Komisja Edukacji Narodowej - KEN
W 18 wieku byl coraz silniejszy obóz postepowy w Polsce, który zmierzal do gruntownej reformy ustaw (ustroju RP). Zmierzal do przeciwdzialania anarchii magnackiej, zniesienia "liberum veto", odnowy roli sejmu. Dazono do zerwania z wychowaniem koscielnym, zakonnym na rzecz wychowania panstwowego.
Akademia Jagiellonska zachowywala sie opornie wobec reformacji, trwala na pozycjach katolickich, stronili od niej wszyscy innowiercy. Pod wzgledem naukowym przestala dorównywac uniwersytetom zagranicznym, co powodowalo, ze mlodziez szlachecka zaczela poszukiwac wyksztalcenia wyzszego poza zagranica. Skutkiem odplywu z uczelni uczniów zamoznych, akademia miala coraz mniej mecenasów i ubozala. Uczylo sie w niej wtedy wiecej mieszczanstwa niz szlachty. Próby reformowania tej uczelni nie dawaly rezultatów i dlatego Akademia Jagiellonska podupadala systematycznie.
Mlodziez szlachecka ksztalcila sie w Kolegiach Jezuickich lub wyjezdzala za granice. Kolegia Jezuickie ksztalcily szlachte w bezwartosciowej erudycji, retoryce i spekulacjach filozoficznych z nastawieniem dewocyjnym i nietolerancyjnym. Podobnie szkolnictwo parafialne, miejskie i wiejskie bylo bardzo nikle, ubogie i na niskim poziomie. Ich zadaniem bylo glównie nauczanie katechizmu i uswiadamianie ludnosci o obowiazkach religijnych. Nadzór nad nauczycielami mialo duchowienstwo a przede wszystkim proboszcz. Wladza swiecka nie troszczyla sie w ogóle o los szkól parafialnych. Nawet w miastach szkoly te liczyly tylko po kilkunastu uczniów (chlopców).
Oplakany stan oswiaty i szkolnictwa w 18 wieku wymownie przedstawil Hugo Kollataj w dziele "Stan oswiaty w ostatnich latach panowania St. Augusta" . Byl on wybitnym mezem stanu i pedagogiem. W swoim dziele twierdzil m.in., ze najwyzsze warstwy spoleczne przestaly wlasciwie mówic po Polsku i przeszly calkowicie na jezyk francuski.
Szkoly ówczesne prowadzone przez zakony jezuitów, bernardynów i pijarów uczyly ogól szlachecki laciny (panowala ona w urzedach, sadach, trybunalach). Mowa ojczysta byla calkowicie zaniedbana. System wychowania opieral sie na karach cielesnych (rózgi, zamykanie w ciemnicy). Czas szkolny byl wypelniony nieuzytecznymi cwiczeniami , suchymi konceptami retorycznymi.
Pod koniec 18 wieku narastaja przemiany ideologiczne, spoleczne i polityczne oraz dzialania rewolucyjne. Wzrastaja tendencje do sekularyzacji szkolnictwa. Powoduja odradzanie sie ruchów oswiatowych, dlatego tez w 1773 roku papiez Klemens XIV pod wplywem opinii publicznej kasuje zakon Jezuitów i w zwiazku z tym nastepuje zamkniecie licznych Kolegiów Jezuickich. Obradujacy w tym czasie sejm dochodzi do wniosku, gdyz w celach organizacji nowego systemu edukacji nalezy powolac specjalny urzad a na cele oswiatowe przeznaczyc wielkie majatki skasowanych zakonów.
Tak powstaje Komisja Edukacji Narodowej jako konsekwencja rozwoju ekonomicznego i intelektualnego kraju. Pierwsza w Europie centralna panstwowa wladza szkolna. Nie podlega ona zadnemu ministerium lecz jest zalezna od Sejmu. Jej dzialalnosc jest najbardziej postepowym kierunkiem reformowania oswiaty polskiej ocenianych wysoko przez dzialaczy zagranicznych.
Na czlonków KEN zostali powolani mezowie ówczesnej Polski: biskupi Masalski, Poniatowski, podkanclerzy Chreptowicz i ksiaze Czartoryski, Zamoyski i Potocki i inne osoby oddane sprawom dydaktycznym i pedagogicznym kraju.
Po raz pierwszy na gruncie polskim zostala sformulowana zasada powszechnej edukacji, chociaz ze zróznicowaniem na poszczególne stany z zadaniem aby kazdy stan byl ksztalcony wg: swoich potrzeb. Stad wziely sie 4 rodzaje szkól wg: projektu Franciszka Bielinskiego.
dla chlopców - uczyla czytania, pisania, religii, rachunków, a takze poczatków fizyki i geometrii w zastosowaniu do praktycznych potrzeb rolnictwa dla mieszczan - obok wiadomosci elementarnych miala byc nauka niemieckiego, poczatków prawa, rzemiosla i handlu dla szlachty - nauczanie poczatkowe w domu szkoly srednie - dwustopniowe , pierwszy - trzyletni z nauka jezyków obcych, drugi - czteroletni poswiecony naukom realnym dla duchownych - seminaria duchowne po ukonczeniu szkoly szlacheckiej. W programie znajdowaly sie sposoby uczenia dzieci.
W 1775 roku zostaje powolane Towarzystwo do Ksiag Elementarnych - jest to doradczy wydzial naukowo - pedagogiczny KEN - u. Dostarcza dobrych ekspertów, znawców techniki szkolnej, wizytatorów, autorów podreczników. Podstawowe ustawy i przepisy wydal w 1781 i 1783 roku.
Najwieksza zasluga KEN bylo to, ze zerwala z tradycyjnym od czasów sredniowiecza monopolem kosciola na wychowanie i oswiate. Jako instytucja swiecka powolana na drodze ustawodawczej wychowanie mlodziezy ustanowila funkcja panstwowa, dokonala tego w 1773 roku, o co dopiero 20 lat pózniej walczyla rewolucja francuska.
KEN - przeprowadzila reforme szkolnictwa wyzszego Uniwersytetów Krakowskiego i Wilenskiego które byly w zastoju. Szczególne zaslugi polozyl w tym wzgledzie H. Kollataj reformujac Akademie Krakowska. Mlodzi uczeni wnosza nowego ducha do uczelni oraz gleboka wiedze zamilowanie do nauki i badan naukowych. W uniwersytetach zaczyna rozwijac sie mysl teoretyczna i badawcza. KEN inicjuje i popiera badania naukowe zwlaszcza w dziedzinie nauk matematyczno - przyrodniczych. KEN - organizuje na nowo szkoly srednie zwane wydzialowymi. Opracowala dla nich przepisy, wprowadzila nowy program nauczania bardziej przystosowany do zycia (obejmuje on j. polski, j. obce z ograniczeniem laciny, przyrode matematyke, fizyke, chemie, geografie, historie i tzw. nauke moralna.
Doceniajac range i wage zawodu nauczycielskiego KEN tworzy osobny stan nauczycielski znany stanem akademickim nauczyciela i zapewnia mu uniwersyteckie wyksztalcenie, w seminariach akademickich przy szkolach glównych. KEN tworzy takze seminaria dla nauczycieli szkól parafialnych. Szkoly parafialne po raz pierwszy staja sie w szerokim zakresie dostepne dla dzieci chlopskich.
W przepisach dla nauczycieli KEN stwierdza, ze dzieci mozna tylko wyrózniac za pilnosc, cechy charakteru a nie za urodzenie. W szkole parafialnej uczono czytania i pisania po polsku, rachunków oraz zajec ogrodniczych i rolniczych. Pod wplywem grup konserwatywnych KEN musial sie wycofac ze swych dazen do rozbudowy sieci szkolnictwa elementarnego i zrównania dzieci chlopskich z mieszczanskimi i szlacheckimi.
Przy pomocy Towarzystwa do Ksiag Elementarnych KEN opracowala i wydala pierwsze podreczniki do nauki szkolnej. Niektóre na bardzo wysokim poziomie "Elementarz dla szkól parafialnych" "Gramatyka jezyka polskiego" oraz podreczniki matematyki, przyrodoznawstwa, logiki i inne. Szereg podreczników przetlumaczono z jezyków obcych.
Grzegorz Piramowicz opracowal wskazówki dla nauczycieli pod tytulem "Powinnosci nauczyciela w szkolach parafialnych". Z edukacja umyslowa i moralna KEN wiaze scisle WF, cwiczenia i gry ruchowe na swiezym powietrzu oraz cwiczenia przydatne do sluzby wojskowej.
KEN stworzyl dla dziewczat pewne formy wychowania przeciwstawiajac sie modnemu wychowaniu francuskiemu. Nakazujac wychowywac dziewczeta tak by "wiedzialy" i byly czynna czescia narodu.
KEN - pracowala przez 20 lat, az do upadku RP. Praca jej nie byla latwa biorac pod uwage wzrost nastrojów konserwatywnych wsród szlachty w II okresie polskiego oswiecenia. Musiala pokonywac nieprzewidziane przeszkody. Jej szkoly zwalczali dawni Jezuici a takze zachowawcza czesc szlachty, która nie chciala posylac swych dzieci do szkól nielacinskich.
Na pracy KEN ciazylo pietno stanowosci, mimo to jest niepodwazalna jej mysl pedagogiczna, jej praca i dzialalnosc byla postepowa i owocna. Z jej szkól wyszlo wielu swiatlych i postepowych ludzi reformatorów RP. Na tradycjach KEN opieralo sie pózniej wielu pózniejszych postepowych polskich poczynan oswiatowych. W okresie porozbiorowym KEN i jej spuscizna staly sie "chlebem oswiaty polskiej".
Zawdzieczamy jej stworzenie systemu oswiatowego (szkolnego) w Polsce. Zreformowanie szkól wyzszych i opracowanie programu nauczania oraz podreczników szkolnych. Stworzenie odrebnego stanu nauczycielskiego, i organizacja administracji szkolnej. Wydaniu szeregu ustaw regulujacych zadania systemu oswiaty i wychowania, opracowanie praw i obowiazków nauczycieli, administracji szkolnej a takze szerzenie postepowych idei pedagogicznych. Swoistym wyrazem uznania dzialalnosci KEN bylo nadanie zasluzonym nauczycielom, pedagogom medalu KEN. Przyjeto tez obchodzenie corocznie swieta KEN jako swieta nauczycieli w pazdzierniku, miesiacu w którym powstala KEN (1773-1794).