HOBBES i LOCKE:

Społeczeństwo składa sie z jednostek. Prawo bezpośrednio zwraca się do jednostek a tylko pośrednio do społ. Najlepiej jest gdy istnieje STAN NATURALNY. Pytali jaka byłaby rzeczywistość bez praw nie wynikających tylko z natury ludzkiej. Był to stan różny od stanu społecznego. Inny postulat to KONCEPCJA UMOWY SPOŁECZNEJ - wyjaśniała jak powstało społeczeństwo z jednostek niezależnych do podporządkowanych.

HOBBES pierwszy badał porządek społ.

H. i L. uważali, że można zastosować zasady życia przyrodniczego. Opierają się na ogólnych prawach wyjaśniających istnienie porządku społ.

Różnice w teoriach L. i H.:

1)Hobbes:Jeśli zawiesić działalność państwa, zostanie wolna konkurncja, rywalizacja. „Człowiek człowiekowi wilkiem”

Locke: Ludzie z natury są społeczni, pozytywni, nie są źli. Zło wynika z gospodarki i to tu zaczyna się i jest walka.

2)Stan natury

Hobbes: S.N. jest gdy załamuje się społeczeństwo kontrolowane, przymus.

Tak więc HOBBES ujmował człowieka jako istotę z natury społeczną, a interesy poszczególnych jednostek jako zasadniczo sprzeczne ze sobą. Ponieważ jednostki są równe (mają takie same naturalne uprawnienia), powstaje między nimi rywalizacja i walka o przetrwanie. Stan naturalny jest więc stanem wojny wszystkich ze wszystkimi, której kres może położy jedynie silna władza zwierzchnia uzyskująca posłuch dzięki temu, że w zamian za bezwzględne posłuszeństwo potrafi zapewnić bezpieczeństwo życia i własności. Tylko ona jest w stanie zapewnić obowiązywanie nakazów i zakazów prawa naturalnego, w praktyce pozbawionych mocy dopóki nie stoi za nimi siła. Tylko ona umożliwia istnienie stosunków społecznych i społeczeństwa jako swego rodzaju osoby zbiorowej.

Locke: S.N. to eksperyment myślowy.

Locke - uważał, że człowiek jest istotą społeczną, a interesy jednostek są w jakiejś mierze zbieżne. Człowiek w stanie naturalnym interesuje się inną jednostką nie jako podmiotem czy przedmiotem agresji, ale jako istotą podobną do siebie, z którą może nawiązać współpracę. Człowiek walczy o przetrwanie z przyrodą, którą opanowuje dzięki pracy. Stan naturalny może być stanem pokoju, dobrej woli i wzajemnej pomocy. Ale jednocześnie uważał on stan naturalny za stan bezprawia, pełen niebezpieczeństw wynikających z tego, że każdy sam sobie wymierzał sprawiedliwość. Zakładał jednak, że stan ten zapewniał przynajmniej częściową ochronę życia, wolności i majątku. Ochrona ta wystarczała dopóki ludzie byli równi. Sytuacja zmieniła się z pojawieniem się pieniądza, kiedy to spontaniczne stosunki oparte na równości i wzajemności przestały być możliwe i konieczne stały się instytucje wymierzania sprawiedliwości, którym podlegaliby wszyscy bez wyjątku i które wykluczałyby możliwość pojawienia się agresji ze strony kogokolwiek.

3)problem władzy:

HOBBES: akt stworzenia władzy politycznej okazuje się nieodwołalny, gdyż wszelki bunt przeciwko niej byłby zerwaniem wszelkich stosunków społecznych i powrotem do stanu wojny wszystkich ze wszystkimi. Dzięki powołaniu władzy suwerena możliwe staje się istnienie społeczeństwa. Tak więc Hobbes zwraca się ku absolutyzmowi.

LOCKE: skłania się ku demokracji. Wg niego władzę powołuje już istniejąca zbiorowość do wykonywania określonych zadań, z którymi ona sama przestaje już sobie radzić. W sytuacji, gdy władza nie wywiązuje się ze swoich zadań, zagrażając życiu i mieniu obywateli, zbiorowość ma prawo zbuntować się i powołać inny rząd.

4) UMOWA SPOŁECZNA

Wg teoretyków prawa naturalnego przejście do stanu społecznego możliwe jest dzięki umowie społecznej- będącej umową między przyszłymi członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji.

HOBBES traktuje umowę społeczną jako akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane do tej pory jednostki. U LOCKA, po pierwsze już przed umową istnieją jakieś związki między ludźmi, po drugie oznacza ona jednocześnie zjednoczenie jednostek i układ pomiędzy nimi jako ogółem obywateli i rządem, którego prerogatywy zostają w ten sposób ograniczone.

Podobieństwa w teoriach L. i H.:

1)stan natury

2)społeczeństwo powstaje z umowy społ. (pakt jednostek) - słabi dają właszę silnym by ich chronili.

Póżniej Rousseau i Hume dyskutują z tym. Głównie z umową społ.

MONTESQUIEU

Stosował metodę systematycznej obserwacji i porównywanie faktów.

Pojawia się u niego pojęcie PRAWA NATURY jako stałej normy, która raz poznana miałaby służyć jako niezmienny punkt odniesienia przy ocenie ludzkich instytucji. Główny przedmiot zainteresowania Monteskiusza stanowią nakazy natury. Uważał, że obyczaje i prawa stanowione przez ludzi mają swój wewnętrzny porządek. Świat społeczny (nawet ten najbardziej oddalony od natury) nie jest ani przypadkowy, ani chaotyczny. Autora interesuje wewnętrzna konieczność praw i obyczajów, określana przez konkretne warunki, w jakich powstały i funkcjonują. Każda instytucja jest wielorako uwarunkowana i powiązana z innymi.

Pomiędzy faktami społecznymi można wykryć stałe związki, dzięki którym fakty te są tym czym są, bez względu na to, jakie są nasze oceny, ideały i oczekiwania. Miejsce prawa jako nakazu czy normy zajmuje prawo jako empirycznie stwierdzalny „związek konieczny”.

Monteskiusz sporo uwagi poświęcił wpływom środowiska geograficznego. Uważał że wpływ ten maleje w miarę rozwoju cywilizacji. Większe znaczenie uzyskują czynniki takie jak wielkość kraju, sposób zdobywania środków do życia, religia, obyczaje, handel itp. Dowodził, że społeczeństwo jest systemem.

Uznał, że społeczeństwa nie są przez ludzi tworzone, lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu konkretnych warunków.

Zerwał z ideałami prawa naturalnego, socjologię swą oparł na rzeczywistej obserwacji jednostkowych wzorów związanych z czasem i miejscem, a nie tylko powszechnych cech ludzkiej natury.

ROUSSEAU

W myśli społecznej Rousseau najistotniejsza jest opozycja między "człowiekiem natury" a "człowiekiem człowieka" (człowiekiem cywilizacji). Człowiek natury jest dobry, wolny, niezależny, równy innym, szczęśliwy. Natomiast człowiek człowieka przymioty te utracił, zyskując czcze pozory, którymi jest to, co ludzie cywilizacji cenią najbardziej.W opozycji tej chodzi jednocześnie o kategorie teoretyczne, wzory osobowe, narzędzia osądu moralnego itp.

W człowieku należy oddzielić kulturę i naturę. Rousseau interesowała jedność gatunku ludzkiego, którego nie można poznać na podstawie obserwacji poszczególnego społeczeństwa. Szukał faktów wspólnych wszystkim ludziom- jako ludziom, nie zaś członkom danego społeczeństwa.

W jego koncepcji wyjątkową rolę gra kategoria STANU NATURY. Jest to model teoretyczny, nie odnoszący się do żadnego konkretnego społeczeństwa.

Tak samo modelowy charakter ma proces DENATURALIZACJI. Nie chodziło tu o rekonstrukcję historyczną, lecz o sformułowanie hipotez dotyczących tego, jak jest możliwe istnienie obecnego społeczeństwa- tak oddalonego od natury. Odpowiedź na pytanie o przejście ze stanu natury do społeczeństwa jest bardzo socjologiczna. Rousseau wskazuje nie na jednorazowy akt zawiązania społeczeństwa jako swoistej spółki, lecz na złożony proces nasilania się interakcji między jednostkami, kształtowania się instytucji społecznych oraz przeobrażania się ludzi pod ich wpływem. R. wskazuje na stopniowe kształtowanie się POTRZEB, w tym potrzeby społeczeństwa, która w stanie naturalnym nie istniała.

SPOŁECZEŃSTWO powstaje w celu zaspokajania potrzeb oraz samo wytwarza coraz to nowe- sztuczne potrzeby (ciągle rosnące materialne, czy psychologiczne, każące szukać oparcia w innych). Człowiek przestaje być sobą, zatraca swoje ja, uzależniając się od społeczeństwa i wymogów swojej pozycji społecznej. U R. krytyka społeczeństwa nie oznacza, że uważał on za możliwe, by ludzkość cofnęła się do stanu przedspołecznego, ponieważ zmiany jakim ulega są w pewnej mirze nieodwracalne. Wg niego wiedzą o stanie naturalnym powinna kierować się polityka.

Koncepcja UMOWY SPOŁECZENEJ krytykowanemu społeczeństwu przeciwstawia SPOŁECZEŃSTWO DOBRE. Jego członkowie nie podlegają jedni drugim, ale zarazem wszyscy poddani są panowaniu PRAWA, które jest ich własnym tworem. Czyli jest to opozycja społeczeństwa opartego na prawie i społeczeństwa opartego na samowoli.

R. chodziło więc nie o to, by rozwiązać społeczeństwo, ale o to, by odtworzyć w nim naturalną równość i niezależność jednostek. Prawo zaś musi być wytworem WOLI POWSZECHNEJ, która jest wyrazem takich potrzeb członków społeczeństwa, które są nieodróżnialne od potrzeb tego społeczeństwa jako całości. Prawo to powstaje z umowy społecznej i w jej rezultacie powstaje demokratyczne SPOŁECZEŃSTWO-ORGANIZM, w który części są nieodłączne od całości, a wole poszczególnych jednostek roztapiają się w woli powszechnej.

HUME

Cechą charakterystyczną szkockiego Oświecenia było przesunięcie uwagi z racjonalnych aspektów natury ludzkiej na jej aspekty emocjonalne.

Koncepcja człowieka u Hume zakłada bezwzględny prymat uczuć w stosunku do rozumowania oraz instynktów w stosunku do refleksji. Rola rozumu polega na wspieraniu już podjętych decyzji, a nie na decydowaniu. Jest on nieaktywny i sam nie tworzy niczego, nie jest również zdolny do tworzenia standardów dobra i zła moralnego. Rozum jest tylko niewolnikiem uczuć. Hume uważał także, że fakt zrzeszenia nie jest wyprowadzony z rozumowania, ale z elementarnych własności ludzkiej natury.

Kwestionował dotychczasową UMOWĘ SPOŁECZNĄ twierdząc, że społeczeństwo jest możliwe tylko o tyle, o ile człowieka pchają ku niemu jego naturalne skłonności niezależne od jakiejkolwiek kalkulacji. Ale odrzucając umowę społeczną nie rezygnuje z wykorzystywanych przez nią indywidualistycznych założeń. Głosił, że społeczeństwo nie mogło powstać w rezultacie umowy, gdyż świadomość korzyści życia zbiorowego musiałaby poprzedzać faktyczne w nim uczestnictwo; wiedza byłaby wcześniejsza od doświadczenia, a rozum od woli i uczucia.

Za pierwszą i pierwotną zasadę ludzkiej społeczności Hume uznawał POPĘD SEKSUALNY, który doprowadził do wykształcenia się związków dwóch pokoleń- rodziców i dzieci. Tak wykształciły się pierwsze nawyki życia zbiorowego oraz zrozumienie jego wyższości nad samotnym życiem. Ludzie zdobywając wiedzę przez doświadczenie wskazują na to, że naruszenie równowagi w ich stosunkach wiąże się z istnieniem dóbr, które mogą służyć każdemu, ale są zbyt rzadkie, aby były każdemu dostępne. Dochodzi do ustanowienia PRYWATNEJ WŁASNOŚCI- na zasadzie umowy, będącej nie jednorazowym aktem lecz długim procesem. Ochrona własności jest głównym warunkiem istnienia społeczeństwa, a jej naruszenie- jego zagrożeniem. Pojęcia sprawiedliwości i niesprawiedliwości są późniejsze od własności, nie mogą więc jej gwarantować. Przydają się dopiero, gdy ograniczone dobra są już rozdzielone, ale nadal stanowią przedmiot porządania ze strony wszystkich.

Hume wprowadza pojęcie ODDŹWIĘKU UCZUCIOWEGO. Polega on na kierowaniu się w swoim postępowaniu nie tylko tym, co przynosi korzyść bezpośrednią, ale i na tym, jak na to postanowienie reagują inni (czyli skłonność do stawiania się w położeniu innych).

Dzięki przyzwyczajeniom i nawykom ludzie cenią rzeczy, które same przez się nie muszą być wartościowe, ale są znane i dlatego cenione wyżej od innych.

Ponadto Hume uważał, że podstawą Życia społecznego jest przesąd- czyli to, co istniało przed sądem i refleksją.

HERDER

Żył i tworzył w oświeceniu, ale jego teorie mają wyraźnie romantyczny charakter. Koncepcja społeczna HERDERA stanowiła zapowiedź problemów, które znalazły się w centrum uwagi w XIX w. -problemu NARODU i NARODOWYCH KULTUR. W historii myśli socjologicznej Herder jawi się jako wielki poprzednik nauk o kulturze. Stwierdził on, że pluralizm kultur nie jest następstwem nierównomiernego tempa postępu, lecz jest niezbywalną cechą ludzkości.

Odrzucał wizję świata jako mechanizmu, a postulował organicystyczną. Wiąże się z tym inne rozumienie NATURY, której istotą stała się różnorodność przejawów życia, nie zaś jednolitość rządzących nim praw. Uwydatniał związki ROZUMU z innymi władzami CZŁOWIEKA, którego pojmował jako podmiot czujący, działający i wyrażający swą osobowość. Związek jednostki z innymi ma charakter organiczny- ludzie będąc różni tym bardziej potrzebują siebie na wzajem.

Według założeń ontologicznych ŚWIAT jest ogromnym organizmem, w którym wszystko jest ze wszystkim powiązane na skutek działania irracjonalnej siły witalnej przenikającej każdą cząstkę przyrody. Według gnozeologii Herdera PROCES POZNANIA nie polega na obserwowaniu zewnętrznego wobec jednostki świata, ale na aktywnym w nim uczestniczeniu i wręcz religijnym przeżywaniu.

SPOŁECZEŃSTWO nie jest bytem jakościowo odmiennym od reszty wszechświata i podlega takim samym prawom. Tak samo jak świat jesr organizmem w procesie nieustannego wzrostu. Jest całością złożoną z części różnorodnych, obdarzonych niepowtarzalnymi indywidualnościami. Społeczeństwo składa się z jednostek, ale się do nich nie redukuje; jednostki nie można uważać jedynie za część społeczeństwa, gdyż ma ona autonomiczną wartość i jako taka nie może być zastąpiona przez żadną inną. STANEM NATURALNYM dla jednostki jest społeczeństwo: od chwili narodzin jest ona nieuchronnie wtopiona we wspólnotę- rodzinę, plemię naród, itp.

Najważniejszą wspólnotą ludzką jest NARÓD. Samo słowo "naród" oznacza dla Herdera zakorzenioną w historii przedpolityczną wspólnotę jedynej w swoim rodzaju KULTURY wyrażającą się w języku. JĘZYK jest podstawowym czynnikiem tożsamości narodu, który trwa tak długo, jak długo potrafi pielęgnować tradycje skrystalizowane w języku.

ORGANIZACJE POLITYCZNE uważał za coś naturalnego, ale wtórnego. Istotą państwa jest obecność nie tyle suwerennej władzy, ile wspólnoty ludzkiej, która wyłania taką organizację polityczną, jakiej potrzebuje. Dobrymi prawami natomiast są nie te, które rząd wymusza, a te, których podstawą są starożytne obyczaje narodu i które najpełniej wyrażają jego "ducha".

To Herder jako pierwszy stwierdził, że najnaturalniejszym państwem jest takie państwo, które stanowi jeden lud o jednym narodowym charakterze.

HISTORIA ludzkości była dla Herdera historią narodów. Uważał, że każdy naród ma własne miary doskonałości i szczęścia, których nie należy pochopnie przykładać do innych narodów.

C. SAINT - SIMON

Był nauczycielem Comte'a. Próbował odpowiedzieć na pytanie: „Co się stało ze światem? Co dalej?” Jedyną możliwością by tego dokonać to wygenerować nową wiedzę ze zbiorowości. Początkowo sądził, ze społeczeństwo jest zbiorem jednostek, później uważał że czymś więcej. Stwierdził, iż należy wymyślić nową naukę o społeczeństwie. Rozwój ludzkości dzieje się niezależnie od nas, nas używa jako siłę twórczą i odtwórczą, ale to nie my decydujemy, w którą stronę pójdzie rozwój.

Złoty wiek mamy dopiero przed sobą.

Industria - zbiorowość powstała z:

- czynnika technicznego, - przekonania ludzi,

Ustrój, wiedza i przekonania ludzi decydują o rozwoju. Później uważał, że też poziom materialny był ważny.

Industrializm przeciwstawiał ludzi typu trutnie (niepracujący, bez zawodu lub Ci którzy żyją z przywilejów) i pszczoły (pracujący). Liczy się to jaki użytek można zrobić z pracy ludzi. Zbiorowość ta będzie zbiorowością gospodarczą (ekonomia nad polityką itd.). Był pewien, że w takiej sytuacji przestaną występować wojny oraz wyzysk człowieka przez człowieka. Rządy będą sprawowane przez robotników, ale bez robotników. W tej zbiorowości podstawą będzie własność prywatna, bo to uczy szacunku dla dóbr. ZAŁOŻENIA:

- kształt społ. zależy od przekonań ludzi,

- zbiorowości podlegają prawom, które ludzie mogą odkryć i zastosować by ulepszyć życie,

- metodą, która pozwoli na odkrycie praw postępu społeczeństwa jest metoda historyczna,

- zbiorowość ma niewielki wpływ na rozwój.

Saint - Simon i Comte chcieli ulepszać zbiorowość.

COMTE:

Społeczeństwo ma taki kształt jakie są o nim wyobrażenia ludzi. Zależy to od obyczajów. Sytuacja, którą opisywał to naprawa istniejącego społeczeństwa. Pisał recepty naprawy społ. Społ. potrzebuje przywództwa (kiedyś była to religia ale teraz utraciła tę rolę). Wg Comtea powinna to być filozofia, ale jego filozofia. On powinien być mesjaszem nowego chrześcijaństwa. Metody dla socjologów takie same jak w naukach przyrodniczych. Filozofia pozytywna rezygnuje z pytań o genezę. W zakres nauki wchodzą tylko fakty obserwowalne - badamy je metodami nauk przyrodniczych (obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza). Swoistą metodą dla socjologii miała być metoda historyczna, bo zjawiska społeczne rozwijają się w czasie. Postęp jest najważniejszy i też rozciągnięty w czasie. To co dzieje się w społ.ma charakter historyczny. Zmiany dzieją się dzięki określonym prawdom. Socjologia nie ma oceniać ale obserwować i interpretować zgodnie z określonymi prawdami. W innym wypadku nie będzie wiadomo co ważne i ci poprawne. Socjol. Powinna rozwijać:

-dynamikę społ.-ma ustalić prawa postępu, zmian i czynniki od których postęp zależy,

-statykę społ.- zajmującą się budową i funkcjonowaniem społ., elementy, z których składają się społeczeństwa i sposób ich powiązania oraz stany ich funkcjonowania, stany dewiacyjne.

Comte uważał, że dynamikę określają zasady funkcjonowania umysłu. Umysł decyduje o kolejnych etapach postępu. Można je poznać badając pojęcia, które pojawiają się w systemach filozoficznych, ale odzwierciedlają postęp intelektualny. Umysł przeszedł 3 stadia rozwojowe:

1-teologiczne-głównymi pojęciami do obrazu świata była teologia. To dzieli się na: fetyszyzm, politeizm, monoteizm (najdoskonalsze z tych faz). Comte'a fascynowało chrześcijaństwo. Uważał, że nie ma przymusu bez ładu i struktury, a chrześcijaństwo te cechy posiada. To stadium charakteryzowało się istnieniem sił proceduralnych (boskich).

2-metafizyczne-tu pojawia się logika, fizyka, matematyka. Siły tu mają charakter napędzający świat.

3-pozytywne-Obserwacja z rozumowaniem prowadzi do pewnej i użytecznej wiedzy. Tu pojawia się socjologia.

Koncepcją tych 3 stadiów uzasadnił prawomocność refleksji socjologicznej, która pojawiła się w 3 stadium.

Klasyfikacja nauk:

-abstrakcyjne (ogólne)-ustalają prawa- matematyka, fizyka, astronomia, chemia, biologia, socjologia.

-konkretne - stosują te prawa.

Socjologia różni się, bo dopiero trzeba ją stworzyć. Ma się zajmować bytami zbiorowymi (a inne nauki jednostkami). Prymat społeczeństwa nad jednostką. Prawa ma społecz. a jednostki maja tylko obowiązki.

Wytyczne Comte dla socjologii

(pozytywne):

-definiowanie socjologii jako nauki o społeczeństwie

-socjologia jako nauka całościowa,

-socjologia ma badać, ustalać ale nie oceniać,

-podstawą integracji zbiorowości jest religia (nie ma społeczeństwa bez sacrum),

(negatywne):

-przez definicje socjologii uwikłał nas w spory z innymi naukami,

-nieostro definiuje zakres socjologii.

EWOLUCJONIZM

Jest doktryną. Porządek wprowadził H.Spencer (precyzował termin ewolucja). Wprowadzał nową koncepcję ewolucji. Podstawą są dwie zasady termodynamiki (trochę przekształcone). Ewolucjonizm wg Szackiego jest orientacja naturalistyczną. Ludzie są organizmami, funkcjonują w określonym środowisku. Metody badań zjawisk powinny być takie jak w naukach przyrodniczych (bo tylko te są prawdziwymi naukami).

Ewolucjonizm był orientacją antyhistoryczną - rezygnował z procesów historycznych, chciano odkryć prawa ogólne rządzące procesem ewolucji.

Założenia ewolucjonizmu wg Szackiego:

1-jedność świata-rzeczyw.powinna być badana przez nauki przyrodnicze

2-prawidłowość.Ludzkosc podlega tym samym prawom co świat przyrody. Rzeczywistość ludzka podlega prawom a nie wymysły

3-Genetyzm - rodowód zjawiska; wyjaśnienie znanego przez nieznane

4-Jednolitość natury ludzkiej - nie oznacza to stałości natury ludzkiej.

5-Zmienność , jej globalny charakter - zmiana jest najbardziej powszechnym prawem wszechświata, zmiana w jednej dziedzinie pociąga za sobą zmiany w innych dziedzinach i pod innymi względami , zmiana jest zawsze postępem , choć nierównomiernym to jednak ciągłym

6-Metoda porównawcza - przekonanie, że obserwacja pewnych zjawisk współczesnych pozwala formułować wnioski odnośnie do zjawisk , które gdzie indziej miały miejsce wcześniej i jako takie nie mogą być bezpośrednio obserwowane

HERBERT SPENCER ( 1820 - 1903) .

a) trzy fazy ewolucji:

• nieorganiczna

• organiczna

• ponadorganiczna

b) społeczeństwo jest częścią natury

c) głównym czynnikiem procesu powstawania społeczeństwa (czyli ewolucji ponadorganicznej ) jest przyrost ludzkości , który zmusił człowieka do wejścia w stan społeczny - stopniowa socjalizacja człowieka

d) pojęcie instytucji społecznych - są one tym dzięki czemu dokonuje się przystosowanie się niespołecznego z natury człowieka do współdziałania z innymi ludźmi, typy instytucji.

• domowe czyli rodzina

• obrzędowe czyli obyczajowe, najpotężniejsza forma regulacji stosunków międzyludzkich

• polityczne z którymi wiąże się podział pracy i struktura klasowa

• kościelne-czynnik utrwalania idei i uczuć społecznych

• instytucje zawodowe i przemysłowe

e) społeczeństwo jako organizm :

• jedno i drugie cechuje przyrost masy

• w miarę wzrostu dokonuje się różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej

• poszczególne części są od siebie zależne i funkcjonowanie jednej nie jest możliwe bez funkcjonowania innych

f) kierunek ewolucji czyli klasyfikacja i typologia społeczeństw:

- prosie ( wszystkie jego części pozostają w stosunku bezpośredniej współpracy )

- złożone-podwójnie złożone, potrójnie złożone itp. (każdy z agregatów ma swój ośrodek kierowniczy, te z kolei ośrodki podlegają innemu itp.)

• typologia społeczeństw (przedstawia typy „czyste" do których znane społeczeństwa mniej lub bardziej się zbliżają):

---