Struktura komórki bakteryjnej

STRUKTURY KOMÓRKOWE I ICH FUNKCJE

1. osłony komórkowe:

• otoczki - egzopolisacharyd,

• ściana komórkowa,

• błona cytoplazmatyczna

2. rzęski,

3. fimbrie (pili),

4. przetrwalniki,

5. wtręty (inkluzje) cytoplazniatyczne,

6. materiał genetyczny (nukleoid, plazmidy),

7. cytoplazma, mezosomy, rybosomy

ŚCIANA KOMÓRKOWA

Peptydoglikan (mureina, mukopeptyd) — występuje u wszystkich bakterii z wyjątkiem rodzajów Mycoplasma, Halobacterium oraz form L bakterii. Cząsteczka peptydoglikanu to heteropolimer o złożonej budowie:

1. Szkielet mureiny - naprzemiennie ułożone reszty N-acetyloglukozoaminy i kwasu N-acetylomuraminowego, połączonych wiązaniami B-1,4 (wiązanie wrażliwe na działanie lizozymu).

2. Łańcuch tetrapeptydowy - dołączony do kwasu N-acetylomuraminowego (L-alanina, kwas D-glutaminowy, kwas diaminopimelinowy - DAP lub L-lizyna i D-alanina).

3. Poprzeczne mostki peptydowe - łączą (sieciują) tetrapeptydy sąsiednich łańcuchów peptydoglikanu (np. pentaglicyna u Staphylococcus aureus).

Ściana komórkowa bakterii Gram(+):

• Peptydoglikan - stanowi 50-90% składników ściany komórkowej (40 warstw),

• Kwasy tejchojowe zawierające reszty rybitolu lub glicerolu połączone wiązaniami fosfodiestrowymi:

• rybitolowy kwas tejchojowy (kwas tejchojowy ściany), zbudowany z fosforanu polirybitolu, związany kowalencyjnie z peptydoglikanem,

• glicerolowy kwas tejchojowy (lipotejchojowy) - zbudowany z fosforanu glicerolu, związany z glikolipidami błony,

• Kwasy tejchuronowe, zbudowane z reszt kwasów cukrowych (np. kwasu D-glukuronowego),

• Polisacharydy (mannoza, ramnoza, glukoza, arabinoza itp.),

• Białka (np. białko M u Streptococcus pyogenes - czynnik wirulencyjny; białko A u Staphylococcus aureus).

Ściana komórkowa bakterii Gram(-):

• Peptydoglikan - 5-20% składników ściany komórkowej; zwykle pojedyncza warstewka mureiny zlokalizowana w przestrzeni periplazmatycznej.

• Błona zewnętrzna ściany komórkowej - podwójna warstwa fosfolipidów, w której zewnętrzna warstewka została zastąpiona lipopolisacharydem. W skład błony zewnętrznej wchodzą:

• lipopolisacharyd (LPS) - zbudowany z 3 części: lipidu A (warunkuje aktywność endotoksyny), oligosacharydu rdzeniowego (antygen wspólny — CA = common antigen) oraz O-swoistego łańcucha bocznego (antygen somatyczny O),

• białka

• białka porynowe (np. OmpC) - umożliwiają swobodną dyfuzję cząsteczek przez błonę,

• białka receptorowe dla bakteriofagów (np. Lam B),

• białka nieporynowe (np. OmpA, receptor fimbrii płciowych),

• białka enzymatyczne: proteazy, fosfolipazy, białka wiążące penicyliny - PBP

• Przestrzeń periplazmatyczna - między błoną wewnętrzną (cytoplazmatyczną) a błoną zewnętrzną; zawiera liczne białka enzymatyczne (transportowe, degradujące (hydrolazy),syntetyzujące.

• Lipoproteina (LP) — tworzy mostki między peptydoglikanem a błoną zewnętrzną.

Działanie fizjopatologiczne endotoksyn G(-) bakterii jelitowych:

1. indukcja IL-l (pirogenu endogennego) - gorączka,

2. leukopenia,

3. hipotensja,

4. upośledzenie perfuzji (ukrwienia narządów) i kwasica metaboliczna,

5. aktywacja dopełniacza na drodze alternatywnej poprzez uczynnienie C3,

6. rozsiane krzepniecie wewnątrznaczyniowe (DIC) - endotoksyna aktywuje czynnik XII uruchamiając kaskadę krzepnięcia,

7. wstrząs endotoksyczny - wynik niewydolności wielonarządowej.

OTOCZKI (GLIKOKALIKS, ŚLUZ POLISACHARYDOWY)

Otoczki - bakteryjne egzopolimery (polimery zewnątrzkomórkowe) o grubości 0,2-1,0 um, ściśle związane ze strukturami powierzchniowymi komórki bakteryjnej. Synteza otoczek jest kontrolowana genetycznie, ale może być też zależna od warunków środowiska (np. obecność CO₂ indukuje syntezę otoczki u Bacillus anthracis). Szczepy otoczkowe wytwarzają na podłożu stałym kolonie gładkie (typu S), zaś bezotoczkowe kolonie szorstkie (typu R). Otoczki trudno barwią się konwencjonalnymi metodami barwienia. Ich obecność można wykryć stosując:

• barwienie negatywne (tusz chiński, nigrozyna),

• barwienie negatywno - pozytywne (metoda Burii-Ginsa),

• test puchnięcia otoczek (swoiste przeciwciała).

Budowa chemiczna otoczek:

• otoczki polisacharydowe - większość bakterii otoczkowych (np. Enterobacteriaceae, Streptococcus pneumoniae, Neisseria, Haemophilus) - zbudowane z cukrów obojętnych (heksozy, pentozy), aminocukrów lub kwasów uronowych:

• homopolimery cukrowe (np. otoczka szczepu E. coli K1 zbudowana z kwasu N-acetyloneuraminowego),

• heteropolimery cukrowe (otoczki Streptococcus pneumoniae),

• otoczki peptydowe (niektóre bakterie Gram(+)):

• Bacillus anthracis (otoczka zbudowana z kwasu D-glutaminowego),

• Bacillus subtilis (otoczka zbudowana z mieszaniny izomerów D i L kwasu glutaminowego)

Właściwości immunogenne otoczek:

Otoczki bakteryjne indukują odporność humoralną w zakażonym organizmie (produkcja przeciwciał). Ze względu na właściwości serologiczne otoczki wielu gatunków bakterii (np. Enterobacteriaceae) noszą nazwę antygenu K (niem. Kapselantigene).

Różnice w budowie chemicznej otoczek są podstawą wyodrębnienia typów otoczkowych w obrębie określonego gatunku bakterii. Przykłady:

• Streptococcus pneumoniae - 85 typów otoczkowych,

• Escherichia coli - ponad 100 typów otoczkowych.

Praktyczne zastosowanie otoczek bakteryjnych w profilaktyce chorób zakaźnych. Przykład: szczepionka. Pneumovax (23 typy serologiczne otoczek Streptococcus pneumoniae), indukuje wysokie miana przeciwciał skierowanych przeciw wielocukrom otoczkowym, utrzymujące się przez 2-3 lata.

Oprócz antygenu K niektóre bakterie tworzą na powierzchni komórek duże ilości śluzu, zbudowanego z polisacharydu, luźno związanego z komórką:

• antygen M - E. coli,

• antygen Vi - S. typhi,

• glikokaliks - Staphylococcus spp.,

• śluz polisacharydowy (P. aeruginosa).

Biologiczne właściwości otoczek:

• ochrona komórek bakteryjnych przed niekorzystnymi czynnikami środowiska (wyschnięciem),

• wpływ na dyfuzję różnych molekuł zarówno z jak i do komórki (utrudniona penetracja niektórych antybiotyków do komórek okrytych otoczką),

• udział w wiązaniu niektórych kationów (Mg²⁺),

• udział w patogenezie; bakterie chorobotwórcze, izolowane z materiałów klinicznych prawie zawsze wykazują obecność otoczek, pasażowanie szczepów bakteryjnych in vitro z reguły prowadzi do ich utraty.

Związek miedzy otoczka a chorobotwórczością:

• Streptococcus pneumoniae - szczepy S chorobotwórcze, szczepy R niechorobotwórcze (Griffith, 1928),

• E. coli K5, Kl,

• Haemophilus influenzae b,

• Neisseria meningitidis a, b, c itp.,

Rola bakteryjnych egzopolimerów (otoczek / glikokaliksu) w procesie chorobotwórczym:

• ochrona przed fagocytozą,

• ochrona przed przyłączeniem opsonin (przeciwciał, składników dopełniacza), prowadząca do zablokowania opsonofagocytozy,

• adhezja do nabłonka (kolonizacja) i powierzchni stałych (protezy ortopedyczne, zastawki naczyniowe, cewniki):

• Bacteroides fragilis - adhezja do komórek nabłonka za pośrednictwem otoczek,

• Streptococcus mutans, Staphylococcus epidermidis - adhezja za pośrednictwem glikokaliksu.

RZĘSKI

Nitkowate, cylindryczne twory - aparat ruchu wielu gatunków bakterii Gram(+) i Gram(-). Rzęski zbudowane są z 3 części: włókna, haczyka i ciałka podstawowego (bazalnego).

• Włókno - zbudowane z monomerów białka (flagelliny) cechującego się immunogennością (antygen H). Stosując metody serologiczne można wyróżnić liczne typy antygenów H w obrębie jednego gatunku (Salmonella typhimurium - 60, Escherichia coli - 53, Yersinia enterocolitica - 19).

• Haczyk - zbudowany z jednego rodzaju białka (immunogenność), łączy włókno z ciałkiem podstawowym.

• Ciałko podstawowe - 4 pierścienie (L, P, S i M) przez które przechodzi centralny rdzeń. Ciałko bazalne zakotwicza rzęskę w osłonach komórkowych bakterii (ścianie komórkowej i błonie cytoplazmatycznej).

Ze względu na sposób ułożenia rzęsek na komórce bakteryjnej wyróżnia się następujące typy urzęsienia:

• monotrichalne - pojedyncza rzęska umieszczona biegunowo (Vibrio),

• ditrichalne - pojedyncze rzęski na obu biegunach komórki,

• lofotrichalne - pęczek rzęsek na jednym lub obu biegunach komórki (Helicobacter),

• peritrichalne — rzęski umieszczone dookoła komórki (Proteus).

Komórki bakteryjne mogą tracić rzęski w wyniku:

• mutacji,

• nieodpowiednich warunkach hodowli (np. Listeria monocytogenes, Yersinia enterocolitica, Yersinia pseudotuberculosiś) wytwarzają rzęski w zakresie temperatur 22-30°C, nie wytwarzają w temperaturze 37^oC.

FIMBRIE (PILI)

Sztywne, powierzchniowe twory zbudowane z białka piliny (białko immunogenne). Występują u bakterii Gram-ujemnych oraz nielicznych Gram-dodatnich (Corynebacterium, Streptococcus). Fimbrie są krótsze i delikatniejsze od rzęsek. Ich liczba na powierzchni komórki jest zróżnicowana (od kilku do kilkuset Wyróżnia się dwa typy fimbrii: fimbrie płciowe oraz fimbrie adhezyjne (zwykłe).

• Fimbrie płciowe - obecne w niewielkiej liczbie (1-3) na powierzchni komórek bakterii Gram(-). Uczestniczą w transferze materiału genetycznego (plazmidy, chromosomalny DNA) z komórki dawcy (F⁺, R⁺, Hfr) do biorcy (F^-, R^-, Hfr^-) w procesie koniugacji. Fimbrie płciowe rozpoznają, a następnie wiążą się z białkiem receptorowym (OmpA) na powierzchni komórki biorcy. Zawierają one kanał umożliwiający przekazywanie materiału genetycznego. Geny kodujące fimbrie płciowe znajdują się w obrębie plazmidów koniugacyjnych. Niektóre fimbrie płciowe są miejscem receptorowym dla bakteriofagów (np. fimbrie F - f1, f2, QB).

• Fimbrie zwykłe (adhezyjne) - syntetyzowane w dużej liczbie (kilkaset) na powierzchni komórek bakterii Gram-ujemnych (Enterobacteriąceae, Haemophilus, Pseudomonas, Acinetobacter, Neisseria gonorrhoeae). Należą do lektyn - białek rozpoznających i wiążących swoiste receptory (polisacharydy, glikoproteiny, glikolipidy) na komórkach gospodarza. Uznawane za wyznaczniki chorobotwórczości - uczestniczą w adhezji / asocjacji komórek bakteryjnych do powierzchni nabłonka wyścielającego drogi oddechowe, przewód pokarmowy, układ moczowy (kolonizacja).

• Adhezja (przyleganie) - trwałe i nieodwracalny związek między komórką bakteryjną a daną powierzchnią. Interakcja ta ma charakter wysoce swoistego wiązania adhezyny (np. fimbrie) do receptora na powierzchni komórki nabłonkowej.

• Asocjacja - odwracalny związek między komórką bakteryjną a określoną powierzchnią, wynikający z sił Van der Waalsa, wiązań wodorowych, interakcji jonowych i hydrofobowych.

Przykłady fimbrii adhezyjnych:

• fimbrie typu 1 (mannozowrażliwe - MS - Mannose Sensitive),

• CFA I, CFA II (Colonization Factor Antigen) kolonizacja nabłonka jelitowego u ludzi,

• K88 — kolonizacja rąbka szczoteczkowego świń,

• K99 - kolonizacja jelita cieląt,

• fimbrie typu P - kolonizacja nabłonka dróg moczowych u ludzi (uropatogenne szczepy E. coli).

ADHEZJA - CZYNNIKI BAKTERYJNE WARUNKUJĄCE ADHEZJĘ:

• ujemnie naładowana powierzchnia drobnoustroju,

• hydrofobowość struktur powierzchniowych (białek, lipidów),

• wytwarzane przez drobnoustroje substancje / struktury powierzchniowe uczestniczące w adhezji i / lub adhezyn:

• śluz,

• glikokaliks,

• kwasy tejchojowe,

• różnorodne białka adhezyjne (intymina - EPEC, EHEC, inwazyny - Yersinia venterocolitica, Yersinia pseudotuberculosis),

• glikoproteiny powierzchniowe,

• LPS,

• fimbrie adhezyjne,

• włókienka - rod-like fimbriae

STRUKTURY KOMÓREK / TKANEK GOSPODARZA UCZESTNICZĄCE W PROCESIE ADHEZJI DROBNOUSTROJÓW:

• natywne białka zewnątrzkomórkowej macierzy (ECM - extracellular matrix):

• obecne na komórce (tkance nabłonkowej) gospodarza,

• obecne w uszkodzonych tkankach (rany, skrzep)

• kolagen (15 rodzajów)

• białka glikozylowane (fibronektyna, laminina, witronekryna),

• proteoglikany,

• elastyna,

• kwas hialuronowy.

• Integryny - glikoproteiny zlokalizowane w błonie komórkowej, odpowiedzialne za wzajemną adhezję komórek oraz adhezję komórek do białek zewnątrzkomórkowej macierzy (ECM).

PRZETRWALNIKI (ENDOSPORY)

Formy przetrwalne (spoczynkowe) wytwarzane przez niektóre rodzaje bakterii (Bacillus, Clostridium) w niekorzystnych warunkach środowiska (brak wody, substancji odżywczych itp.). Na ogół jedna komórka bakteryjna wytwarza tylko jedną endosporę, która może zajmować różne położenie w komórce: centralne, biegunowe lub podbiegunowe. Średnica przetrwalnika może być mniejsza lub większa od średnicy komórki. Proces wytwarzania endospor nosi nazwę sporulacji. Kiełkowanie przetrwalników w sprzyjających warunkach środowiska nazywamy germinacją.

WTRĘTY CYTOPLAZMATYCZNE

• ziarnistości wolutyny (polimer metafosforanu) - Corynebacterium diphtheriae,

• polimer kwasu poli-P-hydroksymasłowego - Bacillus megaterium,

• ziarenka wolnej siarki,

• ziarenka skrobi,

• ziarenka lipidów.

---