11 - I - 2012r.
Historia ustroju i prawa w Polsce (Godek)
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę najszybciej uchylono przepisy o otwarcie antypolskim i antydemokratycznym charakterze, jak i te niezgodne z Konstytucją z 1926r.
Przepisy zaborców (obce kodeksy) traktowano nie jako prawo obce, ale jako Polskie Prawo Dzielnicowe. Miały obowiązywać z zasady tylko tymczasowo, zwłaszcza, że w zasadniczych punktach znacząco się między sobą różniły.
Stworzenie jednolitego systemu prawnego było podyktowane kilkoma czynnikami :
czynnik integrujący społeczeństwo,
na terytorium RP trzeba było stworzyć spójną strefę gospodarczą, więc wymagało to spójnego systemu prawnego,
własny system prawny ugruntowałby suwerenność państwa.
Pojawiła się koncepcja oparcia się o jeden system prawny państw zaborczych, jednak odrzucono ją. Postanowiono stworzyć własny system prawny, od podstaw.
Czerwiec 1919r. - Sejm przyjmuje uchwałę o powołaniu Komisji Kodyfikacyjnej RP. Miał to być organ autonomiczny (od Rządu i Sejmu), ale pomocniczy w stosunku do Rządu i Sejmu. Przez komisję przewinęło się wielu znawców prawa; jej szefem był prof. F. Fierich. Członków mianował Naczelnik Państwa, później Prezydent RP.
Sejm zobowiązał Komisję do opracowania prawa - Sądowego, Administracyjnego, Pracy i Wojskowego. W praktyce Komisja zajęła się prawem sądowym, inne prawa pozostawiają w gestii poszczególnych resortów.
Prace Komisji objęły procedurę karną i cywilną, prawo karne i cywilne, a także organizację wymiaru sprawiedliwości.
Komisji przyświecał cel modernizacji i demokratyzacji prawa, a także zatarcie różnic pomiędzy zaborami. Formalnie Komisja opracowywała projekty dla Rządu lub Ministra Sprawiedliwości i oni przedkładali te projekty Sejmowi.
Projekty Komisji były szeroko dyskutowane przez zrzeszenia prawników (nie tylko w kraju, ale i na forum międzynarodowym). Komisja opierała się również na założeniach historycznych.
Największe osiągnięcia Komisji wiążą się z prawem karnym. Udało jej sie skodyfikować prawo karne materialne - Kodeks Karny z 1932r. (autorzy - Makowski i Makarewicz; uznawany za najlepszy lub jeden z najlepszych kodeksów w Europie). 1928r. - Kodeks Procedury Karnej.
Kodeks Karny - zwięzły, liczył niecale 200 artykułów, nowatorski, uważany za technicznie doskonały, o zwięzłym precyzyjnym języku, z jasną systematyką, uwzględniający najnowsze zdobycze nauki - m.in. medycyny i psychologii. Był pozbawiony wpływów politycznych. Nominalnie obowiązywał do 1969r.
Prawo cywilne - na jego gruncie osiągnięcia Komisji były połowiczne - przed wybuchem IIWŚ
nie zdążono zrobić wszystkiego. Po zaborcach odziedziczyliśmy 5 systemów prawa cywilnego (niemiecki, rosyjski, austriacki, francuski i węgierski). W Polsce starano się opracować prawo cywilne biorąc pod uwagę wiele wzorców. Projektowano prawo - małżeńskie, rzeczowe, spadkowe (nie udało się przed wojną). Udało się opacować i wprowadzić w życie - Kodeks Zobowiązań (1933r., oparty na wzorach Szwajcarskich; Roman Longchamps de Bérier), Prawo Autorskie, Międzynarodowe Prawo Prywatne (1926r.).
Wielkim sukcesem było opracowanie Prawa Gospodarczego. Przede wszystkim uwidoczniło się to w opracowanym w 1934r. znakomitym Kodeksie Handlowym. Prawo Bankowe 1928r. Prawo Patentowe 1928r. Prawo Wekslowe i Czekowe 1936r. - obowiązywało w Polsce nawet po przemianach w 1989r.)
Komisja Kodyfikacyjna - zrealizowała około połwy tego co zamierzała. Po IIWŚ, w latach 1945-46, w ramach pewnego prowizorium, gdy wydano 20kilka dekretów normujących prawo, opierano się na założeniach Komisji Kodyfikacyjnej.
Sądownictwo w IIRP.
W 1915r. gdy Niemcy zajęli KP i weszli do Warszawy, oprócz Straży Obywatelskiej przywitały ich Sądy Pokoju (quasi-niezależne sądownictwo Polskie; Niemcy zamknęli je w połowie września 1915r.) - był to zaczątek sądownictwa w państwie Polskim.
Organizacja sądownictwa Polskiego zaczęła się tak naprawdę w wyniku podjęcia działalności przez Tymczasową Radę Stanu. Składała sie z kilku departamentów - jeden z nich to dep. Sprawiedliwości. Prawdopodobnie jeszcze w marcu 1917r. podjął prace w kierunku stworzenia sądownictwa Polskiego. Najpierw ankieta skierowana do Polskich prawników - czy są skłonni do objęcia funkcji w tworzonym aparacie sądowniczym. We wrześniu 1917r. mocą dwóch osobnych postanowień generał-gubernatów - Beselera i Kuka- utworzono Sądy Królewskie - Sądy Pokoju, Okręgowe, Apelacyjne i Sąd Najwyższy - miały one wyrokować w imieniu Korony Polskiej. Gdy powstanie IIRP w 1918r. okaże się, że pewne zręby wymiaru sprawiedliwości zostały zbudowane.
1921r. - Konstytucja Marcowa. Niosła ona pewne fundamentalne zasady jeżeli chodzi o sądownictwo w RP.
Art. 2 - władzę sądowniczą w Polsce sprawują niezawisłe Sądy. Pierwszą przewodnią zasadą sądownictwa była właśnie niezawisłość. Jeszcze wyraźniej tę przewodnią zasadę wyrażał
Art. 77 - orzeczenia sądowe nie mogą być zmieniane przez władzę wykonawczą ani wykonawczą. Konstytucja przewidywała pewne gwarancje dla zasady niezawisłości - nieusuwalnośc, niezawieszalność i nieprzenaszalnośc sędziego, oraz immunitet sędziowski. Gwarancjami sędziowskiej niezawisłości był ponadto - zasada odrębności stanowiska sedziów i uposażania sędziów.
Sędziów mianuje Prezydent RP - zasada nominacji sedziów - z dwoma wyjątkami:
wyjątek ogólny - o ile szczegółowe ustawy nie zawierają innego postanowienia,
wyjątek drugi - z reguły Sędziowie Pokoju są wybierani przez ludność.
Urząd sędziowski może objąć tylko osoba odpowiadająca pewnym warunkom - obywatel Polski, nieskazitelny charakter, co najmniej 25 lat, zdał egzamin sędziowski, skończył studia prawnicze i aplikację, itp.
Art. 81 Konstytucji - w Polsce przyjęto zasadę wyłączenia z właściwości sądów badania legalności ustaw. Próbowano przez to uniknąć zjawiska "rządów sędziów". Kontrowersje budziło, czy sądy mają prawo badania rozporządzeń z mocą ustawy. Konstytucja deklarowała jawnośc rozpraw przed sądem, zarówno w sprawach cywilnych i karnych (z możliwymi wyjątkami). Wyrażała zasadę, że żadna ustawa nie może zamknąć obywatelowi drogi sądowej dla dochodzenia krzywdy lub szkody. Głosiła zasadę, że nikt nie może być pozbawiony sądu, który tej sprawie podlega.
Czynnik ławniczy był wyjątkowy - istniał na Ziemiach Wschodnich (w Sądach Pokoju).
1928r. - ukazało się Prawo Ustroju Sądów Powszechnych (rozporządzenie Prezydenta z mocą ustawy). To roporządzenie przetrwało nominalnie do 1985r. Przyniosło jednolity system sądów powszechnych.
Sądy Grockie (ponad 500),
Sądy Okręgowe (45),
Sądy Apelacyjne (7),
Sąd Najwyższy (na czele, ale nie należy do sądownictwa powszechnego).
Sąd Grodzki - sądził jednoosobowo sprawy drobne, zarówno cywilne (wartość sporu nie przekracza 1 tyś zł.) jak i karne (zagrożone karą pozbawienia wolności do 2 lat, ew. grzywną). Spełniał też pewne zlecone mu przez inne sądy czyności - dokonuje przesłuchań świadków, oględzin, itp.
Sąd Okręgowy - sądził w skłądzie jednego albo trzech sędziów. Rozpatrywał sprawy nienależące w pierwszej instancji do właściwości innych sądów, odwołania od orzeczeń sądów grodzkich. Przy Sądach Okręgowych instalowano tzw. Wydziały Handlowe - to po prostu sądy handlowe, złożone z jednego sędziego i dwóch ławników (byli przedstawicielami izb handlowych).
Sąd Apelacyjny - rozpoznawał apelacje od orzeczeń Sądów Okręgowych, oprócz tego orzekał w sprawach przekazanych w jego właściwości przez szczegółowe ustawy. Orzekał w składzie trzech sędziów.
Sąd Najwyższy - dzielił się na Izbę Karną i Cywilną. Z czasem izb przybywało. Sąd Najwyższy był sądem kasacyjnym - orzekał w składzie 3 lub 7sędziów, albo w składzie całej izby, ew. Zgromadzenia Ogólnego. Sprawował rozliczne funkcje - Prezes Sądu Najwyższego był jednocześnie Prezesem Trybunału Stanu, sędziowie śledczy prowadzili śledztwa przeciwko ministrom. Rozstrzygał w sprawach protestów przeciw wyborom. Pełnił funkcje sądu dyscyplinarnego dla sędziów, rozpatrywał sprawę wtedy, kiedy poseł wszedł w kolizję z obowiązkami wynikającymi z jego mandatu. Podstawową funckją Sądu Najwyższego było sprawowanie nadzoru szczegółowego i ogólnego nad orzecznictwem - w celu jednolitego stosowania prawa. Nadzór szczegółowy - funkcja kasacyjna; z powodu naruszenia prawa materialnego wnoszono skargę do SN i mógł skasować wyrok.
Nadzór ogólny - formułuje zasady prawne; stanowiły one obowiązującą wykładnię prawa.
Sądownictwo Administracyjne - na ziemiach polskich istniało od czasów KW, po odzyskaniu niepodległości funkcjonowało na terenach zaboru pruskiego i austriackiego. Istotnym momentem przełomowym była Konstytucja z 1921r.
Art. 73. - miało być dwustopniowe (nie wykonano tego; wbrew Konstytucji). Miało opierać sie na współdziałaniu czynnika obywatelskiego i sędziowskiego. Wreszcie, Konstytucja wprowadzała zasadę, że sądy administracyjne miały mieć skład sędziowki (mają charaker sądów, są sądami).
Z konstytucji wynika, że chodzi tutaj o orzekanie aktów administracyjnych 'ex post' - po jego wydaniu. Sądownictwo administracyjne ma być wyodrębnione z sądownictwa jako odrębny pion.
Sierpień 1922r. - o Najwyższym Trybunale Administracyjnym - jest dość wierną kopią rozwiązań z Monarchii Austriackiej. Jest przeróbką ustawy o Trybunale Wiedeńskim. W Polsce międzywojennej wybrano spośród 2 systemów prawa administracyjnego - opowiedziano sie za systemem Austriackim a nie Pruskim. Do złożenia skargi w NTA miał prawo każdy, kto na skutek wydania decyzji administracyjnej poczuł, że jego prawo zostało naruszone, lub obciążono go obowiązkiem bez podstawy prawnej. Niezwykle ważną rzeczą jest określenie właściwości NTA - poszliśmy za systemem austriackim, więc określono jego właściwość przez klauzulę generalną z tzw. enumeracją negatywną. To znaczy, że do NTA mogą być zaskarżone niemalże wszystkie decyzje administracyjne (klauzula generalna) z pewnymi wyjątkami (enumeracja negatywna). Nie mogły być zaskarżane decyzje w sprawie reprezentacji państwa wobec państw obcych, sprawy dyscyplinarne. Żeby sprawa mogła znaleźć sie w NTA musiała być decyzja ostateczna organu administracyjnego.
Co mógł zrobić NTA? - mógł oddalić skargę lub też mógł uchylić akt zaskarżony i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia - ale władza administracyjna była związana stanowiskiem NTA.
W Polsce międzywojennej istniał jeszcze Trybunał Stanu. Mówiła o nim Konstytucja Marcowa.
Trybunał Kompetencyjny - rozstrzygał spory o właściwość między sądami a organami administracji. Jego istnienie przewidywała Konstytucja Marcowa, a resztę ustawa z 1925r.
W IIRP nie istniał Trybunał Konstytucyjny - dyskutowano o tym, ale go nie powołano.
(Najważniejsze zagadnienia - Sądy Królewsko-Polskie podczas IWŚ; garść zasad konstytucyjnych dot. gwarancji niezawisłości sądów; struktura sądów powszechnych wg. prawa z 1928r.; NTA).
Po agresji III Rzeszy na Polskę 1-IX-1939r. Prezydent wprowadził stan wojenny, mianował Edwarda Rydza - Śmigłego na Naczelnego Wodza, powołano urząd Głównego Komisarza. Rada Ministrów na podstawie Konstytucji wprowadziła na terenie całego kraju stan wyjątkowy, za zezwoleniem Prezydenta - zawieszenie sobód, praw i wolności obywatelskich. We wrześniu 1939r. RP padła pod ciosami III Rzeszy i Sowieckiej Rosji.
Pakt Ribbentrop-Mołotow - dołączono do niego tajny protokół o podziale Polski pomiędzy
III Rzeszą a Rosją. Granica wzajemnych interesów: Pisa-Narew-Wisła-San; skorygowano ją we wrześniu 1939r. Według ustaleń z sierpnia 1939r. - Litwa w strefie wpływów Niemieckich; Łotwa, Estonia, Finlandia, Besarabia - wpływy Rosji. Nasi zachodni sojusznicy wiedzieli o tajnych ustaleniach, ale nie poinformowali nas o nich, podtrzymując w Polsce wolę oporu wobec Niemiec (bali się, że Polska ugnie się pod żądaniami Niemiec i ich agresja najpierw skieruje się na Europę Zachodnią a nie na Polskę).
28 - IX - 1939r. - podpisano Traktat o Granicach i Przyjaźni pomiędzy Niemcami a ZSRR. Korygował on linię wyznaczoną teraz na rzekach: Pisa-Narew-Bug-San, co oznaczano oddanie Niemcom znacznej części woj. Warszawskiego i Lubelskiego, w zamian za wpływy Sowieckie na Litwie. Odrzucono pomysł o zachowaniu chociaż "kadłubowego" państwa Polskiego. Nakładał on obowiązek, że strony odeprą ingerencję mocarstw trzecich, gdyby kwestionowały one podział ziem państwa Polskiego. Granica interesów na tych rzekach została uznana za linię ostateczną. Traktat przewidywał wyraźnie dokonanie zmian administracyjnych na tych terenach.
Traktat był konsekwencją paktu Ribbentrop - Mołotow z 23-VIII-1939r. i wkroczenia wojsk Sowieckich na tereny IIRP 17-IX-1939r.
O 3 nad ranem wezwano Polskiego ambasadora do Komisariatu Spraw Zagranicznychw Moskwie i przeczytano mu obelżywą notę mówiącą o "rozpadzie państwa polskiego". Grzybowski odmówił jej przyjęcia - Sowieci naruszyli co najmniej 5 traktatów międzynarodowych wkraczając do Polski. Ta nota oznaczała agresję sowiecką. Wkroczenie Sowietów stworzyło zupełnie krytyczną sytuację militarną - znaczna część wyższych oficerów Polskich była zdania, że w połowie września impet Niemiec spadnie i kryzys jest za nimi. Wszystkie oddziały walczące spływają do województw wschodnich (i południowych?) i tam walczą. Wkroczenie sowietów absolutnie to przekreśliło. Rząd, Prezydent I. Mościcki i E. Rydz - Śmigły postanowili przekroczyć granicę Rumuńską, w nocy z 17 na 18 września. Zostali oni internowani (wbrew sojuszowi).
Niemcy - zagarnęły obszar ok. 48,5% terytorium IIRP, ok. 20 mln ludzi,
ZSRR - 51,5% powierzchni, 13 mln ludzi.