Andrzej Stanisław Kowalczyk
„Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945 - 1977)
W kręgu poetyki eseju:
Esej jako gatunek:
ESEJ
Gatunek literacki - wzorzec ustanowiony przez Michale de Montaigne.
Odwołanie do platońskich dialogów (utworów Plutarcha „Moralia”) czy listów Seneki , Cycera podobieństwo dotyczy jednak postawy intelektualnej autora wobec samego siebie i wobec otaczającego świata.
SWOBODA REGUŁ -reguły tego gatunku nie krępują autora jak reguły noweli, tragedii czy opowiadania (służy eseiście zaprezentowaniu oryginalności, niepowtarzalnego stylu)
GATUNEK ELITARNY (zarówno jeśli chodzi o krąg odbiorców i twórców) - zawsze pociągał autorów o określonym typie umysłowości i postawie wobec świata.
Nigdy nie przeżył rewolucji literackiej jak dramat czy powieść (jedynie zmiany natężenia poszczególnych cech gatunkowych -np. stopień manifestowania się podmiotu autorskiego czy zakres i częstotliwość odwołań do utrwalonych w tradycji literackiej anegdot, faktów, opinii, sądów) - a nie zmiana modelu
Odkrywczość eseju („Próby” Montaigne'a) - w eseju znalazł swój wyraz nowożytny zachodni indywidualizm ukształtowany na gruncie antyku i chrześcijaństwa.
Początek: Montaigne i Bacon:
Nazwę i kształt formalny esej zawdzięcza Michelowi de Montaigne (1580 - wydał pierwsze księgi „Essais”)
1597, angielski filozof Francis Bacon pisze i publikuje zbiór utworów „Essayes or Counsels, civill and morale”
Tak zostaje ustanowiony i uzyskuje prawo obywatelstwa w kulturze nowy gatunek literacki - ESEJ.
Swoboda reguł
Róznica esejów Bacona i Montaigne:
Bacon był filozofem (dążność do formułowania twierdzeń ogólnych, refleksja o charakterze dydaktycznym, jest moralistą, ton suchy) Montaigne (wielka rolę odgrywa doświadczenie, obserwacja siebie samego, własnych reakcji i skłonności, plastyczność języka, jest pisarzem)
Dialog i inne gatunki starożytne:
DIALOG:
Wskazywanie na związki eseju i dialogu. Dialogowi potrzebne jest poczucie swobody i odwaga wobec autorytetów (powstał w demokratycznych Atenach!) - jego twórcą Sokrates (skierował refleksję filozoficzną na indywidualnego człowieka)
- jego metoda polegała na rozmowie z napotkanymi ludźmi (gr. dialogein „roztrząsać coś w rozmowie, w dyskusji” )- dialog pozwalał na konfrontację różnych punktów widzenia, swobodny wybór
Podobieństwa:
SYNKREZA - jeden z głównych chwytów dialogu (wykorzystywana przez esej) - oglądanie przedmiotu z różnych punktów widzenia, przy czym żaden z nich nei zostaje wyróżniony.
Podobnie ANAKREZA - prowokacja rozmówcy do wypowiedzi, zmuszającym go do repliki.
Różnice:
Dialog - wykorzystywany często w publicystyce (renesans) - miał przekonywać i agitować
Esej - nie poprzestawał na prezentacji stanowisk - prowokował między nimi spór. - ale nei wykazywał nigdy skłonności do publicystyki - esej ciagle stawia pytania.
Plutarch „Moralia” - miały być pierwowzorem esejów
Szukanie źródeł we wszystkich dialogicznych formach powstałych powstałych antyku:
-dialogu
- diatrybie cynickiej
- satyrze menippejskiej
- listach
- sentencjach
- exemplach
- biografiach i autobiografiach
- soliloquium (rozmowa ze sobą) -„Rozmyślania” Marka Aureliusza
WIELOSTYLOWOŚĆ i ROZMAITOŚĆ TONACJI
AUTOPREZENTACJA OSOBOWOŚCI
Filozofowie:
Rola dwóch szkół: SCEPTYCYZM I STOICYZM (ich tezy wpłynęły na ukształtowanie się eseju, a przede wszystkim postawy eseistycznej)
SCEPTYCYZM (badać)
- dystans wobec rzeczywistości zewnętrznej i własnych mniemań
- dystans wobec dogmatycznych sądów o świecie
- Esej respektuje różnorodność różnorodność artykułowanych w kulturze postaw, stara się nie przyjmować stanowiska
dogmatycznego.
STOICYZM - zależność jednostki od samej siebie (Montaigne czerpie z niego za pośrednictwem Seneki i Cycerona)
- szczególna atmosfera eseju - mieszanina intymności i dydaktyzmu, polegająca na mówieniu tonem ściszonym, a jednocześnie dobitnym - poufałe obcowanie z czytelnikiem przyz zachowaniu przez mówiącego dystansu wobec swiata.
Starożytność - chrześcijaństwo - renesans:
Antyk nie stworzył eseju (jedynie postawę, od filozofii przejął pytania- o sens, cel, hierarchie wartości itp.)
Nowożytny indywidualizm europejski - zawdzięcza swój kształt zarówno greckiemu i rzymskiemu antykowi jak i chrześcijaństwu (św. Augustyn „Wyznania” - poznanie samego siebie jest obowiązkiem chrześcijanina)
Francisco Petrarka - jego listy to jeszcze nie eseje (jednak dokonał w nich przełomu - usunął całą etykietę jakiej wymagał list współczesny)
KRYTYCYZM - eseista nigdy nie pozostaje neutralny wobec przedmiotu, zawsze podkreśla swoją kulturalną i historyczna konkretność, Montaigne widzi świat przez pryzmat własnej osobowości, biografii, wiedzy - bo są one dostępne jego doświadczeniu.
INDYWIDUALIZM LITERACKI (pocz. maksymy i cudze cytaty, później naznaczone piętnem osobowości autora)
Montaigne szlachcicem:
XVI w - społeczny kontekst powstawania eseju - kondycja społeczna samego Montaigne'a. Jako szlachcic podlegał wpływom obyczajowych konwencji i stereotypów myślowych grupy społecznej z której się wywodził. Szlachcic we wszystkim co mówi i robi winien manifestować swoja niezależność: niczego on robić nie musi! (Montaigne obawia si by nie posądzono go o to, że zbyt wiele uwagi przywiązuje do swojego pisarstwa - ilekroć ilekroć nim mówi wyraża się z ironią i lekceważeniem - nazywając „bigosem” czy „bałaganem”) -
„efekt niewymuszoności”
eseista - talent i wielostronny rozwój swej osobowości
Kompozycja esejów Montaigne'a:
Postawa eseisty miała wpływ na stylistyczny i kompozycyjny kształt jego utworów.
STYL ESEJU ( metaforycznie DIALOG z PRZEDMIOTAMI) - miedzy mową a stylem wypowiedzi pisemnej „styl żartobliwy i swobodny „ „krok poetycki, skoczny i posuwisty”
ASOCJACJE (ale nie nieład i przypadkowośc)
SYMETRYCZNOŚĆ I PARALELIZM
Nieufność wobec systemu:
Eseista rezygnuje z jednoznaczności (dialogiczny charakter eseju) - esej zakłada AKTYWNY UDZIAŁ CZYTELNIKA w konstytuowaniu swojego sensu.
Esej nie jest subiektywistyczny (autor nie narzuca siebie jako jedynej miary rzeczy- dąży do prawdy) za źródło zła, nienawiści i przemocy Montaigne uznał dogmatyzm, „wątpienie jest najwyższą oznaką mądrości”
Dystans:
Cechy eseisty:
- powściągliwość
- refleksyjność
- skłonność do kontemplacji
- Esej unika krytyki negatywnej, eseista nie chce nikogo sądzić czy piętnować
- swoboda w doborze tematu - dla eseju nie ma tematów tabu, spraw drażliwych czy zakazanych - eseistę cechuje nawyk
widzenia wszystkiego z „prywatnej” perspektywy (unikanie abstrakcyjności, dążenie do uzasadniania tendencji ogólnej
konkretami)
warunki zewnętrzne:
- ustrój autorytarny i towarzyszące mu różne odmiany cenzury oraz ideologizacja kultury unicestwiają esej - ale „Próby”
Montaigne'a powstają w okresie licznych i krwawych wojen religijnych we Francji.
- cenzura nie szkodzi esejowi, bo nie służy on do polemik politycznych ani nie posługuje się politycznymi aluzjami
- większą role odgrywa cenzura wewnętrzna - kiedy eseista nie ma nawyku samodzielnej refleksji.
Eseista - niespieszny przechodzień:
- motyw przechadzki, spaceru, podróży - esej jest figurą obrazującą sytuacje człowieka! Esej (człowiek) jest zawsze w drodze!
Gospodarz eseju:
Esej to rodzaj artystycznego zapisu przygód intelektualnych i doznań życiowych człowieka, którego świadomość ciągle wykracza poza granice „ja” ku światu
Rzeczywistość służy Montaignowi do wypróbowania samego siebie.
Esej nie stroni od codzienności, ale spraw trywialnych nigdy w sposób trywialny nie przedstawia
Eseista jednocześnie tworzy formę i dokonuje autokracji
Podmiot mówiący w eseju jest jednocześnie:
- jednym z bohaterów utworu (często głównym)
- narratorem
- autorem (konkretną osobą)
Esej prezentuje ESENCJĘ JEDNEJ POSTACI
- porównanie eseju z liryką (jako stopień pośredni między poezją (piękno) a prozą (etyka)
Obrona jednostki:
- obrona indywidualności jednostki
- dziś zanik elit - rozwój mas (człowieka masowego charakteryzuje bierność i nijakość, jest „taki sam jak wszyscy”)
- eseista pisząc dla nielicznych tworzy ze swych odbiorców elitę (eseista nie pozwala ani sobie ani swoim czytelnikom być
przeciętnym i banalnym)
Kultura:
Eseista pisze historię i dzieje kultury na nowo, zgodnie ze swoim punktem widzenia.
„Odhistorycznienie” eseju. - miarą talentu eseisty.
Esej nie dąży do oryginalności w planie treści - ale porządkuje na nowo to co już jest - Eseista traktuje kulturę jako całość.
Eseista nie toleruje całego dziedzictwa - lecz pewną jego część - tradycję
PRZYWIĄZANIE DO TRADYCJI (dążenie do potwierdzenia własnych spostrzeżeń i refleksji przez innych - w ten sposób eseista przezwycięża samotność)
To co eseistę interesuje w naturze to ślad ludzkiej ręki, kultura stała się drugą natura człowieka.
Cel eseisty - ukazanie ciągłości ludzkiego świata. Tradycja pozwala ludzkości zrozumieć siebie samą.
Eseje w perspektywie czytelnika:
- esej żąda od czytelnika erudycji i znajomości konwencji
- esej jest dziełem otwartym dopuszcza różnorodność interpretacji, ale zachęca też do wielokrotnej lektury starannością stylu-
tworzy nastrój intymnej rozmowy
- eseista wtajemnicza swojego czytelnika w świat najbardziej osobisty, we własny sposób bycia.
Esej a czasy przełomu:
Wskazywano, że esej literacki jest wyrazem kryzysu kultury - pojawia się najczęściej w okresach przejściowych, zanika, gdy nowe postawy, konwencje i formy stabilizują się
- esej jest gatunkiem na wskroś konserwatywnym - NIE EWOLUUJE - a eseista nie zamierza siebie reformować, dostosowywać się do nowych czasów
- esej zaprasza do dialogi i współtworzenia sensu, który jednak nigdy nei zostanie określony raz na zawsze, gdyz proces rozumienia samego siebie przez człowieka jest nieskończony.
3