Agnieszka Rybacka-Glazer
teologia, V rok
Archiwa kościelne w okresie zaborów
Od połowy XVIII wieku, przez cały wiek XIX, aż do lat 20. XX wieku sytuacja wszystkich rodzajów archiwów kościelnych (diecezjalnych, kapituł katedralnych, konsystorzy generalnych czy innych drobnych archiwów) bardzo się skomplikowała. Wpłynęła na to przede wszystkim położenie polityczne Polski. Trzy rozbiory w 1772, 1793 i 1795 roku oraz okres zaborów utrudniły dotychczasowe funkcjonowanie archiwów kościelnych diecezji polskich. Na tę komplikację wpłynęły podziały istniejących diecezji, których terytorium znajdowało się pod władzą dwóch lub nawet trzech zaborców. Część archiwów została skasowana lub wcielona do innych archiwów, utworzenie nowych diecezji spowodowało podział wcześniej obowiązujących archiwów. Zaborcy przy podziałach ziem nie brali pod uwagę granic diecezji, ale później szczególnie pilnowali, by żaden biskup spoza danego zaboru nie miał władzy nad częścią swojej diecezji, należącą do innego zaborcy. Względna stabilizacja i stopniowe odrodzenie wielu archiwów nastąpiło dopiero w 2. połowie XIX wieku.
Dla dokładniejszego przedstawienia funkcjonowania archiwów Kościoła w Polsce w dobie zaborów należy przyjrzeć się szczegółowiej diecezjom w każdym zaborze.
Diecezje w zaborze rosyjskim
Po rozbiorach w zaborze rosyjskim znalazły się diecezje: inflancka, smoleńska, niemal cała wileńska, żmudzka, łucka (bez jej podlaskiego terytorium), kijowska i kamieniecka (bez terenów po prawej tronie Zbrucza). W następnych latach spośród tych diecezji zniesiono smoleńską w 1783r., inflancką i kijowską w 1798r. oraz kamieniecką w 1866r. W ich miejsce powstały nowe: archidiecezja mohylewska w 1783r., która stała się metropolią dla całego rosyjskiego imperium, w 1798r. - diecezja mińska, która jednak została zniesiona w 1869r., a w 1848r. diecezja tyraspolska, która powstała tylko dla rosyjskich Niemców.
Diecezja, a później już archidiecezja mohylewska - z główną stolicą arcybiskupią w Petersburgu, w Mohylewie rezydowali tylko biskupi sufragani - powstała w 1774r. z terytoriów diecezji wileńskiej, inflanckiej i smoleńskiej, które po pierwszym rozbiorze znalazły się pod panowaniem Rosji. Kanonicznie istnienie metropolii potwierdził papież Pius VI w 1783r. Po drugim i trzecim rozbiorze ziemie diecezji polskich, które przypadły Rosji również zostały wcielone do archidiecezji mohylewskiej: kolejną część diecezji inflanckiej, białoruskie parafie diecezji wileńskiej i gubernię kijowską (część dawnej diecezji kijowskiej). W ten sposób archidiecezja ta rozciągała się na cały obszar imperium rosyjskiego - od Dniepru i Dźwiny po Ocean Spokojny i Morze Arktyczne oraz Morze Kaspijskie, Morze Czarne i rzekę Amuru. W kolejnych latach archidiecezja mohylewska powiększała swoje tereny, by za chwilę je stracić. Tak stało się z obwodem białostockim diecezji wigierskiej, którego wcielenia nie uznał papież, czy okręgiem tarnopolskim i częścią zaleszczyckiego, które początkowo zostały włączone do metropolii, a następnie przekazane pod jurysdykcję biskupa łuckiego i później włączone do archidiecezji lwowskiej w zaborze austriackim. Ważne zmiany terytorialne wprowadzono po zawarciu konkordatu w 1847r. Wtedy do archidiecezji przyłączono Wielkie Księstwo Finlandii, a wyłączono z niej gubernię kijowską na rzecz nowopowstałej diecezji żytomierskiej, złączonej unią personalną z diecezją łucką oraz archidiakonat białostocki na rzecz diecezji wileńskiej. Pozostałe tereny metropolii mohylewskiej nie ulegały już zmianom do 1917r.
Do zaboru rosyjskiego po rozbiorach należała diecezja wileńska, której tylko niewielka część z lewej strony Niemna znalazła się w zaborze pruskim. W wyniku reorganizacji jej staropolskie terytorium zostało okrojone prawie o połowę. Z jej ziem powstała część archidiecezji mohylewskiej, diecezji żmudzkiej i mińskiej. Na terenie diecezji, w Wilnie istniał Uniwersytet z Wydziałem Teologicznym od 1773r., w 1832r. powstało Seminarium Duchowne, przekształcone w dwa lata później w Seminarium Główne, a następnie w Akademię Duchowną, która w 1842r. została przeniesiona do Petersburga.
Podobnie jak diecezja wileńska, tak większa część diecezji żmudzkiej przypadła zaborowi rosyjskiemu (bez niewielkiej części po lewej stronie Niemna, która znalazła się w zaborze pruskim). Początkowo na terenie tej diecezji nie wprowadzano żadnych zmian. Dopiero po zawarciu konkordatu w 1847r. do diecezji tej przyłączono Kurlandię z diecezji wileńskiej i część guberni kowieńskiej z Kownem. Władze rosyjskie próbowały zmienić nazwę diecezji na teleszewską, ale nie zostało to uznane przez Stolice Apostolską. W wyniku tego władze przeniosły stolicę diecezji do Kowna, na co już papież Leon XIII wyraził zgodę. Po I wojnie światowej z diecezji żmudzkiej została wyłączona Kurlandia, którą wcielono do reaktywowanej diecezji ryskiej. W 1926r. nastąpił podział diecezji na archidiecezję kowieńską, diecezję teleszewską i poniewską, co było zarazem końcem istnienia diecezji żmudzkiej.
Najbardziej rozparcelowaną przez rozbiory stała się diecezja łucka, której południowe tereny Wołynia i Podlasie z Janowej przypadły Austrii, Podlasie zabużańskie z Bielskiem otrzymały Prusy a część Polesia z Brześciem, Wołyń z Łuckiem i Bracławszczyzna zaczęły przynależeć do Rosji. Wołyń należący do Austrii został wcielony do archidiecezji lwowskiej w 1783r., Podlasie przedbużańskie w 1805r. włączono do nowopowstałej diecezji lubelskiej. Dekanaty brański, bielski i drohicki, należące do Prus, po trzecim rozbiorze przeszły w administraturę biskupa płockiego, a w 1799r. przyłączono je do nowej diecezji wigierskiej. Jedynie rosyjska część diecezji łuckiej utrzymała swą nazwę. Z tych terenów część erygowano do diecezji mińskiej. Reszta, powiększona o zabużańskie parafie diecezji chełmskiej, została połączona w 1798r. z diecezją żytomierską (dawną diecezją kijowską) na równych prawach - pozostały dwie oddzielne diecezje ze swoimi katedrami, kapitułami i seminariami, mające tylko wspólnego biskupa. Po zawarciu konkordatu diecezja powiększyła się o kilkadziesiąt parafii z archidiecezji mohylewskiej, a po kasacji diecezji kamienieckiej jej tereny wcielono do diecezji łuckiej i żytomierskiej.
Prawie w całości Rosji dostała się diecezja kamieniecka, tylko mała jej część za Zbruczem przypadła Austrii. Przez cały okres zaborów diecezja ta nie poniosła dalszych strat terytorialnych, a jedynie zyskała oficjalat Racławski z diecezji łuckiej, jurysdykcję nad Besarabią. Jednak w 1866r. car Aleksander I całkowicie zniósł diecezję kamieniecką i - co już zostało napisane powyżej - jej tereny wcielił do diecezji łuckiej i żytomierskiej. Początkowo Stolica Apostolska nie zaakceptowała kasaty diecezji, lecz w 1882r. zniesienie jej potwierdziła.
Rosja na ziemiach zaborów utworzyła dwie nowe diecezje: mińską z części diecezji wileńskiej i łuckiej oraz tyraspolską, powstałą z dawnej diecezji chersońskiej. Wskutek reorganizacji po zawarciu konkordatu diecezja mińska utraciła dekanat radoszowicki i część połockiego na rzecz diecezji wileńskiej, lecz zyskała dekanat nowogródzki. Jednak już w 1869r. car Aleksander II zniósł ją i wszystkie tereny wcielił do diecezji wileńskiej. Stolica Apostolska nie uznała kasaty diecezji i w 1917r. nastąpiła jej reaktywacja. Diecezja tyraspolska objęła swoim terytorium całą południową europejską część imperium rosyjskiego, od Wołgi i Morza Kaspijskiego po Besarabię. Stolicę przeniesiono z Chersonia do Tyraspola nad Dniestrem, zmieniono też nazwę diecezji z chersońskiej na tyraspolską. Lecz katedra, seminarium, rezydencja biskupa i konsystorz pozostały w Saratowie. Później, ze względu na duży obszar, utworzono dwa sufraganaty: saratowski i chersoński. Do diecezji zaliczano zarówno parafie rzymsko-katolickie, jak i ormiańsko-katolickie.
Diecezje w zaborze pruskim
Ze staropolskich diecezji po rozbiorach do Prus należały: prawie cała archidiecezja gnieźnieńska i diecezja poznańska (niewielkie tereny przypadły Austrii), diecezja chełmińska, warmińska, część diecezji krakowskiej, płockiej, łuckiej, wileńskiej, żmudzkiej oraz pomorska część diecezji włocławskiej. Ponadto powstały dwie nowe diecezje: warszawska, utworzona z dawnego archidiakonatu warszawskiego diecezji poznańskiej oraz wigierska, z części diecezji łuckiej i wileńskiej.
Archidiecezja gnieźnieńska po pierwszym rozbiorze na rzecz Prus utraciła cześć parafii, z których w 1780r. ustanowiono oficjalat generalny w Kamieniu Pomorskim. Funkcjonował on do 1808r., a w 1814r. został reaktywowany i istniał do 1821r., nawet wtedy, gdy prawie cała archidiecezja znalazła się pod władza Prus po trzech rozbiorach. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, a potem Królestwa Polskiego większość parafii archidiecezji znalazła się w ich terytorium. Z terenów, które pozostały w Prusach utworzono tymczasową administrację. Następnie, po reorganizacji Kościoła, parafie archidiecezji z Królestwa przyłączono do diecezji wrocławskiej i archidiecezji warszawskiej. Odłączono archidiakonat kamieński i wcielono go do diecezji chełmińskiej. Do archidiecezji gnieźnieńskiej zaś włączono archidiakonat kruszwicki z diecezji wrocławskiej. Władze pruskie pozostałą na swoim terenie część archidiecezji chcieli znieść i włączyć do diecezji poznańskiej, by zatrzeć prymacjalny charakter Gniezna. Do likwidacji jednak nie doszło, Stolica Apostolska zezwoliła na unię personalną Gniezna i Poznania, następnie diecezję poznańską przemianowano na archidiecezję i złączono na równych prawach z Gnieznem. Powstały w ten sposób dwie archidiecezje, z oddzielnymi konsystorzami, kapitułami, seminariami duchownymi i sufraganami a z jednym arcybiskupem, który przestał używać tytułu prymasa.
Diecezja poznańska trafiła w ręce Prus - cała Wielkopolska oraz część mazowieckich terenów - i Austriaków - ziemie mazowieckie. Z ziem przypadłym Prusom po pierwszym rozbiorze utworzono oficjalat wałecki, który funkcjonował nawet po 1815r. Z mazowieckiej części, która została dołączona po drugim rozbiorze, ustanowiono oficjalat okręgowy w Gąbiniu. Po trzecim rozbiorze przypadłą Prusom pozostałą część mazowieckich terenów diecezji oraz skasowany oficjalat gąbiński przyłączono do oficjalatu generalnego w Warszawie, z których utworzono w 1798r. diecezję warszawską. Zaś tę część diecezji poznańskiej, która przypadła Austrii, przekształcono w oficjalat generalny w Garwolinie - jurysdykcję nad nim sprawował biskup krakowski. Później ziemie te wcielono do nowej diecezji lubelskiej. W następnych latach diecezja poznańska traciła ziemie na rzecz diecezji wrocławskiej, włocławskiej, ale też zyskała tereny w rejonie Wschowy z diecezji wrocławskiej.
Cała diecezja chełmińska po rozbiorach przypadła Prusom i nie utraciła swoich terytoriów, lecz zyskała część diecezji płockiej, archidiakonat pomorski diecezji włocławskiej, archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej oraz kilka parafii diecezji pomezańskiej. W 1821r. przeniesiono stolicę biskupią do Pelplina, ale nazwa diecezji się nie zmieniła. Drobne zmiany przeprowadzano w 1854 i 1859r. pomiędzy diecezjami chełmińską i warmińską oraz między diecezją chełmińską a delegaturą Barndenburgii i Pomorza.
W całości Prusom przypadła też diecezja warmińska, która do 1821r. nie przechodziła żadnych zmian terytorialnych i administracyjnych. Dopiero w tymże roku papież Pius VII włączył do niej kilka dekanatów diecezji pomezańskiej i administrację apostolską sambijską. W 1854r. do diecezji włączono Kwidzyn z okolicami, a pięć lat później również Malbork z okolicami. Przez ten czas diecezja była podległa wprost Stolicy Apostolskiej.
Również pod władzą Prus znalazła się diecezja wrocławska. Wskutek rozbiorów zyskała ziemie dekanatów lelowskiego i siewierskiego. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego ten teren znalazł się w jego obrębie, a później znów został przydzielony do diecezji wrocławskiej i krakowskiej. Oprócz tego, diecezja zyskała dekanaty bytomski i pszczyński, które od dawna leżały poza granicami Polski. Biskup wrocławski administrował również delegaturami apostolskimi Pomorza zachodniego i Brandenburgii. W 1851r. z diecezji wyłączono dekanaty ostrzeszowski, kępiński i przyłączono do archidiecezji poznańskiej. Natomiast austriacka część diecezji wrocławskiej była administrowana od 1796r. przez wikariusza generalnego w Cieszynie. Na terenie diecezji wrocławskiej istniała enklawa archidiecezji praskiej.
Nowe diecezje: warszawska i wigierska, które powstały w 1798r., należały do Prus tylko do momentu powstania Księstwa Warszawskiego, gdyż wtedy też przeszły w jego granice.
Diecezje w zaborze austriackim
Po rozbiorach pod władza Austrii znalazła się południowa część diecezji krakowskiej, cała diecezja przemyska, archidiecezja lwowska, duża część diecezji chełmskiej z Zamościem i Biłograjem, mała część diecezji łickiej ze Zbarażem i prawostronny teren Zbrucza z diecezji kamienieckiej. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego z terenów Galicji na rzecz Księstwa odpadła Zamojszczyzna. Również zamojskie tereny diecezji przemyskiej wcielono do diecezji lubelskiej, powstałej z połączenia diecezji chełmskiej i lubelskiej części diecezji krakowskiej.
Diecezja krakowska tuż po rozbiorach miała stać się wikariatem apostolskim bezpośrednio podległym Rzymowi, lecz nie wyraziła na to zgody Stolica Apostolska. Z jej galicyjskiej części w 1777r. utworzono konsystorz generalny w Zakrzówku koło Krakowa. Cztery lata później konsystorz przeniesiono do Tarnowa i w 1785r. powstała z tych terenów diecezja tarnowska. Jednak istniała tylko 20 lat, gdyż później wcielono te tereny z powrotem do diecezji krakowskiej, część z Tarnowem przyłączono do diecezji przemyskiej, a północne ziemie złożyły się na powstanie diecezji kieleckiej. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, na którego terenie znalazły się ziemie trzeciego zaboru austriackiego z Krakowem, jurysdykcję nad pozostałymi ziemiami diecezji sprawował arcybiskup lwowski. W 1821r. erygowano z tych ziem diecezję tyniecką, później przemienioną na tarnowską. Po 1818r. pozostała część diecezji krakowskiej leżała w granicach Królestwa Polskiego. Od 1862r. zaczęto czynić działania, by przywrócić i powiększyć diecezję krakowską, co nastąpiło w 1880r. W kilka lat później biskupi diecezjalni otrzymali tytuł książęcy princeps, a diecezję poddano bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.
Pod zaborem austriackim dobrze się miała także archidiecezja lwowska. Po pierwszym rozbiorze odzyskała dwie parafie, później wcielono do niej znaczną część diecezji bakowskiej. Metropolici nosili tytuł prymasa Królestw Galicji i Lodomerii.
Austria na ziemiach swojego zaboru również utworzyła nową diecezję - lubelską, erygowaną w 1805r. z siedzibą i katedrą w Lublinie. Plany dotyczące jej utworzenia miał już w XVw. biskup chełmski, potem biskup krakowski. Na sejmie czteroletnim (1788-1792) wyłączono województwo lubelskie z diecezji krakowskiej do chełmskiej. W granicach diecezji znalazły się też parafie diecezji łuckiej, warszawskiej i płockiej.
Prześledzenie losów poszczególnych diecezji pozwala dowiedzieć się jaki był stan archiwów urzędów i instytucji funkcjonujących oraz tych zlikwidowanych. Po rozbiorach niektóre diecezje przekazywały sobie akta, inne nie przekazywały, jeszcze inne odziedziczyły akta po poprzednich zarządcach.
Źródła:
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005.
Wyczawski H. E., Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, Kalwaria Zebrzydowska 1989.
Archiwa Kościoła Katolickiego w Polsce [w:] Encyklopedia katolicka, t.1, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego, Lublin 1973.
7