MUZYKOTERAPIA
Dziedzina muzykoterapii
Muzykoterapia jako jedna z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjoterapeutycznego wzbudza w ostatnich latach coraz większe zainteresowanie wśród lekarzy, psychologów i psychoterapeutów. Zjawisko leczniczego oddziaływania muzyki na psychikę człowieka znane było od najdawniejszych dziejów ludzkości, a w starożytności powstały pierwsze teorie dotyczące estetycznych walorów muzyki i jej możliwości wychowawczych.
W potocznym rozumieniu muzykoterapia jest często rozumiana jako oddziaływanie muzyką na „umysłowo chorych”, co wiąże się z przekonaniem, że muzyka działa głównie na psychikę człowieka, przede wszystkim na sferę jego doznań emocjonalnych. Psychika człowieka jest jednak tak silnie połączona z jego somatyką, a zaburzenia somatyczne tworzą tak liczne i rozległe powiązania z zaburzeniami psychicznymi, że mówiąc o wpływie muzyki na człowieka, należy rozumieć przez to jej oddziaływanie na cały ustrój człowieka. Tak właśnie szeroko ujmuje istotę muzykoterapii Natanson, który określa ją jako „… metodę postępowania wielostronnie wykorzystującą wieloraki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka”. W koncepcji tej przyjmuje się, że określone doznania emocjonalne płynące z biernego lub czynnego kontaktu z muzyką wywołują odpowiednie reakcje emocjonalne u człowieka, którym z kolei zawsze towarzyszą zachodzące w organizmie przemiany biochemiczne, reakcje wegetatywne itp. Natanson uwzględnia także fakt, że muzyka działa na człowieka jako zjawisko fizykalne, a więc jako określony zbiór drgań akustycznych wzbudzających reakcje fizyczne i jednocześnie towarzyszące im reakcje psychiczne. Z praktyki muzykoterapeutycznej wynika, że muzyka może zmieniać stan aktywności systemu nerwowego, wywoływać określone zmiany w czynnościach całego organizmu, może zmieniać napięcie mięśni, przyspieszać przemianę materii, zmieniać szybkość krążenia krwi, obniżać próg wrażliwości zmysłów, wpływać na wewnętrzne wydzielanie, na siłę i szybkość pulsu, modyfikować oddychanie itp.
Dziś uważa się muzykoterapię za jedną z form czy narzędzi psychoterapii. Według Kratochwila „…psychoterapia jest zamierzonym korygowaniem zaburzeń czynności organizmu środkami psychologicznymi, jak słowo, mimika, milczenie, więzi emocjonalne, uczenie się, manipulowanie środowiskiem i inne.” Wśród wymienionych środków znajduje się sztuka, a w jej ramach muzyka. W muzykoterapii leczniczy wpływ na pacjenta wywierany jest według Schwabego, przez różne elementy i rodzaje muzyki, a także przez zróżnicowanie formy jej odbierania i uprawiania.
Muzykoterapia, rozumiana jako działalność praktyczna, jest postępowaniem zmierzającym do realizacji konkretnych celów terapeutycznych.
Podstawy teoretyczne muzykoterapii
Jak podaje Galińska, większość ośrodków muzykoterapeutycznych na świecie wychodzi z założeń psychoanalitycznych. Koncepcja ta zakłada, że symptomy neurotyczne mają swoje źródło we wczesno-dziecięcych przeżyciach, które zostały wyparte do podświadomości. Naczelnym zadaniem terapii jest doprowadzenie do uświadomienia sobie przez pacjenta tych stłumionych przeżyć i ułatwienie ich odreagowania. Muzyka - według przedstawicieli tego kierunku - pozwala pacjentowi poznać i przeżyć rzeczywistość niedostępną poznaniu rozumowemu, gdyż najłatwiej dociera do podświadomości.
Wśród wielu hipotez wysuwanych dla uzasadnienia wpływu muzyki na zachowanie człowieka wymienia się abstrakcyjny charakter muzyki, który pozwala na uniknięcie kontroli intelektualnej i dotarcie do głęboko ukrytych konfliktów i emocji.
Kolejna hipoteza akcentuje rolę muzyki w pobudzaniu procesu wyobrażeniowego i aktywizowaniu fantazji, zaś jeszcze inna akcentuje podobieństwo zachodzące między „dynamiką strukturalną” muzyki i emocji, które pozwala na wywołanie przez muzykę zharmonizowanych z nią procesów napięciowo-odprężeniowych i w efekcie prowadzi do równowagi między procesami emocjonalnymi i fizjologicznymi u jednostki.
Drugi nurt koncepcji muzykoterapeutycznych wywodzi się z teorii uczenia się i jest związany z psychoterapią behawioralną silnie rozpowszechnioną w USA. Tutaj muzykoterapii przypisuje się jedynie znaczenie pomocnicze jako środka służącego do wytworzenia wzajemnej więzi między pacjentem i terapeutą, nacechowanej zaufaniem i poczuciem autorytetu.
Psychoterapia humanistyczna, będąca trzecim kierunkiem w psychologii, akcentuje znaczenie bezpośredniego przeżycia wewnętrznego. Terapia dąży między innymi do poszerzenia systemu wartości doznaniowych i tam też widzi się rolę muzykoterapii pacjentów przygotowuje się poprzez słuchanie muzyki, oglądanie kwiatów do intensywnego przeżycia piękna i dobra. Kontakt z dziełem sztuki ma stanowić rodzaj „treningu uwrażliwienia”, w którym pacjent uczy się dostrzegania przejawów i odgłosów w muzyce.
Rola muzykoterapeuty
Muzykoterapeuta diagnozuje, podejmuje samodzielne lub uzgodnione z zespołem leczącym pacjenta decyzje i przepisuje program terapii ze względu na potrzeby i cele pacjenta. One też wyznaczają formy tych zajęć, ich częstość a przede wszystkim decydują o sprawie głównej, o kontakcie między pacjentem a terapeutą.
Zajęcia muzykoterapeutyczne mają cel leczniczy zmierzający do korekcji zaburzonych funkcji, stymulacji w warunkach ograniczonego dostępu do bodźców, usunięcia napięć psychofizycznych i dostarczenia korzystnych doświadczeń społecznych. Materiałem, którym posługujemy się w czasie zajęć muzykoterapeutycznych są gry, zabawy, ćwiczenia muzyczne i wybrane fragmenty utworów przeznaczonych do słuchania. Oddziaływania terapeutyczne obejmują cały organizm psychofizyczny, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sferę procesów kierunkowych, jak emocje, dążenia, oczekiwania i marzenia. Efektem końcowych oddziaływań jest więc poprawa samopoczucia, nastroju, usunięcia lęku, odreagowanie napięcia, pobudzenie wyobraźni, poprawa relacji z członkami grupy. W relacji muzykoterapeuta - pacjent dominuje stosunek terapeutyczny i wychowawczy, w trakcie którego obie strony są zaangażowane.
Metody i formy muzykoterapii
1. Odreagowująco-wyobrażeniowe oraz aktywizujące emocjonalnie. Muzyka jest środkiem katalizującym i intensyfikującym proces wyobrażeniowy u pacjenta. Wyzwala wyobrażenia wzrokowe o charakterze projekcyjnym, wywołuje dużo skojarzeń pozamuzycznych.
2. Treningowe - metody te oparte są na różnych wariantach treningu autogennego Schultza i nawiązują do teorii uczenia się, w szczególności do odruchów warunkowych Pawłowa. Chodzi w nich o nauczenie pacjenta usuwania napięcia psychofizycznego.
3. Relaksacyjne, stosowane w różnych dziedzinach medycyny, nie tylko w psychiatrii.
4. Komunikatywne, związane z uczeniem komunikacji społecznej. W trakcie rozmaitych zadań muzycznych pacjenci uczą się nowych zachowań społecznych i emocjonalnych.
5. Kreatywne w postaci instrumentalnej, wokalnej i ruchowej
6. Psychodeliczne, ekstatyczne, estetyzujące, kontemplacyjne.
Ze względu na sposób organizacji działań leczniczych można wyróżnić muzykoterapię indywidualną i grupową.
• muzykoterapia indywidualna - leczenie muzyką osobno każdego pacjenta przez dłuższy lub krótszy okres czasu;
• muzykoterapia grupowa - wymaga przeprowadzenia odpowiedniego doboru grupy co do ilości osób, płci, wykształcenia, diagnozy cech osobowości, poziomu kultury muzycznej, upodobań muzycznych; muzykoterapia grupowa może być:
1. ukierunkowana (tzw. dyrektywna) - tutaj sama grupa musi być czynna, gdyż nie prezentuje się jej żadnego gotowego programu
2. nieukierunkowana (tzw. niedyrektywana) - pacjentom proponuje się udział w przygotowanym programie muzycznym w formie jakiejś imprezy muzycznej z prelekcją na temat muzyki, koncertu, recitalu, czy odtwarzania muzyki z taśm.
Poza tym rozróżniamy dwa podstawowe działy muzykoterapii: muzykoterapię receptywną (bierną) i muzykoterapię aktywną (czynną).
W muzykoterapii biernej percepcja muzyki nie jest tylko biernym jej odbiorem, ale zawiera w sobie konieczny pierwiastek aktywności. Utwór lub jego fragment o możliwie jednoznacznym ładunku emocjonalnym, nastroju spełnia rolę stymulatora pobudzającego skojarzenia i fantazje. „Muzyka to środek ułatwiający wyładowanie niezaspokojonych uczuć i popędów dynamizujący
i stymulujący, ożywiający fantazję, zaprowadzający rytm, synchronizacją i ład funkcji psychofizycznych, ułatwiający ujawnienie własnego, ekspresyjnego zachowania się, wyrażania siebie” (Konopczyński, 1996, s. 81). Muzyka posługuje się mową złożoną z semantycznych symboli brzmieniowych. W ten sposób komunikuje treści, których nie można przekazać za pomocą słów ani obrazów. Wywoływane przez nią reakcje umożliwiają wychowankom lepsze poznanie się.
Nie jest jednak obojętne, jaki materiał muzyczny używa się w muzykoterapii biernej . Dobór materiału muzycznego powinien być adekwatny do określonej sytuacji. Stanowi to niestety nadal bardzo poważny problem. Muzykoterapeuci w swej pracy stają przed dwiema niewiadomymi: muzyką jako środkiem oddziaływania i wychowankiem jako podmiotem działania. Każdy człowiek jest inny, inaczej reaguje na różne sytuacje, dlatego też muzyka powinna być indywidualnie dobierana do każdego dziecka. „Wychowanek wobec którego stosuje się muzykoterapię powinien być zdiagnozowany co do stanu zdrowia psychicznego i somatycznego, warunków życia, indywidualnych upodobań, gustów, tradycji oraz stosunku do muzyki.”
(Konopczyński, 1996, s. 82 ). Po przebadaniu dziecka konieczna jest oczywiście analiza materiału muzycznego, który zastosuje się w jego terapii .
Najważniejsze jest uwzględnienie wartości emocjonalnych utworu muzycznego, który chcemy stosować w muzykoterapii społecznie niedostosowanych. Oczywistym jest, że muzyka wolna i spokojna wpływa kojąco na wychowanka, a szybka i rytmiczna stymuluje go i pobudza. W zależności od swojej formy muzyka może łagodzić napięcie, usuwać lęk, koić
i wpływać na poprawę nastroju, a także dostarczać potrzebnych podniet i silnie aktywizować wychowanka .
Nieodreagowane napięcia bardzo często wywołują lub warunkują trwanie np. objawów nerwicowych. Za pomocą odpowiednio dobranej muzyki można spowodować odreagowanie owych napięć za pomocą przeżycia wyobrażeniowego. Utwór muzyczny wyrażający konflikty i emocje powoduje zintensyfikowanie napięć i konfliktów a następnie powoduje wyładowanie ich nadmiaru. Ów intensywny proces przeżywania nazywany inaczej „symbolicznym dramatem” nawiązuje w swych założeniach do antycznego pojęcia katharsis. „Nastroje zintensyfikowane muzyką mogą być wykorzystywane do wpływania na dezintegrację osobowości, wywołując obniżenie nastroju czy silny niepokój, mogą wzbudzać również agresję, a tym samym ujawniać konflikty i patologiczne przeżycia wychowanka, aby następnie poprzez muzykę wyrażającą ład i harmonię, dążyć do stopniowej rekonstrukcji osobowości.” (Konopczyński , 1996, s. 84).
Drugim działem muzykoterapii jest muzykoterapia czynna. Wychowanek poddany tego rodzaju terapii nie tylko słucha muzyki, ale uczestniczy w jej tworzeniu. Muzykoterapia czynna stosowana jest najczęściej w formie grupowej. Wspólne śpiewanie czy wspólna gra na instrumentach muzycznych otwiera możliwości wpływania na integrację w grupie. Często stosowana jest procedura mająca charakter „rozmowy” dźwiękami, wyzwalanymi z różnych instrumentów. To jakim instrumentem posługuje się wychowanek, w jaki sposób i z kim komunikuje się, pozwala uzyskać wiele informacji, z których może wynikać ważna wiedza o sobie.
Czynne uczestnictwo w tworzeniu muzyki może przynieść wiele satysfakcji i znacznie rozwinąć i wzbogacić psychikę wychowanka. Chodzi głównie o rozbudzenie inicjatyw twórczych, zarówno muzycznych jak
i organizacyjnych. Daje to możliwość popisania się, pokazania swoich możliwości i kształtowania osobowości. Taka działalność należy do naturalnych dążeń każdego człowieka, który chce odnosić osobiste sukcesy i przyczyniać się do osiągania sukcesów grupy, w której uczestniczy. Formowanie podczas wspólnych zajęć muzycznych wartościowych cech osobowości: zdolności twórczych, wrażliwości, zdyscyplinowania, systematyczności, kultury współżycia z grupą, uspołecznienia, moralności - ma duże walory wychowawcze i jest wspaniałą terapią. Są to cechy, których młodzieży niedostosowanej najczęściej brakuje. Kształtowanie tych cech w toku muzykoterapii czynnej oznacza początek procesów przewartościowania ich osobowości.
MUZYKOTERAPIA DZIECIĘCA
Leczenie dzieci za pomocą muzyki
Muzykoterapia dziecięca przybiera najczęściej formę terapii aktywnej. Ekspresja muzyczna poprzez gest, ruch, śpiew jest znacznie bliższa dziecku niż człowiekowi dorosłemu, gdyż stanowi naturalny czynnik jego życiowej aktywności. Niemowlę wykazuje zainteresowanie zabawą przy użyciu dźwięcznych zabawek, zwraca głowę i uśmiecha się w kierunku źródła dźwięk, bawi się w wystukiwanie rytmu, klaskanie w określonym rytmie, wykonuje ruchy taneczne, śpiewa własne melodie, usypia pod wpływem kołysanki śpiewanej przez matkę.
Zastosowanie muzykoterapii w różnych chorobach dzieci
Muzykoterapia dziecięca znajduje szerokie zastosowanie w neuropsychiatrii, głównie w przypadkach opóźnień w rozwoju, u osób z uszkodzeniami mózgu, w autyzmie wczesnodziecięcym, przy zaburzeniach zachowania się, w nerwicach, u dzieci z defektami fragmentarycznymi. Stosuje się też zwykle muzykę w leczeniu dzieci sparaliżowanych, niewidomych i głuchych i ogólnie w pediatrii dla celów profilaktycznych.
BIBLIOGRAFIA:
1. Lewandowska K. „Muzykoterapia dziecięca”, Gdańsk 1996.
2. Marek Konopczyński : Twórcza resocjalizacja, MEN, 1996.