Krzysztof Gorlach - „Koniec chłopów” - na egzamin z socjo_wsi!!!
Modernizacja, gwałtowny rozwój gospodarczy po II wojnie, przyczynił się do znikania gospodarstw chłopskich oraz chłopskiego stylu życia. Wtedy też następuje podział Europy na Wschodnią i Zachodnią. Zachodzi kolektywizacja - zmniejszenie liczby zatrudnionych w rolnictwie, spadek liczby gospodarstw.
W Polsce możemy zaobserwować drogę rozwojową właściwą dla Europy Wschodniej, ale nie tylko - wykształciły się chłopskie gospodarstwa post-tradycyjne (ostatni chłopi w Europie). Polska wieś przechodzi modernizację: przybiera to postać różnicowania się gospodarstw i ich właścicieli. Podział na 2 grupy: te które dobrze sobie radzą i takie, które ulegają marginalizacji:
gospodarstwa większe obszarowo, lepiej wyposażone w środki produkcji, prowadzone przez lepiej przygotowanych i przedsiębiorczych właścicieli
mniejsze jednostki, gorzej wyposażone, prowadzone w sposób tradycyjny, skoncentrowane na chłopskiej logice przetrwania
Proces modernizacji rolnictwa ma charakter UNIWERSALNY - droga taka polega na postępującej koncentracji produkcji i gospodarstw, zmniejszanie się liczby gospodarstw i odsetka ludności zatrudnionej w rolnictwie, spadku udziału rolnictwa w wytwarzaniu produktu narodowego i wzroście wydajności pracy w rolnictwie.
Może to przyjmować charakter:
ZNIKAJĄCEGO ŚRODKA- eliminacja gospodarstw średnich, w sposób niewystarczający wyposażonych w środki produkcji, prowadzonych przez właścicieli usiłujących tradycyjną strategię ich prowadzenia uczynić podstawowym typem aktywności ekonomicznej swojej oraz swoich rodzin.
Jak podaje autor, rolnictwo UE charakteryzuje się szybkim spadkiem liczby gospodarstw i szybką koncentracją ziemi!
Procesy selekcji gospodarstw indywidualnych:
- Stabilizacja przeciętnej powierzchni gospodarstw indywidualnych - niewielkie zmiany ich liczby, ale - w Polsce: liczba gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha zmniejszyła się; wzrost liczby gospodarstw najmniejszych i największych (1996-2002)
- zmiana urzędowej definicji gospodarstwa rolnego, która za tego typu struktury uznała wyłącznie jednostki nie mniejsze niż 1 ha!!!
- obserwowano spadek we wszystkich kategoriach wielkościowych gospodarstw - największy w gospodarstwach w przedziale od 5-10 ha
- w okresie komunistycznym w kategoriach od 2-10 ha ubyło prawie 30% gospodarstw; zaobserwować można proces dualizacji struktury agrarnej
- po 1988 nie zaobserwowano zwiększania się liczby gospodarstw w żadnej kategorii;
- w 1996 r okazuje się, że gospodarstwa większe niż 20 ha zajmują niemal ¼ powierzchni użytków rolnych (wzrost!! - bardzo wysoka dynamika) - świadczy to min. o zachodzącym procesie koncentracji produkcji rolnej
- podjęto próby analizy dynamiki struktury agrarnej (1994-1999): następuje wzrost liczby gospodarstw dysponujących powierzchnią użytków rolnych powyżej średniej, wynoszącej aktualnie 7 ha
J.Wilkin: dane potwierdzają wyraźnie zarysowującą się w latach 90-tych tendencję do koncentracji i polaryzacji struktury gospodarstw rolnych, a jednocześnie niskie tempo całkowitego wypadania gospodarstw z produkcji rolnej oraz zmniejszania ich liczby.
Następuje koncentracja ziemi, oraz powolny proces wypadania gospodarstw i zmniejszenia ich liczby. Istnym wymiarem dynamiki struktury agrarnej jest - przeobrażanie się sytuacji własnościowej gospodarstw zgodnie z logiką procesów oddziaływania gospodarki rynkowej; zakres dzierżawienia uległ wyraźnemu powiększeniu!
Dynamika pozycji rynkowej badanych gospodarstw:
J.Wilkin - Zachodzi pilna konieczność wypracowania innych, bardziej złożonych i jednocześnie bardziej adekwatnych miar `wielkości' gospodarstw. (w UE jednostka rozmiaru bazuje na wielkości nadwyżki bezpośredniej)
Występuje wiele takich miar: posiadanie kapitału ekonomicznego i kulturowego (jedna z ważnych!)
kapitał ekonomiczny:
1-obszar użytkowanej ziemi,
2-wyposażenie w maszyny i urządzenia do produkcji roślinnej,
3-wyposażenie w urządzenia do hodowli zwierząt)
kapitał kulturowy:
1-typ racjonalności,
2-poziom wykształcenia,
3-wiek
Badania:
Zmniejszyła się liczba gospodarstw wyposażonych w niski oraz średni poziom kapitału, natomiast wzrósł odsetek gospodarstw wyposażonych w wysoki poziom kapitału. Następuje eliminacja gospodarstw charakteryzujących się słabymi lub ograniczonymi możliwościami przystosowania do sytuacji rynkowej. Nastąpiły zmiany w poziomie wyposażenia badanego gospodarstwa w kapitał kulturowy.
Rozwarstwienie gospodarstw: gospodarstwa wyposażone w słabe możliwości przystosowania do sytuacji rynkowej oraz silne możliwości przystosowania do tej sytuacji. Nastąpił wzrost liczby takich gospodarstw. W gospodarstwach wyposażonych w średnie możliwości przystosowania - spadek = znikający środek! (pozycja środka stawała się punktem wyjścia do degradacji gospodarstwa)!
Społeczne konsekwencje polaryzacji sytuacji gospodarstw:
Przeobrażenia gospodarstw i ich pozycja rynkowa przekładają się zgodnie z koncepcją Webera, bezpośrednio na sytuację klasową ich właścicieli i użytkowników.
3 kategorie gospodarstw: pozytywnie, średnio i negatywnie uprzywilejowane.
Proces dezintegracji chłopstwa polega na rozwarstwieniu na te 3 kategorie.
W latach 1994-1999 rolnicy wskazywali na organizacje, które broniły ich interesów: związek zawodowy `Samoobrona' oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL).
Następuje wyraźna zmiana krajobrazu ekonomicznego, społecznego i politycznego polskiej wsi - utrata charakteru chłopskiego. Ważne, że koniec chłopów nie oznacza końca wsi!!!