E. Paczoska, Wokół realizmu - główne terminy i pojęcia, [w:]Krytyka literacka pozytywistów, Warszawa 1988, s. 28 - 107.
TENDENCJA
(termin ten wyjaśniam z innego źródła(słownika XIX w.), nie będę się powtarzać, bo jest to to samo. Tamto zagadnienie uzupełnię także wiadomościami z tej książki.)
TYP
Termin „typ” towarzyszy „realizmowi”, realizmowi często nawet występuje zamiast niego. Sienkiewicz definiuje, iż „prawdziwy realizm” to „prawda życiowa oparta na spostrzeżeniach branych z rzeczywistości, a wyrażona w kreacjach podniesionych do wysokich typów”. Traktuje typowość jako konieczny element nowego sposobu przedstawiania rzeczywistości w literaturze.
„literaturze typie zawiera się wszystko to, co jest najbardziej rozpowszechnione, do czego zbliża się każda jednostka”(Bogacki)
Pisarz-realista za pomocą naukowych uogólnień powinien wyciągnąć intelektualny wniosek z przykładów jednostkowych.
Typowość dla Chmielowskiego jest podstawowym obok tendencji sposobem wypełniania utylitarnych zadań literatury. Jest synonimem określonej organizacji rzeczywistości dokonywanej przez pisarza w akcie twórczym.
Dla Orzeszkowej - typowość - służy przede wszystkim upostaciowaniu tendencji w dziele. Typy w powieści to konstrukcje bohaterów uwydatniające sobą właściwości grup społecznych.
Później jednak typowość przestaje służyć tendencji w utworze, staje się natomiast podstawowym warunkiem „prawdy” świata przedstawionego w nim przez twórcę-encyklopedystę, który dokonuje operacji przeniesienia zaobserwowanych zjawisk na wyższe piętro uogólnienia.
W krytyce literackiej lat 70-tych „typ” jest terminem zadomowionym. Do języka krytyki wchodzi na stałe określenie: „galeria typów” zawierające pozytywną ocenę reprezentatywności opisywanych zjawisk
Typowość jest także swego rodzaju `oknem na świat” dla powieści, rozszerzeniem jej zainteresowań społecznych, a co za tym idzie, skuteczności jej działania.
Jednak w 1883 r. wg Chmielowskiego typowość może doprowadzić do tworzenia sztucznych schematów, do kreacji bohaterów coraz bardziej odległych od rzeczywistości. Krytyk występuje przeciw ujednolicaniu postaci, bohaterów bez twarzy. Typowość tworzy człowieka abstrakcyjnego, jednostronnego i nieprawdopodobnego życiowo.
Wg Prusa wymyśla pojęcie „żywy typ”-streszcza przynajmniej większą część jednostek klasy. Typ dla pisarza stanowi swoistą kombinację cech społecznie powtarzalnych, reprezentatywnych, jednostkowymi, indywidualnymi, które bronią „żywy typ” przed uproszczeniami i schematami w kreacji literackich bohaterów.
Wg Taine'a typy są „streszczeniami przedstawiającymi rys umysłowy pod formą zmysłową bądź rysy główne jakiegoś okresu historycznego, bądź instynkty i zdolności pierwiastkowe siły psychologiczne będące ostatnimi przyczynami losów ludzkich”
Wg Struve'a typ nie jest prawdą realną , lecz ideałem.
Dla Jellenta typ zawsze będzie tworem sztucznym, toteż nie można mówić tu o realizmie.
Pojecie typowości rozwijało się w towarzystwie pojęć kontrastowych, opozycyjnych, jak: indywidualizm, charakter, idealizacja lub uzupełniających jego zakres znaczeniowy: tendencja, utylitaryzm, realizm, naturalizm.
PRZEDMIOTOWOŚĆ
Termin łączony z dojrzałym realizmem i naturalizmem.
Kraszewski (lata 40/50-te Xix.), krytykując tendencyjność, wskazywał na zasadę obiektywizmu(czyli przedmiotowości) jako na niezwykle istotny czynnik realistycznej metody kreacji. Ową metodę rozumiał jako wierne trzymanie się życia, czyli powieści współczesnej - bezpośrednią obserwację rzeczywistości, a w powieści historycznej - oparcie się na wiarygodnych źródłach epoki.
W latach 70-tych domagano się kryterium bezstronności, naukowego „chłodu”, przedmiotowości.
Bogacki w 1871 r. wyróżnia dwa typy powieści:
podmiotową (opisową)
przedmiotową (realną) - może ona opisywać obiektywnie bezstronnie rzeczywistość, ale nie jest zdolna do przedstawienia czegoś więcej prócz zewn. tylko i dostrzegalnych „gołym okiem” cech ludzi i przedmiotów, nie wnika w istotę rzeczy
Przedmiotowość traktowana jest jako znamię powieści realistycznej, i to zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników jej programu.
Przedmiotowość nie dba o efektywność obrazów, pisarz-realista nie narzuca czytelnikowi swych wyborów i oceny gwałtem. Brak komentarza odautorskiego, usunięcie się w cień autora. Nie można jednak mówić o przedmiotowości bezwzględnej, nie da się całkowicie wyeliminować jakiegokolwiek oglądu świata autora.
Przedmiotowość jako metoda kreacji rzeczywistości literackiej, jako określenie szkoły literackiej, używana często synonimicznie z nazwami głównych prądów epoki, przegrywa pod koniec wieku z terminami „realizm” i „naturalizm”.
REALIZM
KRYSTALIZOWANIE SIĘ POJĘCIA
Dla Chmielowskiego (początek lat 70-tych) realizm to „całość życia” przetransportowana w ramy utworu literackiego.
Jeden z podstawowych wyznaczników realizmu - problematyka społeczna. Realizm jest w trwałym połączeniu z utylitaryzmem (lata 70 - te). Realizm tendencji w sposób swoisty dla programowego etapu epoki łączy się z postulatami ogarnięcia całości życia. „Niech życie płynie wszystkimi arteriami, niech literatura będzie wiernym zwierciadłem życia, niech zaspokoi wszystkie jego wymagania”. Realizm wg Chmielowskiego odpowiada zjawisku mimesis, poszerza arystotelesowską definicję realizmu - realizm rozumiany jako swoiste i podporządkowane intelektowi autora „tworzenie”, a nie tylko „odtwarzanie”, „fotografowanie”, „degerotypowanie”.
Realizm to interpretacja świata zewnętrznego , to objaśnianie genezy zjawisk.
Pojęcie realizmu zawiera w sobie także postulat „rzetelnej zdolności” przeciwstawionej bezświadomemu natchnieniu - „Fantazja nie może stworzyć ani nowego tonu, ani nowej barwy, ani żadnego istotnie nowego wyobrażenia, ona może tylko kombinować te, które z zewnątrz odbiera, tworzyć z nich nowe zestawienia, przeplatać nowe dawniejszymi, osobiste cudzymi”.
Realizm jest wyznaniem wiary w możliwości literatury w procesie poznawania świata, a co za tym idzie, odkrywania dróg i etapów rozwoju ku zamierzonym przez pozytywistyczną „reformę” niezbędnym zmianom społecznym.
Próbą do określenia pojęcia realizmu (technik i form kreacji powieści realistycznej) będą: naturalizm, typ, tendencja, przedmiotowość.
FUNKCJONOWANIE TERMINU
Lata 50 - te - realizm jako kategoria opisu powieści o tematyce współczesnej i nazwa metody literackiej, oznaczając w tym wypadku dokładne transponowanie rzeczywistości w powieści.
We wczesnych latach 70 -tych termin realizm był pojmowany pejoratywnie, gdyż wg Siemieńskiego „ciąży ku negatywnym tylko stronom życia, nie potrafi zaspokoić tęsknot człowieka do ideałów moralnych czy estetycznych”. Markiewicz twierdzi, iż powodem unikania tego terminu był fakt jego wieloznaczności. Przeciwnicy opisywali realizm jako objaw degeneracji sztuki, spospolicenia gustów, upadku obyczajów zasad dobrego smaku.
Lata 80 - te - światopogląd realistyczny nie wyklucza indywidualizmu i fantazji, nie dając im oczywiście zupełnej swobody. Chmielowski formułuje realizm jako „nieupiększanie rzeczywistości szminką”. Istotnym elementem realizmu jest opisywanie szczegółów.
POEZJA- Z pochodzących z lat 80-tych i 90-tych ocenach utworów lirycznych kryterium realizmu obejmuje: zmysłowe piękno, wrażliwość poetycka, prawdopodobieństwo psychologiczne opisywanych sytuacji i przekazywanych przez poetę wrażeń, prostotę rozumianą jako antyteza „sztuczności” i konwencji, komunikatywność umożliwiającą czytelnikowi bliski kontakt z wizją autora. Postulat wewnętrznej harmonii utworu poetyckiego stawiany jest w opozycji do romantycznych wylewów uczucia. Zadaniem poezji nie jest określenie programu politycznego czy społecznego, ale wywołanie nastroju.
Definicja realizmu w latach 80-tych zbytnio się nie zmienia. Wyróżnić można następujące elementy: czerpanie tematyki z życia, przedstawianie rzeczywistości społecznej, konstruowanie akcji zlogizowanej, opartej na fakcje obiektywnym, obserwacja, doświadczenie, studia i wiedza pisarza traktowane jako niezbędny materiał literacki.
Dwa odmienne stanowiska ówczesnych krytyków w sprawie „realizmu” :
Świętochowski- walczy o wzbogacenie terminu „realizm” poprzez wprowadzenie doń pojęcia indywidualizmu i twórczej intuicji; pragnienie,ba na miano „realistycznych” nie zasługiwały utwory schematyczne i konwencjonalne.
Jellenta - w panowaniu „realizmu” widzi przyczynę złej sytuacji piśmiennictwa, gdyż likwiduje określone sfery twórczych natchnień. Zauważył, że zaczęto łączyć realizm i naturalizm i jest to zlepek sprzecznych sposobów kreacji świata przedstawionego w powieści.
Kwestia relacji realizm-naturalizm (już się kształtują w latach 70-tych)
(wpierw wymienię kilka istotnych postulatów dotyczących naturalizmu, by móc te dwa terminy zestawić ze sobą. Postulaty:
tematyka - zainteresowanie życiem społecznym marginesu, turpizm, fizjologiczna wizja erotyki, szokujące drastyczne sceny, przełamujące tabu obyczajowe
technika - przedmiotowość , kult obserwacji, eksperyment jako metoda kreacji bohaterów, język
filozofia, światopogląd naturalizmu ( determinizm przyrodniczy, pesymizm)
W funkcjonowaniu terminu „naturalizm” wyróżnić można następujące etapy:
1. lata 70-te - naturalizm utożsamia się z osoba Zoli, ponarzuca wypowiedziom ton emocjonalny
2. lata 80-te - pojawia się wyróżnik technik, rozszerzona zostaje lista nazwisk naturalistów francuskich ( Daudet, Alexis, Maupessant), oddziela się osobę Zoli, naturalistami nazywa się także polskich twórców z grupy „Wędrowca”
3. lata 90-te - kontynuacja tendencji lat 80-tych w dziedzinie analiz technik, pogłębiona o zainteresowanie miejscem naturalizmu w nurtach filozoficznych tego okresu)
4 podstawowe relacje naturalizm-realizm
naturalizm = realizm
krytycy traktują oba terminy jako synonimy.Dla nich naturalizm spełnia cechy „prawdziwego realizmu” jako swoisty sposób obserwacji rzeczywistości i kreacji.
Naturalizm jako przejaskrawiona wersja realzimu
Wg Kraszewskiego naturalizm wybiera tylko jeden aspekt realizmu, zaprzecza zaś jego podstawowym zasadom i założeniom (niezgodność światopoglądowa).
Krytycy traktują naturalizm jako przejaskrawioną, bardziej atrakcyjną dla niewyrobionego odbiorcy, lecz zarazem uboższą wersję realizmu, nie mogą dopuścić do utożsamiania tych sposobów kreacji. Pogląd, iż naturalizm nie może być traktowany jako kierunek samodzielny, że będzie on zawsze „popłuczynami” po realizmie, realizmie częściej jego karykaturą.
Naturalizm jako odrębna od realizmu szkoła literacka
Realizm można nazwać „szkłem przezroczystym”, naturalizm niesie spojrzenie zabarwione pesymizmem zniekształcającym obraz świata. W tym sensie naturalizm pozostaje kierunkiem wyraźnie odrębnym - powieść realistyczna nigdy bowiem nie zrezygnuje z rekonstrukcji świata wartości. Naturalizm poprzestaje na obserwacji rzeczywistości i kopiowaniu jej, nie należy więc, jak powieść realistyczna, do dziedziny sztuki.
Naturalizm =zolizm
Winiarski rozróżnia „realizm dydaktyczny”(realizm) i „realizm indyferentny”(naturalizm). Zola należy do tego drugiego typu realizmu, który jest z nim utożsamiany. Zola pierwszy wyrywa się z narzuconych sobie przepisów. Sienkiewicz twierdz, iż najlepsze powieści Zoli są te, w których był niekonsekwentny, gdzie dał się ponieść emocjom. Naturalizm poza programem i filozofią Zoli nie istnieje i w tym sensie dokonać można pełnego utożsamienia jego twórczości z naturalizmem. Zola jednak tez egzystuje poza naturalizmem, gdyż pokazuje swój ogromny talent, swoją indywidualność.
powieść
Owy termin w okresie międzypowstaniowym nazywane były najczęściej „romansem” ( jeszcze panuje terminologiczne pomieszanie). W okresie tym można było wyróżnić cztery obszary funkcjonowania terminu „powieść”:
nazwa gatunku mówionego - fabuła, narracja
nazwa gatunku prozy dydaktycznej
nazwa pisanego prozą utworu współczesnego
nazwa utworu realistycznego, posługującego się prawdopodobieństwem i typowością
Romans jest określany negatywnie, gdyż oznacza strukturę jednowymiarową, prymitywną, jednoproblemową, w opozycji do skomplikowanej konstrukcji powieści, przystosowanej do całkiem odmiennych zadań. Termin „romans” ze swej wysokiej pozycji w okresie międzypowstaniowym zostaje w latach 70-tych zepchnięty na określenie pobocznych zjawisk prozy, dalekich od głównego nurtu literatury, polemik, dyskusji.
Próbę scharakteryzowania terminu „powieść” podjal w latach 70-tych Chmielowski, który zwraca uwagę na humanistyczne założenia powieści, czyli utworu, który pokazywać ma wszystko, co ludzkie. Inne wyznaczniki gatunkowe: poparta wszechstronną edukacją i doświadczeniem autorska znajomość świata i praw nim rządzących, której nie wystarcza natchnienie i fantazja, gdyż pisarz musi dokonywać określonych wyborów i organizacji materiału z rzeczywistości, by móc umotywować ich sensowność, przydatność przydatność dobry wpływ na czytelnika. Innymi słowy - koniecznym warunkiem powieści jest realizm.
Drugim z kolei wyznacznikiem powieści jest dydaktyzm . innym ważnym wyznacznikiem jest usytuowanie powieści na granicy między sferą nauki sferą twórczości artystycznej.
Odmiany powieści:
powieść psychologiczna - nie była zbytnio ceniona, mało rozwinięta, dotyczyła np. cierpień miłosnych bohaterów.
Powieść społeczna - typ najdoskonalszy, spelnia postulat tendencyjności i typowości, pisarz ukazuje społeczeństwo, jego wady i zalety
Powieść obyczajowa - w opozycji do powieści społecznej, celem jej jest przedstawienie ludzi, ich charakterów, obyczajów, wg „młodych” jest ten typ powieści bezużyteczny
Powieść historyczna - wzbudzała kontrowersje i polemiki, posiadała wartości dydaktyczne i naukowe, ale nie był silny związek z rzeczywistością
Powieść filozoficzna - wartość powieści filozoficznej zależy od konsekwencji przeprowadzenia wywodu i odpowiedzi na pytania na przykładzie biografii bohaterów, bohaterów przede wszystkim - od społecznej wagi przedstawianych kwestii
Powieść humorystyczna - pozbawiona jest wg Chmielowskiego wszelkiej wartości, porusza błahe tematy, nie realizuje nakazów wierności wobec rzeczywistości
Porównanie „powieści” z mniejszymi gatunkami prozatorskimi
Szkic, obrazek - dokument rzeczywistości; niewypełnienie do końca intelektualnego planu, brak pogłębienia jednowymiarowego
Nowela - związek z powieścią, dla Bema jest to mała powieść, róźnica jest w rozmiarach, ilości wątków i bohaterów utworu.; jednowątkowość noweli, jednoaspektowe traktowanie bohaterów, rezygnacja z partii opisowych na rzecz dramatycznych kolizji losów postaci- dla Chmielowskiego widać znaczna jednak różnice z powieścią. Nowela nie może oddać obrazu całości życia, nie może ukazywać całej złożoności psychiki bohaterów ani analizować skomplikowanych zjawisk społecznych.
Tendencyjność [w:] Słownik literatury XIX w., pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 2002, s. 938-942.
TENDENCYJNOŚĆ
Odpowiedniki-dążność, cel, użyteczność, utylitaryzm, idea dzieła literackiego.
Owy termin służył do opisu i postulowania utworów literackich o dydaktycznym profilu. Określał powieści cechujące się dydaktyzmem, czyli powieści współczesne o tematyce społecznej z jednoznacznie ukształtowaną ideą.
Kategoria „tendencyjności” wkracza w okresie miedzypowstaniowym.
Wcześniej w 1838 Kraszewski takie powieści określał mianem „romansu filozoficznego, moralnego, utylitarnego”.
Lata 40 -t e : „tendencja” używana jest w dość szerokim zakresie znaczeniowym, obejmującym zarówno ogólny cel dzieła literackiego, jak i szczegółowe jego realizacje, zgodnie z potrzebą chwili.
Lata 50 - te : krytyka „złych ustaw społecznych”, negatywny stosunek pisarza do pewnych obrazów życia społecznego. Duża popularność zjawiska „tendencji”. Niektórzy krytycy jednak się pejoratywnie o tym zjawisku wysławiali.
H.Lewestam odrzuca powieść o aktualnej problematyce społecznej, aprobuje jedynie tzw. Powieść filozoficzną, która miałaby się zajmować ogólnoludzką problematyką moralno - religijną. Wielu jednak się z Lewestamem nie zgadza i opowiada się za „dążnością”.
Koniec lat 60 - tych, początek 70 - tych: kampania o „nową” literaturę. Pojęcie tendencyjności przywoływane jest coraz bardziej sprecyzowane (z aprobatą). Tworzy się program literatury sensu stricte tendencyjnej.
Młoda Orzeszkowa w artykule „Kilka uwag nad powieścią” pisze, iż powieść tendencyjna jest jako „najpowszechniejsza dziś i najbardziej ulubiona”.
Za patronów postulowanej powieści uznaje: V. Hugo, G.Sand, Korzeniowskiego i Pługa.
Programowe cechy tej powieści wg Orzeszkowej:
Związek literatury ze społeczeństwem
Łączenie piękna formy z pięknością myśli i celu
Istnienie w powieści tendencyjnej „szerokich zakresów poglądów i nauczania”
Program realnej fikcji, unikanie fantastyki
Dodatkowe postulaty (już nie opracowane przez Orzeszkową:
Utylitaryzm literatury; „Powieściopisarz i poeta musi znać wszystkie kierunki swojej epoki i być ich wyrazicielem”; „Artysta powinien przed wykonaniem swojego dzieła powziąć cel jakiś społeczny: utwór jego powinien mieć tendencje. Bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki, są tylko mniej lub więcej piękne wyrobione fatałaszki” (cyt. Chmielowski - „Utylitaryzm w literaturze”)
Koncepcja pozytywnego bohatera, absolutnie jednoznaczna. Bohater miał być reprezentantem określonej grupy społecznej tj. mieszczaństwa lub postępowej inteligencji, miał głosić pozytywistyczny program.
Tym głównym postulatom odpowiadają powieści z końca lat 60 - tych, początku 70 - tych: Orzeszkowej i Bałuckiego; nowelistyka Sienkiewicza i Świętochowskiego; komedie społeczne Narzymskiego, Sarneckiego czy Zalewskiego; i powstałe w latach 80 - tych powieści Urbanowskiej i Radziewiczówny. Utwory te głosiły pochwałę pracy organicznej i pracy u podstaw.
Struktura tendencyjnej literatury
Bezpośrednie uogólnienia narracyjne lub włożone w usta rezonera
Pozytywni protagoniści (szlachcic stający się mieszczaninem itd.), których zwycięskie losy stanowiły uzasadnienie reprezentowanej przez nich ideologii, przegrana zaś umacniała czytelnika w przekonaniu o jej słuszności moralnej.
Kreacja czasu i przestrzeni, służąca charakterystycznemu wartościowaniu postaci i fabuły
W latach 80 - tych powieść tendencyjna coraz bardziej zostaje krytykowana za barak artyzmu. Wpisuje się ona jedynie w schemat. Atak krytyki dotyczy przede wszystkim przerostu narracyjnego komentarza i kreacji pozytywnego bohatera.
Wiek XIX - Młoda Polska wypiera tendencyjność hasłem „sztuka dla sztuki”, acz zdarzało się jeszcze wtedy jakieś utwory tendencyjne.
P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, [w:] „Pamiętnik literacki” 1983, z. 1, s. 221-262.
Valéry potępia realizm. Wypowiedź realistyczna sprowadzona jest do swoistego manieryzmu, do swoistej „gimnastyki”, czyniąc z niej specyficzną odmianę literatury zawierającą właściwe sobie figury, konwencje i retorykę. Pragnienie „realizmu” prowadzi do poszukiwania coraz potężniejszych środków wyrazu. Środek wyrazu prowadzi do techniki, technika do klasyfikacji, ładu. Ład wprowadza usystematyzowanie. Taka literatura wpisana jest w strukturę. Brak w niej nowatorstwa.
Jakobson - „realizm” w literaturze jest kwestią konwencji estetycznej, pewnego rodzaju programem czy pojęciem taktycznym - socjologiczny punkt widzenia.
Drugi punkt widzenia - typologiczny. Kilka znaczeń terminu „realizm”:
Realizm intencji autora
Realizm postrzegany przez czytelnika
Realizm jako historycznie wykształcona szkoła artystyczna
Realizm jako sztuka „charakteryzowania nieistotnego” -gdzie na pierwszym planie są metonimia i synekdocha
Realizm jako „motywacja przyczynowa” - jako tworzenie logicznych i przyczynowo-skutkowych układów fabularnych tekstu
Językoznawstwo - język jest formą, a nie substancją, strukturą; nie może on kopiować rzeczywistości.
Pytanie o realizm: „Czy możliwe jest odtwarzanie za pośrednictwem znakow rzeczywistości bezpośredniej niesemiologicznej?”
RODZAJE REALIZMU
Realizm tekstowy - wypowiedź lingwistyczna „odtwarza” jedynie wypowiedzenie bądź identyczny fragment wypowiedzi językowej już wyrażony przez siebie samego (typowe figury: anafora, tautologia, powtórzenie) bądź przez inne wyp. lingwistyczne (metajęzyk, cytat, transkrypcja, parodia, pastisz)
Realizm symboliczny - niektóre elementy rzeczywistości (hałasy, ruchy, kształty) przedstawione przez onomatopeje itd.
Żaden zapis słowa mówionego nie jest tożsamy ze słowem mówionym (bo jest przesunięty w czasie).
Nie chodzi o to, aby badać, w jaki sposób literatura naśladuje rzeczywistość, lecz oto, by uznać realizm za pewnego rodzaju „speech-act” określony jako szczególna sytuacja komunikacji. Trzeba odpowiedzieć na pytanie: W jaki sposób literatura sprawia, że wierzymy, iż naśladuje rzeczywistość?
Chodzi tu o dyskurs realistyczny. Podchodząc w ten sposób do wypowiedzi realistycznej, wyróżniamy III rodzaj realizmu - realizm opisowy, który sprowadzony jest zagadnienia o wartości illokucyjnej, zagadnienia, które określa ogólną sytuację komunikacji rozkładalną na szereg presupozycji, z których każda mogłaby stanowić punkt wyjścia dla analizy.
Resupozycje:
Świat jest bogaty, bujny, różnorodny
mogę przekazać informacje na temat tego świata
Język może naśladować rzeczywistość
język jest wtórny wobec rzeczywistości (wyraża ją, nie tworzy jej, jest wobec niej zewnętrzny)
Środek przekazania (komunikat) musi jak najmniej zwracać na siebie uwagę
Mój czytelnik musi wierzyć w prawdziwość mojej informacji o świecie
Czytelność tekstu realistycznego można osiągnąć środkami zapewniającymi tę komunikację:
przerostem redundancji,
przerostem chwytów anaforycznych,
przerostem elementów fatycznych,
pośrednim przywróceniem performatywności wypowiedzi autorytetu słowa, instancji wypowiadania
Środki gwarantujące spójność wypowiedzenia:
retrospekcja, wspomnienie, streszczenie, dzieje kogoś, a także przepowiednia - figura realistycznego zakotwiczenia tekstu
motywacja psychologiczna postaci - uzasadnienie funkcjonalnego wątku opowiadania
historia równoległa - opowiadanie, odsyłanie do tekstu już znanego, między wierszami wyjaśnia, określa z góry, wytwarzając u czytelnika system oczekiwań i przewidywań
systematyczne motywowanie imion własnych oraz przydomków, jak też nazw pospolitych miejscowości
wypowiedź realistyczna, która da się też sparafrazować
wiedza autora, użycie np. fachowego słownictwa. Wypowiedź realistyczna jest ostentacyjna manifestacją wiedzy, która należy pokazać, włączając ją w obieg opowiadania. Autor utożsami rzeczywistość z wiedzą posiadaną na temat opisywanego przedmiotu. W myśl tej zasady realizm autora jest wprost proporcjonalny do posiadanej przez niego wiedzy
tekst realistyczny cechuje silna redundancja oraz duży stopień semantycznej przewidywalności. Każda rzecz jest zaklasyfikowana, ma swoją pozycję, spełnia swoje zadanie, jest uporządkowana. Tak jak jakaś postać. Wypowiedź jest o charakterze technologicznym, dlatego zwykle wykluczone są czynności związane z ciałem, gdyż tutaj także musiałby nastąpić szczegółowy opis np. aktu płciowego(pieszczoty-wprowadzenie prącia-wytrysk-ustąpienie wzwodu..)Takie wypowiedzi byłyby nośnikiem wulgarności.
Uwierzytelnienie aktu mówienia i autentyczności poprzez uwiarygodniające przedmowy, motta
Dążenie do stylu przezroczystego, nakierowanie wyłącznie na przekazanie informacji. Prowadzi to do tzw. Neutralizacji lub detonalizacji komunikatu - równe uczestnictwo w tekście autora i czytelnika. Istotne są informacje, a nie emocje(brak tematyki euforycznej - scen miłosnych, wzruszających obrazków rodzinnych, ekstatycznych uniesień). Wypowiedź realistyczna ukazuje się jako wypowiedź z gruntu poważna. Ciężko napisać powieść realistyczną i dowcipną zarazem.
Bohater stanowi ważny element czytelności opowiadania. Od razu jest nacechowany moralnie.
dyskurs realistyczny charakteryzuje także dążenie do osiągnięcia monosemii terminów i jednostek występujących na każdym szczeblu opowiadania, w celu wyeliminowania wieloznaczności tekstu. Stąd odrzucenie gry słów.
tekst realistyczny unika biegunów neutralnych (ani.. ani..) i biegunów złożonych (i.. i..) schematów logicznych
program realistyczny zakłada, że świat można opisać, że podlega nazwaniu. Charakteryzuje go również to, że jest wyczerpujący
Jednak w wypowiedzi realistycznej zachodzą sprzeczności zachodzące między presupozycjami. Przykładowo:
Stosowanie nazw technicznych LECZ problem ich czytelności
Wiedza autora LECZ uwiarygodnienie wiedzy postaci
Styl jako element spójności, „ciągłości”, jako umiejętność autora LECZ tekst jako „mozaika językowa” żargonów, języków technicznych, idiomów, zatarcie stylu autora.
1