idea wiecznego pokoju według Imanuela Kanta, teoria stosunków międzynarodowych

Marcin Klupa

Politologia I rok

Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM

Studia niestacjonarne, Ośrodek Zamiejscowy w Ostrowie Wielkopolskim

„Idea wiecznego pokoju według Imanuela Kanta”

Rozważania dotyczące wojny i poszukiwanie trwałego pokoju towarzyszą ludzkości od najdawniejszych czasów. Kwestią tą zajmowali się myśliciele różnych kontynentów i epok. Również w Europie tradycje „projektów pokoju” są długie. Począwszy od renesansu można wymienić między innymi: Dantego, Marsyliusza z Padwy, Erazma z Rotterdamu oraz Charles-Irćnee Castel abbć de Saint-Pierre i Jean Jacąues Rousseau. To właśnie do ich przemyśleń bezpośrednio nawiązuje Imanuel Kant w swojej rozprawie „O wiecznym pokoju”. Mimo, iż minęło ponad dwieście lat od wydania tego dzieła, a problem wojny i pokoju pozostaje nadal aktualny. Czy niektóre z jego założeń mogą zostać wykorzystane współcześnie dla osiągnięcia stanu pokoju?

Problem wiecznego pokoju zajmował Kanta już od jego pierwszych prób pisarskich. W latach pięćdziesiątych XVIII wieku mówił o pokoju jako o darze jaki władca może ofiarować swojemu narodowi, dwadzieścia lat później przedstawił trzy warunki, które mają umożliwić ustanowienie trwałego pokoju. Są to: związek narodów, umowa społeczna oraz wychowanie. Wcześniejsze idee Kant rozwija w opublikowanych w 1784 roku „Pomysłach do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym”. W roku 1793 wydawca Johann C.P. Spencer zaproponował filozofowi ponowne wydanie powyższego dzieła wraz z uzupełnieniem go o komentarze dotyczące bieżących wydarzeń, przede wszystkim wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 roku. Kant propozycję tę odrzucił. Jak pisze Heiner F. Klemme, odmówił nie z powodu oportunizmu politycznego, lecz z obawy, że aktualna sytuacja polityczna mogłaby zaszkodzić wielostronnemu i obiektywnemu osądowi tych wydarzeń.

Do tematyki pokoju Kant powraca w rozprawie „O wiecznym pokoju”. Została ona opublikowana w 1795 roku „na targi Michała”, czyli około 4 października. Najżywiej odebrano jej przesłanie wśród Polaków i Francuzów, którzy odnosili ją do swej aktualnej sytuacji: Polacy do zaborów a Francuzi do czasów rewolucji. Już w dwa lata od wydania dzieło Kanta doczekało się polskiego przekładu. W 1797 roku na polski przetłumaczył je J. Bechowiec pod tytułem „Projekt wieczystego pokoju. Rozprawa filozoficzna”. Powodem tak szybkiego tłumaczenia rozprawy było według S. Harasska możliwość wyczytania w nim przez Polaków „pośredniej zachęty do walki o wolność”. Na terenach polskich tezy Kanta zostały odebrane jako potępienie zaborców, którzy zignorowali suwerenność Polski i naruszając najpierw jej terytorium, a następnie pozbawiając naród polski państwowości. Przytaczano tu zwłaszcza artykuł piąty, mówiący, że „żadne państwo nie powinno mieszać się przemocą do ustroju i rządów innego państwa”. W ten właśnie sposób interpretowano znaczenie rozprawy za czasów filozofa. Jednakże oprócz skrytykowania obecnej sytuacji międzynarodowej dzieło to miało również inne zadanie. Przedstawia ono bowiem nie tracące aktualności zalecenia, które mają stanowić przepis na utrzymanie stanu pokoju i zapobieżenie wojnie.

Rozprawa Kanta składa się z dwóch rozdziałów oraz dwuczęściowego dodatku. W rozdziale pierwszym filozof zawarł sześć artykułów preliminarnych, które w formie zakazów ustanawiają warunki pokoju. Termin preliminarne zwraca uwagę, iż są to założenia wstępne, przygotowujące do dalszych tez dotyczących pokoju. Kant nie formułuje żadnych nowych, nieznanych wcześniej zasad mających zapobiegać wojnom, Nowy jest natomiast ich podział na kategoryczne prawa zakazu i prawa przyzwalające.

Pierwszy z artykułów preliminarnych w rozdziale pierwszym głosi, że „żaden traktat pokojowy, w którym przez utajone zastrzeżenie zawarte zostało zarzewie przyszłej wojny, nie może być za takowy uznany”. Traktat zawierający tego rodzaju zastrzeżenia, nie mógłby wprowadzić pokoju, lecz jedynie odroczenie działań wojennych. Dodatkowo układ, w którym jedna ze stron wyczuwałaby przyszłe zagrożenie, zniszczyłby zaufanie niezbędne do zawieszenia broni. Kant sprzeciwia się umieszczaniu w traktatach takich zapisów, które mogłyby w sprzyjających okolicznościach doprowadzić do kolejnych wojen. Współcześnie trudno określić czy traktaty pokojowe zawierane są z zamiarem rozpoczęcia wojny. Dopiero w raz z upływem lat można ocenić prawdziwe zamiary układających się stron. Przykładami umów, które zawierały zarzewie przyszłych wojen są traktaty podpisywane w dwudziestoleciu międzywojennym pomiędzy Polską, Związkiem Radzieckim oraz Rzeszą Niemiecką. 25 lipca 1932 roku w Moskwie doszło do podpisania polsko-radzieckiego paktu o nieagresji, nawiązującego do traktatu ryskiego, paktu Brianda-Kellogga i protokołu Litwinowa. W swych założeniach pakt o nieagresji przewidywał wyrzeczenie się wojny i nie uczestniczenie w układach skierowanych przeciwko drugiej stronie. Traktat ten, podobnie jak polsko-niemiecka deklaracja o nieagresji z 1934 roku, nie zapobiegał wojnie, lecz jedynie stanowił jej opóźnienie. Intencje układających się z Polską stron, zostały wyraźnie przedstawione w niemiecko-radzieckim pakcie o nieagresji z 23 lipca 1939 roku, a szczególnie w jego tajnym protokole dotyczącym tak zwanego „czwartego rozbioru Polski”.

Drugi artykuł formułuje prawo, iż „żadne państwo (duże czy też małe, to rzecz obojętna) nie może być nabyte przez jakieś inne państwo drogą spadku, zamiany, kupna czy darowizny”. Państwo bowiem nie jest mieniem, lecz przede wszystkim społeczeństwem ludzi, którzy mają wyłączne prawo do władania i dysponowania nim. We współczesnym świecie nie znajdujemy przypadków takich działań, choć w przeszłości były one możliwe. Dla przykładu można podać zakup Alaski przez Stany Zjednoczone. Kant wyprowadza ten zapis w szczególności z krytyki państw powiększających swoje terytorium przez zawieranie dynastycznych małżeństw i dziedziczenie tronu. Dodatkowo zakaz ten rozszerza na wypożyczanie wojsk jednego państwa drugiemu. W czasach filozofa praktyki te były bardzo popularne. Działania takie można zaobserwować także obecnie, jednak większość z nich ma charakter niejawny, ponieważ są one niezgodne z prawem międzynarodowym i wiążą się z nieprzychylną reakcją społeczności międzynarodowej.

Trzeci artykuł preliminarny głosi, iż „wojska regularne (miles perpetuus) winny być z czasem zupełnie zniesione”. W słowach tych wyrażona została antymilitarystyczna postawa filozofa oraz realizm, ujawniony poprzez słowo „z czasem”. Biorąc pod uwagę realia osiemnastowieczne, a tym bardziej współczesne, postulat ten ma charakter utopijny. Jednak, jak podkreśla Kant, bez takiego kroku nie możliwe jest osiągnięcie trwałego pokoju. Obecnie istnieją państwa, które ograniczyły liczbę wojsk lub je zniosły. Przykładem może być Islandia, która obecnie posiada jedynie straż przybrzeżną. Takie działanie było możliwe wyłącznie po uzyskaniu przez nią gwarancji międzynarodowych. Należy dodać, że obecnie decyzje państw o ograniczeniu liczebności ich oddziałów militarnych nie są podyktowane chęcią osiągnięcia stanu pokoju. Dzieje się tak ze względów ekonomicznych i logistycznych oraz w celu poprawienia mobilności jednostek. Kant wypowiada się również za wprowadzeniem pospolitego ruszenia w miejsce zawodowej armii. Według myśliciela jest to jedyna zgodna z zasadami etyki forma obrony kraju, gdyż zasadza się na dobrowolności decyzji obywateli i dostarcza potencjału obronnego w przypadku zewnętrznej napaści. Ponadto pospolite ruszenie różni się od armii zawodowej swym wyłącznie defensywnym charakterem.

Kolejny artykuł preliminarny mówi, że „w związku z zewnętrznymi zatargami państwa, nie powinny być zaciągane żadne długi międzynarodowe”. Możliwość zaciągania zagranicznych kredytów dla finansowania wydatków wojennych Kant postrzega jako ułatwienie dla prowadzenia wojen i przeszkodę w ustanowieniu pokoju. Według niego zobowiązania zagraniczne mogą być zaciągane wyłącznie dla polepszenia sytuacji wewnętrznej państwa, w szczególności jego gospodarki. Obecnie zaciąganie zagranicznych kredytów przez państwa jest bardzo popularne. Jednakże kredyty na prowadzenie wojny nie występują. W czasie konfliktu można uzyskać wsparcie, lecz jedynie w postaci sprzętu lub ludzi. Przykładem może być uczestnictwo polskich żołnierzy w misjach w Iraku i Afganistanie.

Piąty artykuł preliminarny formułuje kategoryczne prawo zakazu, głoszące, że „żadne państwo nie powinno mieszać się przemocą do ustroju i rządów innego państwa”. By zilustrować to prawo Kant przywołał sytuację gdy zły przykład, jaki jedno państwo daje poddanym innych państw poprzez panujące w nim bezprawie, nie może stanowić uzasadnienia dla mieszania się przy użyciu przemocy w kwestie ustrojowe innego państwa. Jednocześnie wyłącza ten zakaz, w przypadku, gdy państwo rozpada się, a każda z powstałych części rości sobie prawo do kontrolowania całości. Współcześnie często możemy obserwować debaty dotyczące zasadności ingerencji w sprawy państw pogrążonych w chaosie, czy też czekać aż samo rozwiąże swoje kłopoty. Problem ten oddaje dyskusja dotycząca interwencji w Iraku pomiędzy Stanami Zjednoczonymi Ameryki a państwami europejskimi, zwłaszcza Francją a Niemcami. Spór dotyczył potrzeby wyzwolenia Irakijczyków spod władzy krwawego reżimu Saddama Husajna. Europejczycy podkreślali, że podstawą prawa międzynarodowego jest zasada nieinterwencji, natomiast prezydent George W. Bush utrzymywał, że w Iraku znajduje się broń masowego rażenia. Wyłącznie w tym przypadku, z punktu widzenia założeń Kanta interwencja wojskowa w Iraku byłaby uzasadniona i sprawiedliwa. Natomiast jeśli wojna miała służyć obaleniu dyktatora łamała ona zasady służące wprowadzeniu wiecznego pokoju.

W ostatnim artykule preliminarnym Kant wprowadza kategoryczny zakaz prowadzenia wojny. Mówi on, że „żadne państwo w stanie wojny z innym państwem nie może sobie pozwolić na takie wrogie kroki, które musiałyby uniemożliwić wzajemne zaufanie w przyszłym pokoju, jak: wynajmowanie skrytobójców, trucicieli, łamanie warunków kapitulacji, nakłanianie do zdrady w kraju, w którym prowadzi się wojnę”. Wymienione przez filozofia działania podkopują wzajemne zaufanie państw i uniemożliwiają zawarcie pokoju. Współcześnie nie stosuje się już takich metod, istnieje wiele międzynarodowych konwencji zakazujących użycia podczas konfliktów zbrojnych określonych rodzajów broni i regulujących metody walki. Zakazane jest między innymi użycie broni atomowej, biologicznej i chemicznej. Do broni konwencjonalnej odnosi natomiast „Konwencja o zakazie używania, magazynowania, produkcji i transferu min przeciwpiechotnych i o ich niszczeniu”.

Rozdział drugi zawiera trzy definitywne artykuły do wiecznego pokoju pomiędzy państwami, których realizacja powinna być natychmiastowa. Według Kanta państwa muszą być po pierwsze zorganizowane na zasadach republikańskich, po drugie muszą one połączyć się w międzynarodową federację i po trzecie ogólnoświatowe prawo obywatelskie powinno być ograniczone do warunków powszechnej gościnność.

Czy w kontekście obecnych wydarzeń zasady przedstawione przez Imanuela Kanta mają rację bytu? Z jednej strony można postawić odpowiedź twierdzącą ponieważ współcześnie państwa dążą do zapewnienia sobie bezpieczeństwa i zawierają między sobą liczne sojusze, których celem jest zapewnienie pokoju. Najlepszym przykładem jest Karta Narodów Zjednoczonych, w której państwa za jeden ze swoich celów uznały utrzymanie światowego pokoju. Ma on zostać osiągnięty między innymi poprzez wyrzeczenie się użycia siły oraz zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne innych państw; są to jedne z przedstawianych przez Kanta postulatów. Z drugiej strony można również odpowiedzieć negatywnie, ponieważ „O wiecznym pokoju” nie stanowiło przepisu na wieczny pokój. Zadaniem Kanta, jako filozofa, miało być pisanie o tym jak powinno być, a nie o tym jak wygląda rzeczywistość. „O wiecznym pokoju” jest więc teoretycznym projektem, który nie do końca odpowiada rzeczywistości. W ostatnich słowach rozprawy Kant pisze: „jeśli istnieje obowiązek, a równocześnie uzasadniona nadzieja urzeczywistnienia stanu powszechnego prawa, choćby tylko w nieskończonym przybliżaniu się do niego to wieczny pokój […] nie jest pustą ideą, lecz zadaniem, rozwiązanie którego następuje stopniowo […] i które nieprzerwanie zbliża się do swojego celu”. Tak więc nawet jeśli wieczny pokój, będzie jedynie bezustannym stanem zbliżania się do celu, stanu idealnego, to naszym obowiązkiem jest podejmowanie wszelkich działań, które nam to umożliwią.

Bibliografia

E. Cohen,, Wojna i technologie, w: Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych, red. J. Baylis, J, Wirtz, C. S. Gray, E. Cohen, Kraków 2009.

J. Czaputowicz, Zaangażowanie w Iraku a polska polityka europejska, Polska w Europie 2004, nr 3.

A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Poznań 2006.

W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych. 1815-1945, Warszawa 1996.

A. Gałganek, Historia teorii stosunków międzynarodowych, Poznań 2009.

I. Kant, O wiecznym pokoju. Zarys filozoficzny, Wrocław 1995.

Karta Narodów Zjednoczonych, Dziennik Ustaw z 1947 r., Nr 23, poz. 90 z późn. zm.

J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003.

Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, red. Cz. Mojsiewicz, Wrocław 2004.

K. Marulewska, Idea „współczesnego pokoju” Kanta a współczesny porządek międzynarodowy, Dialogi Polityczne 2005, nr 5-6, dostępny w Internecie: http:/./www.dialogi.umk.pl/archiwum/5-6/17_marulewska.pdf.

W. Michnik, Długa droga do wojny - USA i przyczyny II wojny w Zatoce Perskiej, w: Irak. Dylematy amerykańskiej interwencji, red. B. Grabka, Kraków 2007.

Zob:: J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 75-78.

I. Kant, O wiecznym pokoju. Zarys filozoficzny, Wrocław 1995, s. 6.

A. Gałganek, Historia teorii stosunków międzynarodowych, Poznań 2009, s. 407-408.

I. Kant, op. cit., s. 7.

Cyt. za: K. Marulewska, op. cit.

Cyt. za: I. Kant, op. cit., s. 33.

Cyt. za: ibidem, s. 30.

A. Gałganek, op. cit., s. 411.

Pakt Branda-Kellogga został podpisany w Paryżu 27 sierpnia 1928 roku. Stanowił on ważny krok w dążeniu państw do osiągnięcia stanu pokoju i utrzymania międzynarodowego bezpieczeństwa. W treści paktu strony wyrzekają się uciekania się do wojny w celu załatwiania sporów międzynarodowych; Zob.: W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych. 1815-1945, Warszawa 1996, s. 383.

Por.: W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych. 1815-1945, Warszawa 1996, s. 398.

A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Poznań 2006, s. 277-278.

Cyt. za: I. Kant, op. cit, s. 31.

A. Gałganek, op. cit, s. 411-412.

Cyt. za: I. Kant, op.cit., s. 31.

Zob.: E. Cohen,, Wojna i technologie, w: Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych, red. J. Baylis, J, Wirtz, C. S. Gray, E. Cohen, Kraków 2009, s. 159.

I. Kant, op. cit., s. 14.

Cyt. za: Ibidem, s. 32.

Ibidem, s. 14.

Cyt. za: Ibidem, s. 33.

A. Gałganek,, op. cit., s.412.

W. Michnik, Długa droga do wojny - USA i przyczyny II wojny w Zatoce Perskiej, w: Irak. Dylematy amerykańskiej interwencji, red. B. Grabka, Kraków 2007, s. 114-115.

J. Czaputowicz, Zaangażowanie w Iraku a polska polityka europejska, Polska w Europie 2004, nr 3, s. 18.

Cyt. za: I. Kant, op. cit., s. 33.

Zob.: :Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, red. Cz. Mojsiewicz, Wrocław 2004, s. 384.

Zob.: ibidem, s. 194.

A. Gałganek, op. cit., s. 413.

Karta Narodów Zjednoczonych, Dziennik Ustaw z 1947 r., Nr 23, poz. 90 z późn. zm.

Cyt. za: I. Kant, op. cit., s. 85.