Wpływ polskiej reformacji na oświatę
Wpływy kultury niemieckiej oddziaływały na szerzenie się reformacji. Ułatwiały one w dużej mierzeu schyłku panowania Zygmunta Starego recepcje nauki8 Lutra, głównie na Pomorzu, Wielkopolsce i na Śląsku. Większość szlachty jednak szybko zrazila się do luteranizmu ze względu na szerzony przez niego kult silnej władzy państwowej oraz dążenie do pozostawienia kierownictwa życiem religijnym wyłącznie w rękach kleru. Bardziej odpowiadała jej nauka Kalwina- zapewniała świeckim wpływ na sprawy kościelne, domagała się przyznania społeczeństwu prawa oddziaływania na sprawy państwowe i szerzyła bardziej postępowe zasady etyczne.
Dążono do unarodowienia kultury polskiej, a przede wszystkim do wprowadzenia języka narodowego do ceremonii kościelnych, do życia politycznego i umysłowego. Postulaty te wynikały przede wszystkim ze stanowiska Lutra, a także Kalwina, domagając się aby każdy wierny sam czytał Pismo święte w języku ojczystym. Dążąc do realizacji tego postulatu, protestantyzm polski poświęcał wiele uwagi szkolnictwu. Organizacje protestanckie przejmowały i dostosowywały katolickie szkoły parafialne do swoich potrzeb, starały się zakładać szkoły średnie.
W celu zapewniania szkole należytej opieki protestantyzm powoływał do życia instytucje scholarchatu. Na jego członków wybierano zazwyczaj wybitnych przedstawicieli społeczeństwa. Scholarchat zapewniał szkole fundusze i opiekę, sprawował nad nią nadzór administracyjny, a niekiedy pedagogiczny, wywierał wpływ na ustalenie jej programu, czuwał nad dyscyplina szkolną.
2. Gimnazja akademickie w Gdańsku, Toruniu i Elblągu
GIMNAZJUM W ELBLĄGU
Pierwsza luterańska szkołą ma ziemiach polskich było gimnazjum w Elblągu. Powstało w 1535r. pod kierownictwem holenderskiego humanisty Wilhelma Gnapheusa. Pragnąc zapewnić nowej szkole normalny dopływ uczniów starał się o spopularyzowanie jej programu oraz celów wychowawczych wśród rodziców. W celu pozyskania nowej szkole uczniów wystawiał w dniach jarmarku komedie łacińskie, głównie Terencjusza, związane tematycznie z życiem studiującej młodzieży. Dzięki temu działaniu udało mu się ściągnąć wielu synów mieszczańskich, szlacheckich i magnackich.
Po wyjeździe Gnapheusa do Królewca w 1541r. obowiązki lektora przejął Andrzej Aurifaber wychowanek Melanchtona, który upodobnił program gimnazjum do programu mistrza, był on jednak bardziej unowocześniony i dopasowany do potrzeb współczesnego mieszczaństwa. Aurifaber ograniczył godziny przeznaczone na nauczanie gramatyki łacińskiej i oparcie jej na lekturze podręczników humanistycznych. Uzyskane wolne godziny przeznaczył na nauczanie arytmetyki, języka greckiego i historii powszechnej. Retorykę opierał głównie na tekstach Cycerona i Wergiliusza.
Całkowicie protestanckie oblicze nadał gimnazjum elbląskiemu w latach 1555-1557 Jan Hoppe. Dzięki jego działalności gimnazjum stało się nie tylko wybitnie humanistycznie szkołą średnią, ale także podjęło ambitne starania o wprowadzenie kursów na poziomie uniwersyteckim.
Działalność Hoppego dokończył w 1597r. Jan Mylius a po jego śmierci syn Michał Mylius. Zorganizowali oni w gimnazjum stałe kursy z teologii i filozofii, podniosli na wysoki poziom nauczanie języka łacińskiego i greckiego, retoryki8 i dialektyki. Uczniami szkoły stali się Niemcy, Węgrzy, Anglicy, Szkoci, Szwedzi. Jan Mylius stworzył oddzielne klasy do nauczania języka niemieckiego i polskiego.
GDAŃSKIE GIMNAZJUM AKADEMICKIE
Rozpoczęło działalnośc w 1558 r. pod kierownictwem Jana Hoppego. Było to czteroletnie gimnazjum oparte na programie Filipa Melanchtona. Hoppe oraz inni rektorowie podkreślali niejednokrotnie, że zadaniem gimnazjum jest przygotowanie uczniów do życia, wychowanie ich na dobrych urzędników, na biegłych lekarzy czy prawników, na obywateli miasta i nauczycieli. Tej wiedzy miała dostarczyć lektura dzieł starożytnych. Podobne cele propagowali Henryk Moller - zorganizował teatr i przedstawienia komedii Terencjusza, oraz Andrzej Franckenberger - rozszerzył znacznie program nauczania, wprowadzając muzykę, astronomie, historie, geografię, filozofie, etykę a nawet elementy wykształcenia medycznego. Jakub Fabricius dodał do czterech istniejących klas szkoły średniej dwie nowe o charakterze akademickim, obejmujące siedem przedmiotów bądź kursów akademickich (matematyka, filozofia, prawo, historia, medycyna, poetyka, teologia). Ujemnym skutkiem reformy Fabriciusa było obowiązkowe nauczanie teologii we wszystkich klasach.
Program kursów akademickich
Na dość wysokim poziomie stanęła gdańska medycyna XVII i XVIII w. wielką sławę katedrze medycyny przyniosły pierwsze na ziemiach polskich przeprowadzane sekcje zwłok, oraz propagowanie najnowszych zdobyczy medycyny, jak np. szczepienia ospy. Dużym rozgłosem cieszyła się gdańska katedra filologii-m jednym z najwybitniejszych przedstawicieli był Bartłomiej Eckermann, autor wielu dzieł z dziedziny moralnej, logiki, teologii, polityki, ekonomii, matematyki i historii. Był jednym z pierwszych badaczy historii ustroju Polski. Jego dzieła drukowane w Niemczech, w Anglii wywierały niemały wpływ na rozwój myśli naukowej Europy pierwszej połowy XVII w. w tym również Polski. Jego badania i wykłady z etyki świeckiej wyprzedzały znacznie stan ówczesnej wiedzy, szerząc idee postępowe w zakresie stosunków społecznych, politycznych i naukowych. Na uwagę zasługują również oryginalne pomysły dydaktyczne Eckermanna. Organizował on wielodniowe dysputy publiczne, w których brali udział bardziej wyrobieni uczniowie, mający prawo swobodnego wypowiadania się na temat dyskutowanych zagadnień.
Badania nad historią Polski prowadził również Joachim Pastorius, autor obszernej rozprawy o pokoju oliwskim, o początkach Polski oraz doskonałego podręcznika historii: Florus Polonius.
Na znacznie wyższym poziomie niż w innych szkołach polskich stało nauczanie matematyki. Od 1615 r. zaczęto wykładać teorię Kopernika, nieznaną niemal zupełnie w innych szkołach polskich
Nauczanie języka polskiego
W gdańskim gimnazjum działał lektorat języka polskiego. Jego organizatorem był znany poeta polski XVI w., Jan Rybiński, wprowadził szereg polskich dzieł literackich do obowiązkowej lektury szkolnej. Wielu jego następców było autorami podręczników do języka polskiego, różnego rodzaju rozmówek, gramatyk, interesowało się żywo historią Polski, wprowadzało na scenę gdańskiego teatru szkolnego polskie sztuki dramatyczne.
Pracę dydaktyczną i naukową ułatwiała biblioteka senatu gdańskiego, założona w 1558 r. gromadziła ona większość publikacji wydawanych w Polsce, a także cenniejsze4 wydawnictwa krajów środkowej i zachodniej Europy.
Ważną rolę w rozwoju gimnazjum odegrał teatr szkolny. Wystawiano w nim sztuki klasyczne przyczyniające się do poznania przez młodzież zabytków literatury starożytnej oraz tragedie i dramaty powstałe w XVI i XVII w.
Polskie szkoły prywatne
Gdańskie szkoły prywatne powstawały początkowo samorzutnie i działały bez żadnej kontroli. Uczęszczały do nich dzieci biedniejszej ludności szukające wykształcenia praktycznego, przygotowującego do pracy zarobkowej (wykształcenie praktyczne: znajomość języków nowożytnych przede wszystkim polskiego, arytmetyki handlowej, kaligrafii oraz korespondencji handlowej).
GIMNAZJUM AKADEMICKIE W TORUNIU
Była to szkoła sześcioletnia, zbliżona pod względem programowym do gimnazjów niemieckich organizowanych przez Filipa Melanchtona. Powstało w 1568 r. Miała ona z jednej strony dość bogaty program humanistyczny z nauczaniem łaciny i greki oraz wszystkich innych przedmiotów klasycznych, z drugiej zaś wyraźne oblicze wyznaniowe w duchu luterańskim z dużą ilością nabożeństw, modlitw i kazań. Od gimnazjum typu melanchtonowskiego odróżniała szkołę toruńską jedna cecha. Stanowiła ja osobna, tzw. klasa polska, tj. rodzaj kursu języka polskiego przede wszystkim dla cudzoziemców, głównie Niemców z Prus Książęcych i Królewskich.
W 1583 toruńskie gimnazjum doznało całkowitej reorganizacji, dokonanej przez Henryka Strobanda. Stroband postanowił szkołę zbliżyć do wzorów sztrasburskich. Inicjatywa ta spowodowała wprowadzenie dziesięciu klas opartych na programie Sturma. W 1694 r. dodano jeszcze jedną dwuletnia klasę najwyższą w której miano nauczać elementów wszystkich nauk wykładanych na ówczesnych uniwersytetach. W ten sposób szkoła toruńska uzyskała tytuł gimnazjum akademickiego. Obrjmowało ono trzy stopnie ówczesnego szkolnictwa: szkołę elementarną, w skład której weszły klasy najniższe, humanistyczną szkołę średnią oraz dwuletnie kursy akademickie przygotowujące najzdolniejszą młodzież do studiów uniwersyteckich. Według nowej ordynacji uczeń wstępujący do szkoły jako sześciolatek kształcił się w niej do osiemnastego bądź dwudziestego roku. Opublikowana w 1600 r. ordynacja szkolna upodobniła się całkowicie do szkoły szturmowskiej ze wszystkimi jego plusami i minusami.
Reorganizacja gimnazjum toruńskiego spowodowała zwiększenie liczby nauczycieli do dziewięciu i zbiegała się w czasie do ufundowania biblioteki oraz drukarni szkolnej, która wydała wiele wspaniałych podręczników oraz innych cennych publikacji. Do najważniejszych z nich należy przygotowana przez konrektora szkoły i utalentowanego poetę łacińskiego, Ulryka Schobera, trzytomowa Institutio literata, zawierająca wybór najwybitniejszych traktatów pedagogicznych okresu Humanizmu i reformacji.
Śmiałe plany oświatowe
Największą postępową zdobyczą większości przedrukowanych w Toruniu traktatów była ich myśl przewodnia, że szkoła wbrew wyraźnym tendencjom polskich ugrupowań reformacyjnych oraz katolickich organizacji wychowawczych powinna służyć nie tylko potrzebom religii, ale także państwa. Starały się również przekonać nauczycieli, że powinni wychowywać „ludzi zdolnych zarówno do słuchania, jak i rozkazywania, ludzi żądnych zaszczytnych stanowisk i trudów obywatelskich” Gimnazjum toruńskie zorganizowało kursy nauki prawa oraz polityki, a w późniejszych nieco latach- etyki świeckiej.
Wzrastająca z roku na rok popularność gimnazjum toruńskiego podsunęła jego organizatorom śmiały zamiar przekształcenia go w protestancką szkołę wyższą. Z inicjatywą w tej sprawie wystąpił w 1595 r. na synodzie wszystkich wyznań ewangelickich w Toruniu burmistrz Henryk Stroband. Plan ten nie został zrealizowany.
3. Szkolnictwo kalwiński w Polsce
W 1551 r. zaczęła swoja działalność-oczywiście w duchu kalwiński-szkoła w Pińczowie pod kierownictwem bakałarza Grzegorza Orszaka, zwanego Orstatiusem. Do wyraźnego wzrostu zainteresowania sprawami wychowania doszło w roku 1556 gdy zaczęto domagać się „założenia szkoły publicznej, w której by można równocześnie z synami szlacheckimi kształcić młodzieńców do sprawowania urzędu ewangelicznego”. Wynikiem tych postulatów było przysłanie doświadczonego pedagoga.
Przybyły w 1556 r. do Pinczowa ze szwajcarskiej Lozanny młody Francuz, Piotr Statorius posiadał gruntowne wykształcenie humanistyczne oraz wielki zapał di pracy nad rozkrzewieniem nauki Kalwina. Statorius pracował początkowo pod kierownictwem Grzegorza Orszaka. W 1558 r. szkoła osiąga taki rozkwit, że zachodzi konieczność sprowadzenia jeszcze jednego nauczyciela z zagranicy. Był nim Francuz Jan Tenaudus. Ponadto gimnazjum musiało przyjąć jeszcze jednego nauczyciela Polaka
Reforma gimnazjum pińczowskiego
Zwiększenie grona nauczycielskiego łączy się z gruntowną reformą szkoły, którą przeprowadza Statorius i publikuje jej zasady wydając Gymnasii Pinczoviensis institution. Broszura ta stanowiła przede wszystkim pierwsza próbę wprowadzenia w życie postulatów szlachty kalwińskiej, która pragnęła humanistycznego wykształcenia encyklopedycznego, osiągalnego bez trudu w ciągu kilku lat. Statorius tworzy gimnazjum czteroletnie, jego najniższa klasa przeznaczona była na naukę czytania i pisania oraz katechizmu kalwińskiego w języku polskim. W drugiej klasie uczono gramatyki łacińskiej i lektury Dystychów Katona. Dalsze dwie klasy uzupełniały znajomość przepisów gramatycznych, zaznajamiały uczniów z dziełami najwybitniejszych pisarzy rzymskich, dawały elementarną wiedzę z dialektyki i retoryki oraz z języka greckiego. Na zajęciach dodatkowych uczono się arytmetyki, śpiewu kościelnego a ściślej Psalmów i poetyki.
Rola języka polskiego
Dodatnią cechą pińczowskiego programu było dość szerokie uwzględnienie języka polskiego. W klasie pierwszej uczniowi uczyli się katechizmu kalwińskiego w języku polskim. W drugiej tłumaczyli bardzo starannie na język ojczysty Dystychy Katona jedną z rozpraw na tematy moralne Jana Ludwika Vivesa lub Dialogi Sebastiana Castelliona. W klasie trzeciej tłumaczono trudne pod względem językowym komedie Terencjusza oraz dwa razy w tygodniu ćwiczono się na specjalnych lekcjach w tłumaczeniu tekstów polskich na język łaciński. W czwartej klasie tłumaczyli uczniowie, zwłaszcza słabsi, polskie listy na język łaciński.
Organizacja gimnazjum
Duże znaczenie na rozwój szkoły miało wprowadzenie szczegółowych przepisów organizacyjnych. Wyraźny podział na klasy, wyznaczenie dla każdej dokładnego programu nauczania, ustalenie ilości zajęć, sprecyzowanie tematów ćwiczeń, określenie nabożeństw, kazań, modlitw, wyznaczenie godzin na zajęcia dodatkowe, opracowanie przepisów regulujących postępowanie i karność uczniów.
Statorius uporządkował również sprawę dni wolnych od nauki, świąt i letnich wakacji. Podjął też śmiałą próbę uregulowania kwestii opłat za naukę( każdy uczeń miał wpłacać do szkolnej kasy 12 groszy kwartalnie. Dużą nowością było wyznaczenie podręczników do każdego przedmiotu.
Gimnazjum pińczowskie w okresie reformy Statoriusa przeżywało szczytowy okres rozwoju. Z czasem działalność jego zakłócały poważne spory religijne. Stały się powodem odejścia pierwszego rektora, Grzegorza Orszaka. W latach późniejszych gimnazjum przeżywało dramatyczne dysputy w sprawach dogmatycznych między najwybitniejszymi przywódcami kalwinizmu polskiego. Doprowadziły one do powstania dość radykalnej doktryny braci polskich, zwanych również arianami. Ponieważ Statorius był od początku sporu zwolennikiem nowych prądów i przepajał nimi prace szkoloną, doprowadził do tego, że gimnazjum pińczowskie stało się pierwszą szkołą ariańską w Polsce.
Kalwini posiadali szereg innych własnych szkół średnich. Do głośniejszych należało gimnazjum w Krakowie, Dubiecku, Seceminie, Łańcucie, Chmielniku, Bychawie, Kocku, Bełżycach i w Wilnie. Okres ich istnienia był krótkotrwały. Wyjątkiem były gimnazja w Kiejdanach ( upadło w 1824 r.) i Słucku ( 1914 r.).
Początki polskiej teorii pedagogicznej
Poglądy wychowawcze Szymona Mariciusa
Ożywienie w dziedzinie oświaty w okresie odrodzenia i reformacji przyczynia się do powstania pierwszych polskich dzieł z zakresu teorii pedagogicznej.
Szymon Maricius (1516-1574). Po studiach na uniwersytecie krakowskim zostaje profesorem literatury łacińskiej. Dzięki protekcji magnata Piotra Kmity w 1544roku wyjeżdża na studia do Włoch, które kończy jako doktor praw. Porzuca nieopłacalną pracę naukową i zostaje kanclerzem Jana Lubodzieskiego. W 1551 roku wydaje dzieło „De scholis seu academiis”- O szkołach czyli akademiach, które omawia zagadnienia organizacyjno-pedagogiczne i dydaktyczne. Dzieło Mariciusa protestem przeciwko obojętności władz państwowych wobec potrzeb jedynej szkoły wyższej, przeciwko krzywdzącemu rozdziałowi beneficjów kościelnych. „O szkołach czyli akademiach” walką postępowego świata naukowego z nieróbstwem klerem, egoizmem szlachty i magnatów z zacofaniem i nędzą materialną krakowskich profesorów .
Maricius domaga się należytego wywiązywania się z obowiązków świeckich przez szkoły. Szkoły mają podnosić siły narodu i dbać o jego dobrobyt, ułatwiać sprawne kierowanie państwem, utrzymywać pokój i bezpieczeństwo, wspierać króla i utrzymywać jedność społeczeństwa. Państwo i społeczeństwo ma utrzymywać szkoły . Uznaje tylko szkoły związane ściśle z ustrojem i potrzebami politycznymi narodu.
- Rola wykształcenia w społeczeństwie
Wg Mariciusa potęga państwa zależy od poziomu umysłowego i doświadczenia rządzących.. odpowiedniego wykształcenia potrzebują wszyscy obywatele. Państwo rozwija się prawidłowo gdy ma dobrych obywateli, czyli takich którzy otrzymali dobre wychowanie i wykształcenie, dlatego konieczność istnienia szkół jest oczywista. Szkoły mają być dostępne dla wszystkich, także dla dzieci mieszczańskich i chłopskich. Oświata ma poskramiać rewolucje, a przede wszystkim ma uczyć lud posłuszeństwa i uległości wobec warstw wyższych. Władze państwowe mają sprawować opiekę nad wychowaniem młodzieży ale jednocześnie Maricius był gotów przyznać klerowi główną rolę w zreorganizowanej szkole, jednak wcześniej kościół polski ma zacząć przestrzegać zasad równości społecznej przynajmniej wobec ludzi nauki. Maricius krytykował nieuctwo, demoralizację i zacofanie wyższego kleru. Domagał się dostępu do wysokich urzędów kościelnych dla wszystkich moralnych obywateli z odpowiednim wykształceniem. Gdy kler zostanie zreorganizowany można będzie oddać w jego ręce wychowanie.
- Organizacja szkolnictwa
Maricius rejestruje jedynie istniejące w Polsce szkoły, uważają, że aby spełniły swoje zadanie wystarczy nieco je unowocześnić , dostosować program nauczania do wymagań epoki i poprawić sytuację nauczycieli. Niewiele uwagi poświęcał wychowaniu elementarnemu, mówił jedynie o odpowiednim doborze nauczycieli, którzy posiadają przynajmniej średnie wykształcenie odznaczają się wzorowymi obyczajami.
Szkoły średnie (kościelne a także utrzymywane przez miasta) powinny kształcić zmodernizowanych 7 sztuk wyzwolonych i przygotowywać chłopców do czekających na nich w dorosłym życiu zadań świeckich. Ze szkół należy usunąć filozofię scholastyczną a rozbudować przedmioty, które są użyteczne w konkretnym działaniu. Przy doborze nauczycieli mają odgrywać rolę ich kwalifikacje i przyjazny stosunek do dzieci a nie protekcja.
- Akademia Krakowska
Znaczenie i wartość uniwersytetów wg Mariciusa zależy od wiedzy profesorów.
W Akademii Krakowskiej więcej jest profesorów niż studentów, jednak nie posiadają wysokiego poziomu wiedzy. Jeśli uda się spotkać tam prawdziwego uczonego okazuje się, że nie ma on i tak czasu na pracę naukową, ponieważ za dużo czasu zajmują mu obowiązki duchownego.
Maricius krytykuje niskie uposażenie profesorów krakowskich i lekceważenie ich przez szlachtę . jedynym wyjściem z tej sytuacji ma być równouprawnienie uczonych ze szlachtą i nadanie im tytułów szlacheckich, co ma pomóc plebejskim uczonym w zajmowaniu wyższych urzędów i uwolnieniu ich od pogardy ze strony szlachty.
Chciał wznowić postanowienia synodu prowincjonalnego z 1542 roku, domagał się od biskupów corocznego płacenia na utrzymanie uniwersytetu krakowskiego.
- Program studiów
Aby zmodernizować Akademię Krakowską i dostosować jej działalność do potrzeb społeczeństwa Maricius domagał się usunięcia średniowiecznej scholastyki ze szkolnictwa polskiego.
Chciał podnieść poziom studiów uniwersyteckich i dlatego domagał się aby każdy uczony opierał wykłady przede wszystkim na wynikach własnych badań. Krytykował ich nieuctwo.
Końcowe rozdziały swego dzieła poświęcił obowiązkom i metodom pracy studentów. Przekonywał, że wytężoną pracą i pilnością pokona się trudności i osiągnie się wysokie wyniki. Zwracał też jednak uwagę na zachowanie harmonii między umysłem i ciałem, doradzał aby wysiłek umysłowy przeplatać z ćwiczeniami fizycznymi i rozrywką.
Przestrzegał przed jednostronnością wykształcenia retorycznego i przekonywał, że wiedza jest ważniejsza od znajomości słów.
„O szkołach czyli akademiach” było dziełem świeckim( argumenty świeckie, cytaty z dzieł klasycznych, wychowanie sprawą laicką, związaną z bytem państwa i potrzebami społeczeństwa).
2. Poglądy Andrzeja Frycza Modrzewskiego na wychowanie
- Ideologia Modrzewskiego
1551rok pojawia się dzieło A. Frycza Modrzewskiego- „O poprawie Rzeczypospolitej”. Wydanie krakowskie zawiera tylko 3 pierwsze księgi bo następne skonfiskowała w druku cenzura kościelna.
A.Frycz Modrzewski(1503-1572) najbardziej oryginalnym i postępowym pisarzem Odrodzenia w Polsce a nawet Europie. Domagał się zniesienia przywilejów dziedzicznego szlachectwa. Podstawą do nadawania uprawnień szlacheckich mają być osobiste zalety i zasługi.
Ukończył szkołę parafialną w Wolborzu, studia na wydziale Sztuk Wyzwolonych Akademii Krakowskiej, następnie pracował u boku kanclerza koronnego i prymasa polski Jana Łaskiego. Domagał się ograniczenia roli magnatów, usunięcia z życia publicznego anarchii i protekcjonizmu magnackiego, wzmocnienia władzy królewskiej i zdemokratyzowania życia kościelnego.
W 1531 roku wyjeżdża do Niemiec gdzie w wyniku kontaktu z działaczami szwajcarskimi umacnia się w nim przekonanie o szkodliwości feudalizmu.
W mowach „O karze za mężobójstwo” domaga się zniesienia okupu za zabicie plebejusza oraz dopuszczenia mieszczan do służby wojskowej. Krytykował egoizm i zakłamanie szlachty oraz wyzyskiwanie plebejan przez szlachtę.
„O poprawie Rzeczypospolitej” było poświęcone reformie państwa, która miała zmniejszyć przepaść między szlachtą a plebsem. Chciał zapewnienia mieszczanom prawa do nabywania ziemi, zagwarantowania każdemu obywatelowi warunków do rozwoju, zniesienia sądownictwa szlachty nad chłopami, unarodowienia polskiego kościoła.
Szkoły mają propagować w społeczeństwie nowe idee społeczne i kształtować w nich młode pokolenia. Sprawę wychowania młodzieży i organizację oświaty stawiał na 4 miejscu, zaraz po organizacji wewnętrznej państwa, jego obronie i sprawach religijnych.
Najlepszym rozwiązaniem dla oświaty są szkoły, które łagodzą krzywdy ustroju feudalnego, zacierają różnice między szlachtą a mieszczaństwem i chłopstwem, dają równe szanse startu życiowego dzieciom wszystkich stanów.
- Krytyka starego wychowania
Modrzewski krytykował wychowanie synów magnackich (demoralizacja, pycha, przesadne mniemanie o zasługach i potędze rodu, zamiłowanie do bogatych strojów itp.) uważał, że tacy przyszli magnaci nie przyniosą społeczeństwu żadnego pożytku.
Na dworach panowała zazdrość, intryga chytrość, zbytek, liczono się tylko z tym kto jest bogaty. Młodzież uważała wysiłek i pracę za rzecz niegodną szlacheckiego stanu. Modrzewski uważał, że wystarczy tylko przystosować stare instytucje do nowych potrzeb dlatego chciał aby wychowanie dworskie kontrolowały władze państwowe. Potępiał stosowanie łaciny kuchennej i oświatę kościelną, która była dostosowana jedynie do potrzeb kleru. Krytykował średniowieczny program nauczania, który przegotowywał przede wszystkim do życia pozagrobowego.
Uważał, że aby państwo dobrze funkcjonowało musi mieć odpowiednio uregulowane sprawy wychowawcze., dlatego zarzucał szlachcie, że nie uchwaliła ustaw w zakresie obowiązków rodziców w dziedzinie wychowania i wykształcenia swoich synów.
- Wychowanie moralne
Wg Modrzewskiego pierwsze lata życia dziecka są ważnym okresem w kształtowaniu ich moralności i charakterów. Troska o rozwój fizyczny jest ważnym elementem wychowania moralnego. Dzieci należy przyzwyczajać do prostego pożywienia, niewygód, zimna i gorąca itp. Chciał aby dzieci uczono spełniania obowiązków wobec rodziny, sąsiadów, przyjaciół aby zapobiegać powstawaniu konfliktów społecznych. Praca wg Modrzewskiego ma być antidotum dla próżniactwa, dlatego należy przyzwyczajać dzieci do pracy i sprawdzać jej wyniki. Modrzewski tak jak Tomasz Morus, Eliot, Zwingli i Kalwin zachęcał aby uczyć wszystkie dzieci rzemiosła. Jego postulaty były podobne do teorii pedagogicznej angielskiej burżuazji w okresie rewolucji Cromwella.
- Konieczność opieki państwa nad szkołami
Wg Modrzewskiego państwo ma odpowiadać za prowadzenie szkół , natomiast rodzice mają podejmować decyzję o wysyłaniu syna na rzemiosło. Postulował aby nauczać i wychowywać wszystkich chłopców, a także chciał aby niezamożna młodzież miała stałe źródła utrzymania. Nauczyciele mieli być utrzymywani z dochodów i beneficjów kościelnych. Oburzał się trudną sytuacją materialna uczonych i nauczycieli oraz lekceważeniem ich przez szlachtę. Chciał aby kler zwrócił nauczycielom ich majątki. Żądał podobnie jak T.Morus aby uczniowie byli dobierani na podstawie ich uzdolnień. O wartości człowieka mają decydować jedynie zalety osobiste.
- Program nauczania dwustopniowa nauka szkolna dla odpowiednio dobranej młodzieży. Pierwszy stopień: gramatyka, retoryka i dialektyka (trivium przygotowaniem do programu szkoły średniej, która jest drugim stopniem). Chłopcy powinni przede wszystkim uczyć się tego co wykorzystają w dorosłości.
Wg Modrzewskiego w szkole powinno się uczyć języków klasycznych, filozofii, pięknego stylu, wymowy, umiejętności brania udziału w uczonych dysputach i deklamacjach (szkoła humanistyczna). Szkoły mają uczyć przynajmniej pisania i czytania w języku ojczystym. Chciał powołania w szkołach samorządów uczniowskich. Szkoła z świeckim programem ma być jednocześnie związana z kościołem a opieką nad nią ma sprawować państwo. Mają to być instytucje ściśle związane z potrzebami społeczeństwa i jednym z organów władzy państwowej.
3. Pierwszy poradnik wychowawczy dla rodziców
W XVI wieku wzrastało zainteresowanie sprawami wychowawczymi. W 1558roku Eraz Gliczner wydał pierwszą na naszych ziemiach książkę pedagogiczną w języku polskim. Pracował jako nauczyciel co pozwoliło mu zorientować się w problemach wychowawczych i nieprzygotowaniu rodziców do zadań pedagogicznych. W swojej rozprawie Pt.”Książki o wychowaniu dzieci bardzo dobre, pożyteczne i potrzebne, z których rodzicy ku wychowaniu dzieci swych naukę dołożną wyczerpać mogą” chciał dać rodzicom wiadomości z zakresu problemów, na rozwiązanie których wpływ mają wyłącznie opiekunowie dziecka.
- Główne cele rozprawy Glicznera
W swojej dwudzistorozdziałowej rozprawie przekonywał, że dzieci powinny rodzić się tylko z legalnych związków małżeńskich, matki mają osobiście karmić niemowlęta i czuwać aby postępowanie innych nie wywarło złego wpływu na dzieci. Domagał się troski o fizyczny i moralny rozwój, surowego wychowania, prostego i skromnego ubierania się, karania.
Uważał, że rzemieślnictwo zaspokaja tylko materialne potrzeby a nie ma wpływu na Zycie duchowe i moralność dziecka. Nauka natomiast uczy w jaki sposób ma się żyć na ziemi i przygotowywać się do życia przyszłego. Wychowanie w rezydencjach magnackich uważał za demoralizujące. Zgadzał się aby synów szlacheckich wysyłano na dwory jeśli wcześniej w szkole zdobędą wykształcenie i poznają zasady moralne.
- Praktyczne rady dla rodziców
Szkoła ma wyższość na rzemieślnictwem. Chłopcy powinni rozpoczynać naukę już w 4 roku życia . początkowo powinni uczyć się „obiecała” i krótkich sentencji moralnych. Nauczyciele mieli prawo karać przy pomocy kija.. sprzeciwiał się kształceniu chłopców w domu przez prywatnych nauczycieli, ponieważ nie przyzwyczajali się oni wtedy do współżycia z innymi ludźmi i wystąpień publicznych. Namawiał rodziców aby przed oddaniem syna pod opiekę nauczyciela zorientowali się w jego wykształceniu i poziomie moralnym. Jednocześnie mówił aby nie targowali się o wynagrodzenie za wychowanie syna. Gliczner podobnie jak Rej uważał, że chłopca, który zdobędzie już jakieś wiadomości należy skierować do urzędu lub innej pracy, ożenić go i pomóc mu w nauce samodzielności.