Historia Ustroju i Prawa w Polsce
26 - X - 2011r.
1454r. - przywileje nieszawskie - były wynikiem wcześniejszych żądań szlachty, uważa się je za kamień milowy w dziejach polskiego parlamentaryzmu; przywileje te mówiły, że bez zgody sejmików ziemskich nie można zwołać pospolitego ruszenia ani stworzyć nowej instytucji. Przywileje te porównywano do Angielskiej Wielkiej Karty Swobód. Zapewniły one pewien balans między sejmem walnym a sejmikami.
1493r. - od 2 połowy stycznia Sejm w Piotrkowie; w dokumentach tego sejmu pojawia się termin 'comitatus', jest to termin organizacji szlachty węgierskiej (w Polsce była to ziemia, na Węgrzech komitat), inne znaczenie tego terminu to poseł szlachecki wybierany z danego okręgu; od tego sejmu było regułą, że szlachta jest reprezentowana przez posłów wybieranych na sejmikach.
1501r. - przy okazji wyboru Aleksandra Jagiellończyka na tron, możni wymusili na nim przywilej wydany w Mielniku, który jednak nie wszedł w życie; koncentrował on władzę w możnowładczym senacie - żadna decyzja nie mogła wejść w życie bez zgody w senatu, a możnowładcy byli wyłączeni z normalnego systemu sądowego, stworzono dla nich oddzielne sądy.
1505r. - na sejmie w Radomiu uchwalono konstytucję, znaną powszechnie pod tytułem „nihil novi”. Wprowadza ona konstrukcję 3 stanów sejmujących, „nic nowego nie może być postanowione bez wspólnej zgody Króla, Senatu i Izby Poselskiej” to są właśnie te trzy stany sejmujące. Ta konstrukcja ostała się do roku 1791r. (do Konstytucji 3 Maja).
1569r. - nowe otwarcie stosunków z Wielkim Księstwem Litewskim, Unia Lubelska. Jeden sejm/parlament, jeden monarcha, jedna polityka zagraniczna, odrębne armie, urzędy i prawa, wspólna moneta (ale bita osobno w obu krajach). Jeden parlament - do Sejmu Polskiego dodano posłów i Senatorów Litewskich. Posłów litewskich wybierano na sejmikach powiatowych (było tych sejmików 24). Trzeba było wydać nowy akt żeby opracować to gdzie kto siedzi w Senacie. Konsekwencją dodania posłów i senatorów Litewskich jest rozrost liczebny Parlamentu. Litwini wbrew Unii utrzymali własny parlament zwany Konwokacją Wileńską - był to odrębny parlament Wielkiego Księstwa Litewskiego; jedni uważają go za jawne łamanie Unii, inni mówili, że to naturalne dopełnienie ogólnego parlamentu. Konwokacja gromadziła posłów litewskich i urzędników, którzy odgrywali ważną rolę ale nie dostali się do Senatu. Zwoływał ją monarcha. Załatwiała ona głównie sprawy litewskie, których nie zdążył załatwić Sejm ogólny. Na sejm przybywali także posłowie pruscy i inflanccy.
1573r. - Artykuły Henrykowskie. Uważana za pierwszą polską nierozwiniętą konstytucję. Jest to akt o charakterze konstytucyjnym. Szlachta uchwaliła je, gdy obawiała się, że na tronie zasiądzie ktoś spoza kraju. Artykuły zawierały takie zasady jak to, że tron obsadza się w drodze wolnej elekcji, że król nie będzie dążył do obsadzenia tronu po sobie. W kwestii Parlamentu pojawiają się tam bardzo istotne przepisy mówiące, że: polityka zagraniczna należy do Króla i do Senatu, nie wolno zwołać pospolitego ruszenia, bez zgody całego sejmu (Senat i Izba Poselska), pojawia się instytucja senatorów rezydentów - senatorowie dobierani w kolejności zasiadania w senacie, którzy mieli doradzać królowi w sprawach państwowych i jednocześnie go kontrolować (wybierano ich 16 na 2 lata, ale zmieniali się co pół roku, więc ciągle było ich 4 przy królu), była to pewnego rodzaju instytucja kontrolna, w praktyce zaczęła działać dopiero po 1607r. „Nie ma małżeństwa Króla bez zgody Senatu” - senat musi wyrazić zgodę na małżeństwo monarchy, bo nie jest to tylko jego sprawa prywatna. Sejm musi był zwoływany raz na 2 lata, ma trwać nie dłużej niż 6 tygodni. Sejm ekstraordynaryjny ma trwać nie dłużej jak 2 tygodnie (jest zwoływany w razie potrzeby).
Król zwoływał sejmiki, sejmiki miały miejsce w jakiś określonych miejscach. Na sejmik udawał się legat królewski, przybywał się z Legacją Króla - informował sejmik gdzie i kiedy odbędzie się Sejm walny, nad czym będzie obradował i jakie jest zdanie Króla w tej kwestii. Nie brał on udziału w Sejmiku. Sejmik musiał wybrać posłów, którzy pojadą na Sejm Walny, w Polsce nie było reguł pisanych ilu posłów wybierają sejmiki (było to określone zwyczajowo; województwa „górne” wybierały po 6 posłów a ,np. sejmiki na Mazowszu po 2 posłów). Sejmik mógł dać posłowi wolną rękę w działaniu w parlamencie, albo dawał mu instrukcje (czasem te instrukcje były warunkowe - zrobisz coś, jak Sejm coś zrobi). Pierwotnie nie było żadnych sankcji prawnych za niedostosowanie się do instrukcji, ale sejmikowcy mogli nakazać posłowi przysiąść, że będzie się do nich stosował.
We wskazanym przez króla terminie posłowie zjeżdżali się na wskazane miejsce. Niektórzy się spóźniali (ze względów politycznych, bo nie chcieli w czymś brać udziału). Sejm zaczynał się uroczystą mszą świętą. Na Sejmie zasiadali: Wojewodowie, kasztelani, biskupi, urzędnicy :kanclerzy, podkanclerzy,marszałkowie (później hetmani i ???). Później wybierano przewodniczącego - marszałka izby poselskiej. Marszałek z reguły był przychylny królowi, ale nie miał zbyt wielkich uprawnień. Nie mógł chociażby przerwać posłowi przemowy, stąd były problemu organizacyjne. „Szlachcic ma wolny głos”, a jeszcze większą wagę ma głos posła - a często byli pijani :P Od wyboru Marszałka uważa się, że parlament zaistniał. Marszałka wybierano różnymi sposobami:
każdy reprezentowany w Sejmie sejmik ma 1 głos.
2. wybór województwami.
3. wybór przez ogół posłów.
4. przez aklamacje, wtedy kiedy zdarzało się, że stawiano 1 kandydata.
Woj. Sejm. V.
1 10 20 - Mazowsze
W systemie województw, ma bardzo małą siłę, w systemie sejmików ma 10 głosów, a posłami ma ich aż 20.
2 1 12 - nie wiem jakie województwo :P
Rugi poselskie - było to sprawdzenie legalności mandatu posła, który przyjechał na Sejm Walny. Ponieważ czasem zdarzało się tak, że na Sejmiku nie było zgody co do wyboru posłów - jedni wybrali komplet dwóch posłów i drudzy tak samo. Zamiast 2 przybywało ich wtedy na Sejm Walny 4. A Sejm w ramach Rugów Poselskich musiał zdecydować, który z nich ma ważny mandat. Nie było na to reguły, bardzo różnie decydowali kto będzie zasiadał na Sejmie Walnym. Z zasady unieważniano mandat posła, który był uwikłany w proces karny.
Witanie Króla - marszałek izby poselskiej wygłaszał kurtuazyjną mowę. Król rzadko mówił sam, „ustami króla” był kanclerz. Na końcu następowała ceremonia całowania ręki Królewskiej. Po powitaniu Król mówił jeszcze raz po co i dlaczego zwołał Sejm.
Wotowanie Senatorskie - po tym przemówieniu Króla, miały miejsce Weta Senatorów (niektóre przemówienia Senatorów były wybitne).
Później izby rozchodzą się. Król nominując ministra/biskupa automatycznie czyni go senatorem. Król przewodniczy obradom Senatu. Sejm obraduje osobno pod wodzą Marszałka Izby Poselskiej.
Proces wyrabiania projektu ustawy - zaczyna się w Izbie Poselskiej. Musieli oni wyrobić konsensus - zgodę na stworzenie ustawy, bo obowiązywała zasada jednomyślności.
Chciano karać ludzi, którzy niszczyli obrady Sejmu. Traktowali zasadę jednomyślności w sposób giętki - czasem było to osiągnięcie stanu kiedy nikt się głośno nie sprzeciwia. Przechodzono do porządku dziennego nad opozycją kilku a nawet kilkudziesięciu posłów.
Senat nie głosuje - senat wotuje, senatorowie wygłaszają swoje zdanie na temat jakiś ustaw. Senator przyjeżdżał na własny koszt, a poseł dostawał dietę.
Po wotowaniu była jeszcze konkluzja - prawo podsumowania dyskusji senatorów, przysługiwała ona Królowi. Ustami Kanclerza, Król przedstawiał swoją opinię. Był to istotny instrument w ręku króla.
Izba poselska przychodzi do Senatu z projektem. Jeżeli jest zgoda sejmu i senatu to ostatecznym punktem jest zgoda króla. Zgoda Króla na ustawę jest fundamentalna wtedy gdy nie ma go na sejmie.
Do 1543r. Konstytucje były spisywane po łacinie, po 1543r. Po polsku.
2 nadzwyczajne formy parlamentu:
Sejm Konwokacyjny - po śmierci Króla, ma przygotować wolną elekcję
Sejm Elekcyjny
1572r. - kończy się dynastia Jagiellonów.
Sądy orzekały w imieniu króla - nie ma króla, nie ma sądów, więc szlachta stworzyła sądy kapturowe - orzekały w sprawach głównie karnych.
Konwokacja w 1573r. - nie jest nazywana Sejmem, bo nie ma króla; będzie stałym elementem ustrojowym w okresie bezkrólewia (zwołuje ją prymas). Zatwierdza ona konfederacje, które powstały w województwach, zawiązuje konfederację ogólną i zatwierdza sądy kapturowe. Tworzy ona również zasady wyboru nowego monarchy - zdecydowano o elekcji przez ogół szlachty.
Wskazanie prymasa jako interrex'a - był nim wtedy Jakub Uchański. Odtąd w dobie bezkrólewia głową państwa będzie prymas.
2 suwerenów - Sejm i Szlachta
Sejm elekcyjny - szlachta podczas bezkrólewia miała jedno zadanie - przygotowanie sejmu elekcyjnego.
Sejm ten ma dziwną budowę. Jest uważany za mieszankę zasady reprezentacji i udziału szlachty w sejmie. Sejm elekcyjny składa się z 3 elementów. „Szopa” - centrum, tam są obrady senatu. Posłowie, którzy przybyli na sejm elekcyjny. Ogół szlachty, która przyjeżdża na elekcję.
Szlachta ustawia się według województw. Każe województwo to oddzielny „okręg wyborczy”, dostają listę kandydatów i muszą wypracować jakiś kompromis - województwo oddaje głos na jakiegoś z kandydatów.
Nominacja - potwierdzenie wybrania nowego monarchy (robi to prymas).
Sejm Koronacyjny - koronacja i czasem uchwalanie ważnych ustaw.