Reformacja na Litwie i jej wpływ na stosunki wyznaniowe
Zapoczątkowana przez Marcina Lutra w 1517 roku reformacja kościelna nie mogła ominąć Litwy. Jej istota polegała nie tyle na krytyce dogmatów religijnych kościoła katolickiego, ile na próbie podważenia jego wszechwładzy w społeczeństwie, wyzwolenie się spod gospodarczego, społecznego ucisku kościoła. Szlachta chciwa była ziemi kościelnej, walczyła też z sądami duchownymi. Bogaci mieszczanie nie mogli ścierpieć tego, że kościół potępiał lichwę, co przeszkadzało im w operacjach handlowych. Natomiast masom ludowym na Litwie reformacja była obojętna - zbyt mocno tkwiły jeszcze w pogaństwie.
Do pierwszych wybitniejszych wyznawców reformacji na Litwie należeli uczeni humaniści: Stanisław Rapagelonis, Jerzy Zabłocki, Abraham Kulwieć. Wszyscy oni studiowali najpierw w Krakowie, a następnie w Niemczech.
Kulwieć razem z Rapagelonisem założył w Wilnie w roku 1539 szkołę. W niej oraz na terenie kościoła zaczął głosić idee reformacji. Ostro za to został zaatakowany przez biskupa Holszańskiego i uciekł do Prus w 1542 roku. Mianowany ostał przez Albrechta Hohenzollerna profesorem na uniwersytecie w Królewcu.
W wieku XVI reformacja zaczyna coraz bardziej krzewić się na Litwie. Od czasu kiedy do ruchu reformacyjnego przystąpił około 1553 roku pierwszy na Litwie magnat i dostojnik państwowy, kanclerz i wojewoda wileński Mikołaj Czarny Radziwiłł, coraz większe wpływy zaczął pozyskiwać sobie kalwinizm. Luteranizm szerzył się wśród mieszczaństwa toteż dumni panowie litewscy zwrócili się ku kalwinizmowi.
Największe postępy reformacji przypadły na II poł. XVI wieku. Wtedy na Litwie działało około 110 zborów kalwińskich i około 20 luterańskich. Pierwszy kalwiński powstał w Wilnie w 1555 roku dzięki poparciu i zabiegom Mikołaja Radziwiłła i Szymona Zaciusa.
Na Litwie reformacja zyskała znacznie większe i trwalsze poparci niż w Polsce, a to dzięki protekcji potężnych magnatów. Jednak z chwilą śmierci Janusza i Bogusława Radziwiłłów rych reformacyjny ugiął się pod polską kontrreformacją.
Położyła jednak reformacja zasługi dla narodowej kultury litewskiej rozwijając piśmiennictwo w języku litewskim.. Oczywiście magnaci i szlachta zakładając zbory w swoich posiadłościach wcielali w życie zasady cuius regio, eius religio. W ten sposób reformacja dotarła do rzesz chłopskich.