicznym - świat składa się z podmiotów nierównorzędnych).;
- nad różnicami państw góruje strukturalna jedność, tworząca współzależności na globalną i lokalną skalę;
Stosunek do ww. problemów:
- wszystkie działania elementów są uwarunkowane istniejącą strukturą, nikt nie ma całkowitej swobody ruchów, można przewidzieć zachowanie każdego elementu
- każda zmiana musi być powiązana ze zmianą całego systemu; potrzebne są, gdy system nie działa sprawnie
Główni myśliciele:
- Ludwig von Batalanffly -> ogólna teoria systemów -> w systemach społecznych istnieje zjawisko izomorfizmu, czyli podobieństw strukturalnych, rządzących zachowaniem wszystkich organizmów
- T. Parsons, D. Easton, M. Kaplan,…
Wykład 3
Scena m-nar - miejsce, gdzie odbywa się interakcja podmiotów, jest definiowana przez rodzaj i liczbę aktorów (dawniej - Europa, dziś - świat).
Podmioty stosunków stosunków-nar.
- państwa
- organizacje m-nar.
- grupy etniczne
- grupy mniejszości nar.
- grupy zorganizowanej opinii publicznej
- grupy wyznaniowe
- grupy ekonomiczne/biznesowe
- mass media
- ruchy społeczne
Aspekty instytucjonalne - np. grupa wyznaniowa chrześcijańska rzymskokatolicka - rola Kościoła Katolickiego.
Ujęcia do problematyki stos. M-nar.:
Ujęcie podmiotowe - najważniejszą rolę odgrywają podmioty, czyli przede wszystkim państwa i organizacje m-nar.
Ujęcie problemowe - najważniejszym przedmiotem analizy jest to, co stanowi problem m-nar., Np. - konflikt miedzy światem Północy a Południa i role czynników cywilizacyjnych.
Ujęcie strukturalne - zwraca uwagę na strukturę, sieć powiązań i współzależności pomiędzy podmiotami. Pozwala na analizę i budowę modeli pluralistycznych (np. model dominacji i model partnerski; pogląd interakcjonistyczny - doprowadził do pojęć negocjacji, retorsji, itp.; poliarchia - typ sceny m-nar. charakteryzującej się dużą różnorodnością podmiotów).
Ujęcie przedmiotowe - koncentruje się na wyodrębnieniu przedmiotów do analizy - np. rodzaj struktury, schemat zależności, działania podmiotów, skutki i następstwa akcji, itp.
Alternatywne ujęcie:
podejście kulturowo-antropologiczne (główna rola - naród)
podejście państwowo-polityczne (glówna rola - państwo)
podejście strukturalno-funkcjonalne (główna rola - struktura, współzależności, powiązania)
podejście systemowe (analiza w teorii gier - o sumie zerowej między racjonalnymi uczestnikami sceny m-nar.)
Wykład 4
Liczne nauki składają się na dziedzinę stosunków m-nar.: politologia, socjologia, ekonomia, antropologia, psychologia, prawo. W mniejszym stopniu także inne nauki (religioznawstwo, kulturoznawstwo, medycyna epidemiologiczna, itp.)
Prawo m-nar. pokazuje proces ewolucji ładu m-nar.
Politologia analizuje czynniki, które mają wpływ na decyzję podmiotów na scenie m-nar.
Stosunki m-nar. mają więc charakter interdyscyplinarny.
Przedmiot stos. m-nar - złożony:
- wielość różnorodnych podmiotów i zjawisk (państwa, kultury, cywilizacje…)
- wielowymiarowa sieć wzajemnych powiązań
- charakter globalny i regionalny
- liczne materiały naukowe (niejednorodne)
- przeciwstawne nurty - prawidłowość i przewidywalność zjawisk vs. problem procesów żywiołowych.
Wykład 5
Kategorie analizy stosunków stosunków-nar.
przedmiotowa
podmiotowa
|
Ujęcie podmiotowe |
Ujęcie przedmiotowe |
MIKRO |
Jednostki Małe grupy |
Państwa Wzory interakcji |
MAKRO |
Państwa, narody, partie polityczne, Organizacje m-nar. Cywilizacje Itp. |
Procesy Ruchy społeczne i polityczne Megatrendy Struktury |
Male grupy - dominuje w nich pewien typ bezpośrednich stosunków społecznych (np., rodzina, społeczność lokalna, sekty).
Jednostki i małe grupy mogą wymusić działania na podmiotach m-nar (petycje, akcje terrorystyczne, itp.)
Wektory interakcji - typowe interakcje społeczne (sposoby modyfikowania zachowań członków grupy).
Naród - wspólnota duchowo-kulturowa, byt subiektywny
Cywilizacje - forma organizacji życia zbiorowego, wielki obszar kulturowy
Procesy - przebieg czasowy, w którym rozwija się pewna sytuacja
Ruchy społ/polit. - słabo zorganizowane lecz mające konkretne cele
Megatrendy - np. urbanizacja, industrializacja,
Struktury -
Wykład 6
Kontakt kulturowy:
podbój
kolonizacja
aneksja
emigracja
W wyniku kontaktu kulturowego dochodzi do zderzenia kulturowego. Może dojść do zlania się i zjednoczenia kultur lub wchłonięcia słabszej.
Ad a) Zjawiska dominacji, podporządkowania, stosowania siły i przemocy - mogą być ograniczone przez prawo m-nar. Podbój występuję często razem z kolonizacją.
Ad b) Podporządkowanie kulturowe, narzucenie kultury, wymuszenia asymilacji,
Ad c) Proces przyłączenia terytorium na drodze traktatowej, jednak ludność może być zmuszona do asymilacji kulturowej.
Ad d) Często ściśle związana z ww. formami kontaktu kulturowego.
Wykład 7
Źródła nauki o stosunkach m-nar.
Tradycja moralizmu - dążenie do zachowania wartości etycznych. Reprezentowana przez wielkich filozofów chrześcijańskich (św. Augustyn, św. Tomasz). Współpraca, sprawiedliwość, wyrzeczenie się konfliktów.
Pragmatyczny realizm - reprezentowany przez filozofów związanych z polityką i władzą - np. Piccolo Machiavelii. Odrzuca moralność, popiera racjonalne podejście do zdobycia przewagi nad innymi, zdobycie i utrzymanie władzy.
Myśl prawnicza - rozwijana przy tworzeniu m-nar. kodeksów prawnych, starcie dwóch tendencji:
Dominacja prawa naturalnego
Dominacja prawa stanowionego
Tradycja filozoficzna - m.in. koncepcja `wielogłowego lewiatana' T. Hobbsa (człowiek człowiekowi wilkiem), (państwo składa się z wielu podzbiorowości), J. Locke, Immanuel Kant (ojciec koncepcji pokoju światowego), G. Hegel, K. Marks (materializm historyczny)
Myśl ekonomiczna - bardzo ściśle powiązana z polityką, zawiera m.in. formacje integracyjne (UE). Spór czy polityka ma korygować ekonomię, czy na odwrót, teorie merkantylizmu, kameralizmu, liberalizmu, racjonalizmu politycznego. Max Weber.
Tradycja scjentystyczna - nurt francuski w socjologii, Saint-Eimon, założenia
Wykład 8
Max Weber i jego teoria interakcjonistyczna.
M. Weber - niemiecki socjolog.
Teoria interakcjonistyczna - w procesie interakcji są kształtowane zachowania i gusty zgodnie z zasadą racjonalności działania (max. korzyści przy min. wysiłku).
Poglądy:
- system biurokratyczny jest najbardziej efektywny, gdyż ogranicza koszty. Jest oparty na:
- podziale czynności w modelu hierarchicznym o strukturze piramidy
- centralizacja systemu decyzji
- przepływ informacji z dołu na górę
- interakcja zachodzi między ludźmi a nie instytucjami, to człowiek tworzy historię
- społeczeństwo to system stosunków międzyludzkich, który modyfikuje ich zachowania przy pewnych normach i wartościach
- ideał `biurokratyczny' to państwo liberalno - demokratyczne ze społeczeństwem obywatelskim
- wojna nieefektywna (zbyt wysoki koszty), taniej i efektywniej można cel osiągnąć drogą dyplomacji
- ujęcie `interakcjonistyczne' - konflikty powinny być rozwiązane drogą negocjacji i umów między równorzędnymi partnerami przy jasno określonych regułach, (choć zawsze istnieje margines błędu i nieracjonalności).
Ludwik Gumplowicz
Przedstawiciel nurtu nacjonalistycznego.
Twierdził, że życie społeczeństw ludzkich oparte jest na bezwzględnie obowiązujących zasadach:
- ludzkość jest zróżnicowana kulturowo
- konflikt pomiędzy grupami kulturowymi jest głównym mechanizmem historii
Prawo amalgamacji - kultury podobne do siebie współpracują ze sobą przeciw innym.
Kultury zwyciężone mogą być zasymilowane przez zwycięzców, ale jest to trudy proces i zarzewie wielu długoletnich konfliktów,
Florian Znaniecki
Teoria elit - elity to przywódcy społeczeństw i decydują o ich sukcesie lub klęsce.
Przewidywał, że narody zastąpią państwa i zaczną ze sobą współpracować dzięki światłym elitom - jest to jedna z teorii intergracjonalistycznych.
Konflikty według Zanieckiego to gwałtowny proces zmian w systemie ładu międzynarodowego. Może być destrukcyjny bądź reorganizacyjny,
Są więc dwa rodzaje stosunków stosunków-nar:
- polegające na konflikcie i rywalizacji
- polegające na współpracy
Częstym powodem konfliktów jest proces ekspansji.
Pojęcie tożsamości: zespół cech, które przypisujemy sobie
Tożsamość jest nie tylko jedna i indywidualna, ale i zbiorcza (Kowalski, Ślązak, Polak, Europejczyk…).
Stanisław Ossawski
Socjologiczna koncepcja stosunków m-nar:
Stosunki m-nar to jeden z wielu typów stosunków społecznych. W tych strukturach zachodzą interakcje i współzależności.
stosunki zależności wzajemnych między podmiotami - ta reakcja jest symetryczna (obie strony są od siebie zależne)
stosunki zależności jednostkowych - stosunki są zdominowane przez jedną stronę
stosunki dystansów, więzi, antagonizmów społecznych - stosunki ograniczone ze względu na różnice kulturowe (np. Europa i Korea Pn.)
Więzi - stosunki współzależności i współpracy
Antagonizm - stosunki wrogości, rywalizacji i konfliktu
Podział stosunków na indywidualne i grupowe.
W koncepcji Ossawskiego (kulturologicznej) czynniki kulturowo-narodowe dominują nad państwowo-prawnymi, narody dążą do współpracy a państwa do rywalizacji podsycając antagonizmy.
Ernest Gellogr
Granice polityczne pokrywają się z narodowymi, gdyź państwa dążą do skupienia
głownych grup narodowych na swoim terytorium - jest to główna przyczyna wojen.
Idea nacjonalizmu jest bardzo często siłą napędową tych konfliktów.
S. Huntington
Zamiast kultur używa pojęcia cywilizacji, wyróżnia główne dzisiejsze cywilizacje i analizuje możliwe między nimi konflikty.
Współczesne stosunki m-nar to pole rywalizacji cywilizacji.
Alvin Toffler
Społeczeństwo otwarte - system złożony z wielu równoprawnych elementów.
Państwa są coraz bardziej ograniczone (traktaty, itp.,), rośnie natomiast rola nieformalnych aktorów (ugrupowania terrorystyczne, organizacje, itp.).
Jeśli jakiekolwiek ugrupowanie nie zostanie włączone do systemu na zasadzie partnerskiej, to pozostając poza nim może zakłócać jego równowagę i stabilność.
Strategią przeciwną do społeczeństwa otwartego jest strategia wykluczania (niedopuszczania do sceny m-nar,). Przykład: blokady Korei PN.
Analiza Tofflera: świat zmierza w kierunku decentralizacji, większej anarchii, wielobiegunowości. Osłabienie roli państw na rzecz narodów/kultur/cywilizacji.