POPIÓŁ I DIAMENT"- Dramat jednostki wobec historii (Andrzejewski).
Celem powieści- Ukazanie moralnej i historyczno społeczenej świadomości narodu polskiego po latach panowania faszyzmu. W centrum powieści bohater, którego losy oddają tragizm pokolenia ,, Kolumbów". Maciek Chełmicki, żołnież AK wierny wojskowej przysiędzę. Ceną jego uwolnienia się od zobowiązań względem org. staje się dokonanie zamachu na sekr.partii- Stefana Szczukę. Po latach uczciwej, mężnej walki o Polskę zostaje wplątany w grę sprzecznych racji politycznych odradzającego się państwa. Losy Maćka kreślą tragiczny obraz dziejów pokolenia, które wierne romantycznym ideom patriotycznego czynu , poświęcenia zostało oszukane przez historię. Młodsi wstępujący dopiero w dorosłe życie bohaterowie powieści również przeżywają dramat w obliczu historii. Ich moralność ulega zwyrodnieniu (grupa Kosseckiego). Starsze pokolenie również naznaczone jest niemocą powrotu do normalnego życia.( Po obozie). ,, Popiół i diament" otwiera w prozie powojennej nurt literatury zaangażowanej we współczesność, w bieżące przemiany historyczne, polityczne i społeczne.
Powieść Jerzego Andrzejewskiego ukazała się drukiem w roku 1948. Jej akcja rozgrywa się w ważnym historycznie momencie: w dniach od 6 do 9 maja 1945 roku, a więc w chwili ostatecznej kapitulacji Niemiec.
Celem "Popiołu i diamentu" stało się przedstawienie moralnej i historyczno - społecznej świadomości narodu polskiego po latach panowania zbrodni i faszystowskiego bezprawia.
Problematyka:
Powieść prezentuje różne środowiska społeczne i pokoleniowe.
W jej centrum znajduje się bohater, którego losy najgłębiej wyznaczają dramat generacji Kolumbów.
Maciek Chełmicki, żołnierz Armii Krajowej wierny wojskowej przysiędze, nie może złożyć broni; ceną jego uwolnienia się od zobowiązań wobec organizacji podziemnej staje się dokonanie zamachu na sekretarza komitetu wojewódzkiego partii - Stefana Szczukę.
Chełmicki, po latach bezkompromisowej, uczciwej, mężnej walki o Polskę, zostaje wplątany w grę sprzecznych racji politycznych odradzającego się państwa.
Losy Maćka kreślą tragiczny obraz dziejów pokolenia, które wierne romantycznym ideom narodowego, patriotycznego czynu, poświęcenia, ofiarnictwa, zostało boleśnie przez historię oszukane.
W obliczu wielkiej polityki, przeobrażeń ustrojowych i społecznych dramat indywidualnych, jednostkowych wyborów przestawał być istotny.
Diagnoza społeczna "Popiołu i diamentu" w swym całościowym obrazie jest głęboko pesymistyczna.
Dramat w obliczu bezwzględnych praw historii przeżywa nie tylko Chełmicki i jego pokolenie. Młodsi, wstępujący dopiero w samodzielne życie bohaterowie powieści, naznaczeni są okupacyjnym militaryzmem, ich świadomość moralna ulega zwyrodnieniu ( grupa Alka Kosseckiego i Jerzego Szrettera ).
Również i starsze pokolenie naznaczone jest poczuciem rozbicia, niemocą powrotu do normalnego życia.
Ojciec Andrzeja i Alka Kosseckich bezskutecznie próbuje zapomnieć o rzeczywistości świata obozowego, w którym spędził ostatnie lata wojny.
Piętno kolaboranta nie pozwala sędziemu Kosseckiemu powrócić do normalnego, pokojowego i ustabilizowanego życia.
Moralnie i intelektualnie kontrowersyjne jest także w "Popiele i diamencie" środowisko kształtującego się dopiero w młodym państwie aparatu władzy. Postacią złożoną okazuje się również Stefan Szczuka.
Komunista i ideowiec w pełni przekonany o słuszności i konieczności podjętych działań, na skutek osobistych doświadczeń ( między innymi śmierć żony zamęczonej przez hitlerowców ), pozbawiony jest jednak zdecydowania i energii niezbędnej do tworzenia nowych struktur władzy społeczno - politycznej.
Przebieg wydarzeń:
Wydarzenia powieści rozgrywają się w ciągu trzech dni, 6-9 maja 1945, w mieście wojewódzkim Ostrowcu.
Trwają niepokoje związane z tworzeniem się nowej władzy, ruchem ludności wracającej z wojennej tułaczki, a przede wszystkim z działalnością organizacji podziemnych, przeciwnych nowemu porządkowi społecznemu.
Grupa młodych, wśród nich Maciek Chełmicki, główny bohater książki, i Andrzej Kossecki, jego bezpośredni zwierzchnik, przygotowuje zamachy na działaczy PPR.
Zamach na inżyniera Stefana Szczukę, sekretarza komitetu wojewódzkiego partii, tworzy węzeł dramatyczny powieści.
Zastrzelenie Szczuki ma być ceną uwolnienia się Maćka od zobowiązań wobec organizacji, Maciek postanawia mianowicie, pod wpływem obudzonych uczuć do Krysi Rozbickiej, porzucić konspiracyjną działalność.
Zabójstwo zostaje dokonane, Maciek ginie jednak wkrótce przypadkowo, zastrzelony przez patrol milicji.
Równocześnie inna grupa kilkunastolatków ( m.in. Alek Kossecki, młodszy brat Andrzeja ) tworzy własną organizację, rozpoczynając od mordu jednego z uczestników, podejrzanego o zamierzoną zdradę.
Społeczeństwo polskie w "Popiele i diamencie":
Jako całość powieść rysuje nastroje społeczeństwa, które rozbite i zmęczone, porażone nieszczęściami okupacji, przeżywa rewolucyjne zwroty historii i związane z tym zwrotem dramatyczne antagonizmy i rewizje ideowo -moralne.
Szczuka, ideowy komunista, żyje wciąż pamięcią o zamęczonej przez hitlerowców żonie, co odbiera mu energię potrzebną w działaniu politycznym. Ojciec Andrzeja, sędzia Kossecki wraca z obozu koncentracyjnego z piętnem hańby kolaboranta, teraz pragnie być znów przyzwoitym człowiekiem, ale powrót do dawnego życia okazuje się niemożliwy.
Młode pokolenia, zdziesiątkowane przez wojnę, żyje nadal pojęciami wytworzonymi w ciężkich latach okupacji i walki podziemnej, wierne ideałom żołnierskiego koleżeństwa, honoru i subordynacji, a zarazem świadome dewaluacji tych pojęć w nowych warunkach i przeświadczone, że dalszy opór pozbawiony jest sensu i szans powodzenia ( Andrzej Kossecki ); wśród najmłodszych etos konspiracyjny przybiera formy zwyrodniałe, grożąc moralnym nihilizmem ( grupa Alka Kosseckiego i Jurka Szrettera ).
Do pracy w aparacie młodego państwa garną się karierowicze i oportuniści ( scena nocnego bankietu w hotelu Monopol, zakończona widmowo - pijackim polonezem ).
Jak więc budować nowe społeczeństwo, jak ocalić czy ukształtować wartości tak potrzebne do stworzenia nowej więzi społecznej ? - oto główne pytania, które stawia autor, pytanie przywołane już przez tytuł i motto powieści, wzięte z dramatu C.K. Norwida "Za kulisami".
Pozycja "Popiołu i diamentu" w literaturze powojennej:
Tragiczna śmierć Maćka Chełmickiego staje się w intencji pisarza wyrazem zagubienia ideowego młodego pokolenia związanego z AK, pokolenia oszukanego przez historię.
Bogate treści poznawcze, dramatyczny rysunek wydarzeń, tragiczne rozwiązania osadzone w materiale bieżącej historii nadały powieści - mimo pewnych uproszczeń w ocenie i obrazie ówczesnej rzeczywistości - wartość wyjątkową, potwierdzoną adaptacją filmową Andrzeja Wajdy z kreacją
Z. Cybulskiego w roli Maćka (1959).
"Popiół i diament" Jerzego Andrzejewskiego otwiera w prozie powojennej nurt literatury zaangażowanej we współczesność, w bieżące przemiany historyczne, polityczne i społeczne, literatury towarzyszącej trudnym i skomplikowanym dziejom najnowszym ludowej Polski.