Rozdział 19
Kontekst metodologiczny psychologii zdrowia
W latach 50 XX w Cronbach wyodrębnił dwa nurty badań w psychologii naukowej:
- podejście eksperymentalne (jedyna metoda rozstrzygająca przyczyna - skutek, podstawa wyjaśnień zależnowści)i korelacyjne.
Eksperyment w warunkach laboratorium ma duże ograniczenia, dlatego wielu badaczy decyduje się na badania naturalne (Lazarus - badania nad stresem).
19.1. Badania terenowe o celach poznawczych nad psychologicznymi aspektami zdrowia i choroby.
Możliwości zastosowania eks labor. w badaniach dotyczą głównie zagadnień z zakresu psychoneuroimmunologii.
Psychologów interesują reakcje wobec choroby, zachowania zdrowotne itp. a te można badać tylko w warunkach naturalnych.
19.1.1. Problemy metodologiczne związane z prowadzeniem badań w warunkach naturalnych.
Główny cel badań - wyjaśnienie wariancji zmiennej niezależnej.
Psycholodzy natrafiają na trudności wynikające z tego, że mają do czynienia z problemami interdyscyplinarnymi, nauka funkcjonuje w ramach sztucznie wyodrębnionych dziedzin.
Drugie ograniczenie to skomplikowana sieć zależności zachodzących w warunkach naturalnych. Zakres wyjaśnionej wariancji wynosi 10-20%, sukcesem jest 30% wariancji zmiennych jak stosowanie się do zaleceń lekarskich.
Warunek poprawności metodologicznej badań jest reprezentatywność próby badawcze i losowość doboru osób. I kolejna trudność:brak operatu losowania, czyli spisu osób z określoną chorobą. Losowy dobór często jest niemożliwy ze względów etycznych. Czasem badacz stosuje dobór celowy, czyli osoby z pewną chorobą.
Istotą eksperymentu jako metody przyczyna-skutek jest manipulowanie zmienną niezależną. Wymóg przydzielania badanych do grup eksperym i kontrolnych jest rzadko spełniany z warunkach naturalnych. Niemożliwe i etycznie niedopuszczalne jest obdarzanie części osób czynnikami decydującymi o ich zdrowiu.
19.1.2. Rozwój metodologiczny badań o celach poznawczych w psychologii zdrowia.
Najwcześniejszym źródłem wiedzy na temat psychologicznych aspektów zdrowia i choroby były obserwacje kliniczne.
Alternatywą do badań eksperymentalnych są badania podłużne (mocniejsze podstawy przyczyna -skutek) - badania prospektywne.
Potężny nurt aktywności psychologów zdrowia to interwencja.
Badania prospektywne i ewaluacja dostarczają przesłanek do wyjaśniania przyczyna-skutek, jednak wiele badań w PZ to badania korelacyjne.
Aby przybliżyć się do wnioskowania przyczynowego stosuje się modelowanie strukturalne - wnioskowanie quasi-przyczynowo-skutkowe.
Modele strukturalne, to min: model salutogenezy, poznawczych uwarunkowań stanu zdrowia i choroby, politologiczny model stanu zdrowia i choroby. Złożoność modeli utrudnia ich całościową weryfikację w jednym badaniu empirycznym.
Zastosowanie komputerowych metod analiz statystycznych: uzupełnianie brakujących danych, statyst. kontrola ważnych zmiennych wpływających na zmienną zależną, które nie interesują badacza. Należy pamiętać jednak, że metody te mogą niekiedy wprowadzać w błąd.
W badaniach korelacyjnych opracowanie statyst wyników opiera się na wskaźnikach ilościowych. Dominującą metodą tu są kwestionariusze samo opisowe (krytyka: duży błąd pomiaru i mała wiarygodność).
Proponuje się większe wykorzystanie danych jakościowych:
- dyskursu i narracji.
Interpretacyjna analiza fenomenologiczna - ludzie nie spostrzegają rzeczywistości w sposób bierny, ale interpretują i rozumieją własny świat, tworząc własne opowieści biograficzne (szczególnie w PZ).
19.2. Podejścia stosowane w badaniach psychosomatycznych.
Nieeksperymentalne podejścia w badaniach zależności psychosomatycznych:
- retrospektywne - charakter przekrojowy, osoby chore i kontrolna grupa zdrowych. Przeprowadza się diagnozę czynników psychospołecznych stanowiących hipotetyczne przyczyny choroby. Różnice w wynikach traktowane jako psychospołeczne czynniki ryzyka choroby.
Założenie: róznice te były przed chorobą i choroba na nie nie wpłynęła. Pomija się możliwość, że to choroba przyczyniła się do tych różnic (zależności somatopsychiczne).
Stosuje się odmianę metody retro… - pytania o to co było przed chorobą, styl życia np. przed zawałem.
Badania retro… są tańsze i nadal często stosowane.
- badania prospektywne - wystąpienie i pomiar czynnika hipotetycznie uważanego za przyczynę powinny wyprzedzać w czasie badanie jego domniemanych skutków, badania ludzi zdrowych.
Ocena domniemanych psychospołecznych czynników ryzyka choroby bez objawów choroby, po kilku latach ponowne badanie/oceny. Porównuje się ocenę czynników ryzyka w 1 badaniu w grupie, która zachorowała w tym czasie i u osób zdrowych.
Rozróżnienie między badaniem retro i prospektywnym wprowadzone do charakterystyki badań w paradygmacie patogenetycznym, ale możne je stosować również w salutogenetycznym.
19.3. Plany badawcze stosowane w badaniach ewaluacyjnych.
Eksperyment naturalny podlega ogólnym regułom, ale jest przeprowadzony w środowisku klinicznym.
Badacz opracowuje jeden lub więcej programów interwencyjnych.
Osoby losowo przydzielane do drupy eksperymentalnej i kontrolnej, określone zmienne bada się co najmniej dwukrotnie: przed interwencją i po interwencji (w gr eksperymentalnej, a kontrolnej po odpowiednim czasie).
Badane zmienne, to te na które ukierunkowana była interwencja. Zmiany ich wartości w gr eks są miarą osiągniętego efektu, czyli skuteczności interwencji.
Zmiany te porównujemy do gr kontrolnej, aby wyeliminować inne przyczyny niż interwencja.
Eksperyment naturalny - uważa się za najbardziej poprawne metodologicznie postępowanie ewaluacyjne, ale są czynniki zakłócające tę poprawność, np.: ryzyko przedostania się informacji o stosowanej interwencji z gr eks do kontr.
Dwa plany ewaluacyjne:
- regresja nieciągła - gdy nie można zastosować losowego doboru ze względów medycznych, cel ewaluacji- ocena leczenia.
Nieciągłość regresji polega na obniżeniu linii regresji w gr poddanej interwencji w porównaniu z gr kontr.
Za pomocą tego można ocenić, czy interwencja przyniosła efekt i jaka jest jego wartość; duża trafnośc wewnętrzna i zewn.
- przerwana sekwencja czasowa - quasi-eksperymentalny plan jednogrupowy, z pomiarem początkowym i końcowym, ewentualnie powtarzanym; słabszy plan od regresji nieciągłej.
Metodologia jednego przypadku - pojedyńcza osoba badana, przewidywania odnośnie grup nie są wystarczające w stosunku do jednego, konkretnego pacjenta.
Zastosowanie w PZ do oceny skuteczności terapii indyw.
- plan powrotny -
1. Ustalenie wyjściowego poziomu problematycznego zachowania czy symptomu
2. Wprowadzenie terapii i ponowne ustalenie poziomu zmiennej, na którą ukierunkowane jest oddziaływanie.
3. Zaprzestanie terapii i pomiar
4. Ponowne wprowadz terapii i pomiar
-plan wielokrotnego oddziaływania:
1. ustalenie poziomu wyjściowego kilku kłopotliwych zachowań
2. Wprowadzenie terapii ukierunkowanej na jedno z nich
3. Pomiar wszystkich zachowań
4. Wprowadzenie terapii na następne kłopotliwe zachowanie itd.
-analiza serri czasowych - podobna do przerwanej sekwencji czasowej:
1. Pomiar poziomu wyjściowego prowadzony przez dłuższy czas, aby ustalić prawidłowości występowania zachowania czy symptomu poddanego następnie interwencji
2. Wprowadzenie terapii i kontynuowanie w tym czasie pomiarów
3. Zakończenie terapii i kontynuowanie pomiarów