CHARAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH
Język jest najbardziej precyzyjnym i skutecznym narzędziem poznawania świata, przekazywania danych, informacji i wiedzy oraz porozumiewania się ludzi ze sobą. Może też być użyty do manipulowania świadomością ludzi i grup społecznych. Język i poznanie stanowią powiązane ze sobą aspekty poznawczego oswajania świata, warunkujące określoną jakość wytwarzania i wykorzystania wiedzy (także wiedzy o edukacji) oraz komunikowania wiedzy o edukacji (w tym także naukowej) w celu porozumiewania się ze sobą podmiotów edukacji dla pomyślnego kreowania obszaru społecznej praktyki edukacyjnej.
Problematyka edukacyjna podejmowana jest w różnych wariantach języka narodowego. Najważniejszymi stylami, za pomocą których ludzie myślą i mówią o edukacji są dwa style językowe: styl potoczny i styl naukowy. Styl potoczny jest właściwy praktyce edukacyjnej, a naukowy - pedagogice jako dyscyplinie naukowej. Potoczna wiedza o edukacji jest wytworem zdroworozsądkowego myślenia o edukacji, wyrażona w stylu potocznym. Styl potoczny zajmuje szczególne miejsce w wypowiadaniu się, gdyż ten wariant języka narodowego jest pierwszym językiem, który dziecko poznaje i który przez całe życie pozostaje najważniejszym językiem pozwalającym jednostce budować swoje własne uniwersum symboliczne i tożsamość. Ten styl jest także podstawą do włączenia w kompetencje komunikacyjne jednostki innych stylów językowych niż potoczny. Z elementów języka potocznego budowane są pierwsze i najważniejsze struktury poznawcze w umyśle człowieka, które działają jak filtr w stosunku do nowych danych, informacji i wiedzy. Decydują też o tym, czy jednostka jest w stanie przyjąć i włączyć w swoje struktury poznawcze nowe dane, informacje i wiedzę, zmieniając swoje uniwersum symboliczne.
Styl naukowy odróżniają od potocznego w głównej mierze zasoby słownikowe. Naukowe używanie języka wiąże się z koniecznością wzbogacania własnych zasobów leksykalnych. W zasobach leksykalnych poszczególnych dyscyplin naukowych największą grupę stanowią terminy naukowe. Terminom naukowym przypisuje się między innymi takie cechy jak:
1. Ścisłość - od tekstów naukowych wymaga się dużego stopnia jednoznaczności stosowanych terminów.
2. Systemowość - terminy naukowe stanowią zawsze element szerszego systemu kategorii pojęciowych.
3. Ograniczoność - terminy naukowe wymagają zastosowania pewnych procedur uściślających, opisywanych jako definiowanie pojęć. Ograniczeniem dla stosowania terminów naukowych są właśnie procedury ich tworzenia i posługiwania się nimi.
Działania dydaktyczne związane z wprowadzeniem studentów w język naukowy dyscypliny są określane jako wprowadzanie w kulturę naukową.
Język jakim posługujemy się w pedagogice jest specyficzny. Często używane niektóre terminy są konstytutywne dla języka pedagogicznego: wychowanie, kształcenie, osobowość itd. Każda dyscyplina naukowa dysponuje własną aparaturą pojęciową, za pomocą której pragnie możliwie najbardziej precyzyjnie wyrazić analizowane zjawiska. Nauka wymaga bowiem posługiwania się słowami często wziętymi z języka potocznego, ale bardziej ściśle, precyzyjnie i jednoznacznie wyrażającymi myśli. Taka terminologię tworzy właśnie język naukowy, którego istotną cechą jest duży stopień sformalizowania. Najbardziej sformalizowanym językiem dysponują nauki ścisłe (matematyka, fizyka, chemia).
Ponieważ większość podstawowych pojęć pedagogicznych jest treściowo powiązana z osobowością, należałoby zacząć od ogólnego wyjaśnienia tego terminu.
Osobowość jednostki - to posiadany przez nią system dyspozycji wyznaczających w sposób stały jej zachowania. Osobowość człowieka określa go także jako indywidualność. Na osobowość składają się określone cechy jednostki tworzące sferę zjawisk organiczno-fizycznych, uczuciowo-motywacyjnych i instrumentalnych. Cechy organiczno-fizyczne to np. wzrost, siła, sprawność ruchowa, stan zdrowotny. Do sfery emocjonalno - motywacyjnej można włączyć: uczucia, nastawienia, postawy, potrzeby psychiczne (miłości, uznania, osiągnięć), aspiracje, motywy. Na sferę instrumentalną składają się: wiedza, zdolności, uzdolnienia, umiejętności, sprawności itd.
Osobowość jako system reguluje stosunki człowieka z otaczającym go środowiskiem. W tego rodzaju „organizację” człowiek nie zostaje wyposażony przez naturę. Jego osobowość rozwija się i kształtuje w ciągu życia pod wpływem różnych okoliczności i czynników. Szczególną podatnością na te wpływy odznacza się wiek dziecięcy i wczesnej młodości. Dlatego ten właśnie wiek należy optymalnie wykorzystać na ukierunkowane działanie wychowawcze. Największą rolę do spełnienia maja tutaj poza rodzicami, nauczyciele, pracujący nad kształtowaniem człowieka.
Można powiedzieć, że osobowość człowieka jest efektem m.in. jego wychowania. Pojęcia „wychowanie” używamy w kilku znaczeniach, a każde z nich powinno być w wypowiedziach odpowiednio sygnalizowane.
Wychowanie - to wszelkie zamierzone działania w formie interakcji społecznych mające na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmian w osobowości ludzi.
Wychowanie można też rozumieć jako wszelkie działania zmierzające do kształtowania człowieka, których celem jest przygotowanie do życia w społeczeństwie. W tym ujęciu jest miejsce na wpływy skierowane zarówno na rozwijanie sfery fizyczno-zdrowotnej osobowości, jak też intelektualnej i kierunkowo - motywacyjnej. Obejmuje więc ono wychowanie fizyczne, umysłowe, moralno-społeczne, estetyczne i politechniczne. Najczęściej posługujemy się terminem wychowanie w stosunku do zamierzonych zabiegów, świadomie kierowanych na jednostkę. Wychowanie to czynność czyli proces, który może być wywołany przez czynniki zewnętrzne (rodziców, nauczycieli, telewizję) lub wewnętrzne. W tym ostatnim przypadku osobą wychowującą czyli podmiotem wychowania jest sama jednostka wychowywana, tzn. przedmiot wychowania. Jest to tzw. samowychowanie.
Pojęcie „wychowanie” można wreszcie rozpatrywać nie jako sam proces, a jako jego efekt, produkt działalności wychowawczej. W tym znaczeniu można np. oceniać jak jednostka została wychowana, jakie są rezultaty dotychczasowych oddziaływań na nią - jej wiedza, umiejętności, poglądy, normy postępowania i sposoby zachowania.
Wychowanie ukierunkowujące - czyli właściwe; to działanie zmierzające do modyfikacji, ukształtowania lub rozwinięcia dyspozycji emocjonalno - wolicjonalnych, a więc ukierunkowanych, w osobowości jednostki.
Samowychowanie - to swoisty rodzaj wychowania; mówimy o nim wówczas, gdy jednostka podejmuje czynności wychowawcze sama względem siebie, a więc określa cele wychowania, ustala zadania, dokonuje wyboru metod postępowania oraz poddaje je własnej, wewnętrznej kontroli i ocenie. Człowiek świadomie i celowo podejmuje trud wychowania samego siebie.
Kształcenie - czyli nauczanie; to działanie zmierzające do trwałej modyfikacji, ukształtowania lub rozwinięcia w osobowości jednostki dyspozycji instrumentalnych, a więc wiedzy, umiejętności, inteligencji, uzdolnień i nawyków sprawnościowych.
W kwestii pojęcia „kształcenie' jak i „wychowanie” nie ma pełnej zgodności wśród pedagogów. S. Wołoszyn proponuje traktować „kształcenie” jako tożsame i używane zamiennie z pojęciem „wychowanie”, inni natomiast jak T. Wujek poprzez kształcenie rozumieją proces opanowywania przez człowieka określonego zasobu wiedzy i przyswajania sobie określonych umiejętności i nawyków. Takie rozumienie jest bliskie znaczeniu jakie nadają temu pojęciu W. Okoń i Cz. Kupisiewicz. Wymienione przez Wujka komponenty kształcenia uzupełniają oni jednak rozwijaniem zdolności poznawczych, naukowego poglądu na świat, zainteresowań i postaw badawczych, a także wpajaniem wartościowych zachowań. Dla potrzeb n-li praktyków celowym wydaje się termin „kształcenie” uwzględniający udział podmiotu w procesie kształcenia, który brzmi:
Kształcenie to ogół takich działań, które składają się na proces opanowywania przez człowieka wiedzy, umiejętności i nawyków oraz rozwijania jego sprawności umysłowych, zainteresowań, postaw badawczych, naukowego poglądu na świat i racjonalnych zachowań.
Ujęcie to wchodzi w zakres „wychowania”, lecz się z nim nie pokrywa, nie obejmuje bowiem kształtowania i rozwijania większości kierunkowych cech osobowości jak np. przekonań, postaw życiowych, wartości. Można też mówić o kształceniu ogólnym, który obejmuje”
Kształcenie ogólne to proces zdobywania wiedzy i opanowywania umiejętności i nawyków oraz rozwijanie ogólnej sprawności intelektualnej i naukowego poglądu na świat, przydatnych każdemu człowiekowi niezależnie od pełnionej przez niego roli w społeczeństwie.
Często używa się tego terminu zamiennie z określeniem „wychowanie umysłowe”.
Samokształcenie to samodzielne organizowanie i uprawianie kształcenia. W obu przypadkach - kształcenia i samokształcenia - mamy do czynienia z dwoma rodzajami czynności: czynnościami kierowania kształceniem innych lub samego siebie i czynnościami polegającymi na aktywnym uprawianiu doskonalenia samego siebie przez wzbogacanie swej wiedzy, umiejętności i innych dyspozycji. W przypadku „kształcenia” podmiotem kształcenia, a więc osobą kształtującą innych jest ktoś z zewnątrz - najczęściej nauczyciel, natomiast przedmiotem - jednostka kształcona. W przypadku „samokształcenia” przedmiot tego procesu jest zarazem jego podmiotem. Udział samokształcenia zwiększa się wraz z wiekiem człowieka. W dobie współczesnej przybiera postać tzw. kształcenia ustawicznego (edukacji permanentnej) organizowanego w ogólnych zarysach przez określone instytucje oświatowe lub ich wyspecjalizowane placówki. Ogólnie mówiąc, kształcenie jest procesem tworzenia przez jednostkę - przy ewentualnej pomocy innych osób - własnego obrazu świata i pojmowania prawidłowości, jakimi się on rządzi. Jest więc także procesem tworzenia pewnych uogólnień, generalizowania, abstrahowania i konkretyzowania. Tego właśnie nie da się przyswoić ani wyćwiczyć, to trzeba sobie wytworzyć na podstawie wiadomości i umiejętności instrumentalnych, intelektualnych i praktycznych. Wobec tego, wykształcenie jako efekt kształcenia jest określonym poziomem odzwierciedlenia świata, jest stopniem wierności i dokładności, z jakim wytworzony obraz odzwierciedla świat rzeczywisty.
Nauczanie - uczenie się: nauczanie to organizowanie uczenia się uczniów i kierowanie nim. Poprzez nauczanie i uczenie się człowiek zdobywa wiedzę i umiejętności, rozwija funkcje poznawcze i zainteresowania, kształtuje poglądy i postawy, jednym słowem - wychowuje się i kształci. Taki proces można nazwać procesem świadomie i celowo zorganizowanym kształceniem i wychowaniem.
Socjalizacja - to ogół wpływów środowiska społecznego na jednostkę, w wyniku których nabywa ona zdolności do życia w społeczeństwie i pełnienia w nim powszechnie obowiązujących ról.
.
Proces wychowania - to system czynności wychowawców (nauczycieli, rodziców in.) i wychowanków, umożliwiających wychowankom zmienianie się w pożądanym kierunku, a więc kształtowanie i przekształcanie wiedzy o świecie, uczuć, przekonań i postaw społecznych, moralnych, estetycznych, kształtowanie woli i charakteru oraz wszechstronne rozwijanie osobowości. Kolejność tych czynności jest odpowiednio dostosowywana do przebiegu wywoływanych przez nie zmian. Sens procesu wychowania sprowadza się do tego, aby wychowanków pobudzić do indywidualnej lub zespołowej działalności która, stanowiąc osnowę kolejnych sytuacji wychowawczych, umożliwia osiągnięcie założonych zmian w osobowości wychowanków. H. Muszyński wyodrębnił następujące etapy procesu wychowania:
wdrażanie wychowanków do pożądanych form aktywności;
rozwijanie i utrwalanie dyspozycji do takiej aktywności;
uświadamianie wychowankom znaczenia aktywności;
przyswajanie ocen i przekonań;
zdobywanie przez wychowanków wiedzy o następstwach działań.
Sytuacja wychowawcza - (wg H. Muszyńskiego) to czasowy układ warunków towarzyszących interakcji wychowawczej, w którym wychowanek dysponuje możliwością wyboru któregoś spośród zachowań zawierających przynajmniej jeden założony cel operacyjny. W przypadku braku tego celu sytuacja wychowawcza nie miałaby miejsca.
System wychowania - ogół instytucji i osób zespolonych ze sobą harmonijnie i realizujących działalność wychowawczą na rzecz wspólnych celów. Funkcjonowanie systemu wychowania polega na realizowaniu planowej pracy wychowawczej nad kształtowaniem motywów, przekonań, postaw, cech charakteru i sposobów postępowania młodego pokolenia, zgodnych z przyjętymi celami wychowania, oraz na uzyskiwaniu założonych efektów. Pojęcie systemu wychowania odnosi się do całości zintegrowanych działań wychowawczych szkoły oraz instytucji z nią współdziałających, jak też innych placówek wychowawczych, np. domu dziecka, klubu czy organizacji młodzieżowej. O systemie wychowania można mówić wtedy, gdy odpowiednio uruchomione elementy systemu działają w sposób zintegrowany - stosownie do wyznaczonych celów wychowawczych.
Działalność wychowawcza - wyraża się w uruchamianiu wzajemnej interakcji wychowawczej i odbywa się poprzez stymulację psychologicznych mechanizmów wychowania (imitacja, identyfikacja, uczenie się przez wgląd, powstawanie stereotypu dynamicznego zachowań, interioryzacja, internalizacja).
Ideał wychowania - to pełny zestaw harmonijnie zintegrowanych ze sobą naczelnych celów wychowania, który daje w sumie opis dojrzałej osobowości człowieka, jaką zamierzamy przez ogół procesów wychowania ukształtować. Ideał wychowania odnosi się wyłącznie do stanu finalnego, jaki mamy osiągnąć w wyniku ogółu działań wychowawczych, to zarys pożądanej osobowości.
Ideał odnosi się do doskonałej i pożądanej, lecz realnie nieistniejącej osobowości człowieka. Jest on finalnym etapem dążeń wychowawczych, od osiągnięcia których dzieli nas pewien dystans. To konstrukt teoretyczny. To punkt odniesienia dla realnie istniejących jednostek. Ideał wychowania przedstawiony w postaci postulowanej i w pełni ukształtowanej osobowości dojrzałego człowieka, stanowi więc pewne uogólnienie najbardziej pozytywnych i istotnych cech abstrakcyjnej jednostki. Jako taki jest on po prostu ideałem osobowości ludzkiej, do ukształtowania której zmierza się poprzez wychowanie. Ideał wychowania z jednej strony jest propozycją zdeterminowaną przez istniejącą rzeczywistość i zakłada kształtowanie człowieka według jej wymogów, z drugiej - człowiek nie podporządkowuje się biernie tej rzeczywistości, on ją tworzy, przekształca i stara się ją przystosować do swoich potrzeb. Zatem ideał wych. jest nie tylko wytworem istniejących warunków, lecz także koncepcją myśli ludzkiej, odzwierciedlającej przyszłość, o którą człowiek walczy. Ideał nie jest w swojej treści kategorią stabilną. Jest on ustawicznie stającym się konstruktem myślowym, koncepcją będącą w procesie ciągłego projektowania. Historyczna zmienność i klasowość ideału wych. powoduje, że praktyczna realizacja wyprowadzanych z niego celów jest również uwarunkowana historycznie i klasowo.
Wzór osobowy - to opis lub wyobrażenie jakiejś osoby, której cechy bądź czyny uważa się za godne naśladowania. Może to być konkretna osoba historyczna lub żyjąca współcześnie, bądź postać fikcyjna (z literatury, filmu). Opis ten niekoniecznie musi być pełny, jak również nie jest konieczne akceptowanie go w całości.
POJĘCIE WYCHOWANIA W PEDAGOGICE
Pojęcie wychowania różnie jest definiowane i używane w pedagogice przez współczesnych pedagogów:
Wychowanie jako system instytucji wychowujących - oficjalny system wychowania,
Wychowanie jako system wychowawczy określonej instytucji wychowującej,
Wychowanie jako działalność wychowawcy (wychowawców),
Wychowanie jako przebieg rozwoju wychowanka,
Wychowanie jako produkt, efekt oddziaływań wychowawczych.
Wychowanie traktowane jako system instytucji wychowujących, oficjalnie funkcjonujący
w danym państwie. W tym sensie posługuje się pojęciem wychowania, przypisując mu szczególną rangę, a zarazem zaniedbanie w naukach pedag. System wychowania każdej instytucji wyznaczają akty prawne określające funkcje (zadania, uprawnienia, racje działania itp.) istniejących w państwie instytucji wychowawczych. Można zapoznać się z nimi przez studiowanie odpowiednich dokumentów oraz przez badanie stanu ich realizacji w danym społeczeństwie. Interesujące wydaje się analizowanie spójności proponowanego i funkcjonującego systemu wychowania oraz szukanie przyczyn różnego rodzaju wewnętrznych sprzeczności w nim zachodzących.
Wychowanie traktowane jako system wychowawczy określonej instytucji, np. szkoły, rodziny. Ujęcie takie jest stanowiskiem bardzo wąskim. Przeważa ono w pedagogice i przejawia nieraz niebezpieczną tendencję do generalizowania wynikających z niego wniosków. System wychowania każdej instytucji wyznaczają, tak jak to miało miejsce w poprzednim ujęciu, akty prawne regulujące funkcjonowanie tych instytucji. Mniej dotyczy to rodziny, bardziej szkoły. Na podstawie określonych aktów prawnych działa zespół ludzi (np. grono pedag.) które wnosi do realizacji oficjalnych założeń i dyrektyw własne ich rozumienie, własne poglądy, umiejętności, a więc wszystko to, co warunkuje bezpośrednie oddziaływanie na wychowanków. Nie można jednak zapomnieć, że wychowankowie także wnoszą do prawnie ustalonych ram swoje potrzeby, nastawienia, nawyki itp. Badanie tak rozumianego wychowania zakłada penetrację w daną społeczność wychowawczą, i to nie tylko w jej ramy organizacyjne, w założenia, ale w ich rozumienie, akceptację oraz wdrażanie. Zakłada także badanie więzi nieformalnych, wytwarzających się w danej społeczności.
Wychowanie rozumiane jako działalność wychowawcy (wychowawców), a więc jako jeden z rodzajów ludzkiej działalności. Na ten sposób ujmowania wychowania wskazuje R. Miller. Tutaj wychowanie jest systemem oddziaływań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych. W takim ujęciu można wychowanie rozpatrywać jako zachowanie wychowujące. Badanie takiego zachowania jest badaniem stylu działania wychowawczego i metod pracy wychowawczej. Francuski pedag. Gaston Mialaret, definiuje wychowanie jako oddziaływanie jednej osobowości na drugą „...jest wychowanie sztuką stwarzania warunków sprzyjających działaniu zapewniającemu rozwój jednostki w określonym kierunku, sztuką posługiwania się pewnymi technikami oddziaływania, sztuką sterowania ku określonym celom, które mamy na względzie”. Takie ujęcie krytykuje Zbigniew Zaborowski stwierdzając, że pedagogika powinna zajmować się czymś więcej niż badaniem zewnętrznych zależności.
Wychowanie traktowane jako przebieg rozwoju wychowanka - jako kształtowanie się jego psychiki. To stanowisko reprezentuje K. Sośnicki, który definiuje proces wychowania jako ciąg zmian prowadzących do nowego stanu fizycznego i psychicznego człowieka, który to stan można nazwać rozwojem, gdy się oceni uzyskany stan jako wyższy pod względem wartości od poprzedzającego. Ujęcie tego autora jako pedagogiczne jest najbliższe podejściu psychologicznemu. Akcentuje ono nie tyle oddziaływanie wychowawcze, co zmiany zachodzące na skutek tych oddziaływań, a nawet nie podkreśla faktu ingerencji wychowawczej będącej źródłem zmian rozwojowych. Umożliwia natomiast włączenie do zakresu pojęcia wychowanie wszelkich rozwojowo wartościowych zmian, bez względu na ich źródło. Tak szeroko rozumiane wychowanie pozwala na włączenie doń także samowychowania nieinstytucjonalnego.
Wychowanie traktowane jako produkt, efekt oddziaływań wychowawczych. To ujęcie szczególnie często występuje w sformułowaniach potocznych. Mówi się, że ktoś otrzymał dobre lub złe wychowanie, że jest wychowany tak a tak. W tym ujęciu badania nad wychowaniem sprowadzają się do diagnozowania skuteczności wychowania i przejawiają tendencje do traktowania stanu występującego w chwili przeprowadzania badań. Ta tendencja występuje stosunkowo często wówczas, gdy przedmiotem badań stają się, np. określone postawy młodzieży lub aktualny stan zainteresowań.
Wg Antoniny Guryckiej, wychowanie jest dynamicznym, złożonym układem oddziaływań społecznych (instytucjonalnych, interpersonalnych, pośrednich i bezpośrednich) wywołujących zmiany w osobowości człowieka poddawanego tym oddziaływaniom.
G. Mialaret pisze, że wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które nie dojrzały jeszcze do życia społecznego.
Adam Podgórecki, polski socjolog, twierdzi, że głównym celem systemu wychowania jako swoistego czynnika działającego na korzyść społeczeństwa jest wpojenie wychowankom pewnych społecznych wzorów, tak aby działali zgodnie z zamierzeniami zleceniodawcy. Narzucanie pozytywnych wzorów o charakterze ogólnospołecznym jest tu celem zasadniczym
Z. Zaborowski rzecz ujmuje następująco, „wychowanie w swej istocie jest procesem kształtowania dziecka, jego rozwoju, ogólnie biorąc - osobowości, ze względu na mniej lub więcej uświadamiane cele i wartości”. A więc dojrzałość do życia społecznego, pozytywne wzory o charakterze ogólnospołecznym, cele i wartości - to ukierunkowanie wychowania. Ma ono doprowadzić nie tylko do zmian w psychice wychowanka, ale i do tego, aby te zmiany można było uznać za wartościowe i społecznie korzystne - jako społecznie pożądane i akceptowane.
1