ROZWÓJ USTROJU POLSKI PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
- SYSTEM NACZELNYCH ORGANÓW PAŃSTWA W OKRESIE KRN
Funkcję tymczasowego parlamentu, który nie pochodził z wyborów, pełniła KRN, zaś głowy państwa - Przewodniczący KRN, który otrzymał następnie tytuł Prezydenta KRN. Posłużono się w tym przypadku rozwiązaniem przewidzianym w Konstytucji marcowej, która stanowiła, że gdy fotel prezydenta jest opróżniony, zastępuje go z urzędu Marszałek Sejmu (jego odpowiednikiem był Przewodniczący KRN).
Tymczasowy charakter miała w tym okresie również władza wykonawcza. Początkowo organem wykonawczym był PKWN, przekształcony 31 grudnia 1944 r. w Rząd Tymczasowy, a ten w czerwcu 1945 r. w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Pozostawał on u władzy do czasu zebrania się na pierwszą sesję Sejmu Ustawodawczego, co nastąpiło 4 lutego 1947 r. Sądownictwo i prokuratura były odbudowywane na wzór rozwiązań istniejących do 1939 r. Administracja terenowa miała dualistyczny charakter - z jednej strony występowały organy administracji rządowej oraz znane sprzed wojny organy samorządu terytorialnego, z drugiej zaś obok nich utworzono rady narodowe i ich aparat wykonawczy, jako nowe elementy ustroju.
Podstawy prawne ustroju politycznego tego okresu tworzyły postanowienia Konstytucji marcowej, do których nawiązywano, a niekiedy wprost opierano się na nich. Programowe wytyczne władzy zawierał Manifest PKWN, a kompetencje KRN i całego systemu rad narodowych określała ustawa z 11 września 1944 r. o ustroju i zakresie działania rad narodowych.
- SYSTEM NACZELNYCH ORGANÓW PAŃSTWA W OKRESIE SEJMU USTAWODAWCZEGO
Wybór Sejmu Ustawodawczego (SU) zapoczątkował nowy okres rozwoju ustroju państwa, a fakt, że z wydarzeniem tym wiązało się wygaśnięcie kadencji działających dotąd tymczasowych organów państwa, powodował, iż pilna stała się kwestia stworzenia nowych podstaw prawnych ustroju konstytucyjnego. Do wykonywania tego zadania Sejm przystąpił niezwłocznie po zebraniu się na pierwszą sesję, czego efektem była uchwalona najpierw ustawa z 4 lutego 1947 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej. Na jej podstawie dokonano obsady urzędu, wybierając na to stanowisko Bolesława Bieruta. Ustawa ta miała tylko jednorazowe zastosowanie, tym bardziej że w Konstytucji z 1952 r. urząd prezydenta nie był już przewidziany.
Od strony formalnej w okresie Sejmu Ustawodawczego, przynajmniej w jego fazie początkowej, mamy do czynienia z szerszym nawiązywaniem do demokratycznych tradycji polskiego parlamentaryzmu. Znalazło to wyraz i w terminologii (ponownie pojawiają się nazwy:„Sejm", „Marszałek Sejmu". Formalnie biorąc, mamy do czynienia z nawiązywaniem do zasady podziału władzy, a także do zasady systemu parlamentarno-gabinetowego. Osłabieniu uległa rola parlamentu, umocniła się pozycja rządu.
Mała Konstytucja przyjęła zasadę podziału władzy, wymieniając w zakresie władzy ustawodawczej Sejm Ustawodawczy, władzy wykonawczej - Prezydenta, Radę Państwa i rząd, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy. To Sejm Ustawodawczy i tylko ten organ zyskał określenie organu zwierzchniej władzy narodu, inne organy naczelne były tylko organami państwa, co podkreślało jednak inną, niższą ich rangę. Sejm Ustawodawczy, i tylko on, pochodził z wyborów powszechnych i bezpośrednich, zaś inne organy pochodziły bezpośrednio (Prezydent) lub pośrednio (rząd) od niego i podlegały jego kontroli, przyjęto też system parlamentarno-gabinetowy.
Władza ustawodawcza należała do Sejmu Ustawodawczego jako parlamentu jednoizbowego. Został on wybrany na pięcioletnią kadencję i jako organ władzy zwierzchniej narodu był wyposażony w szereg tradycyjnych funkcji. Jego nazwa, zgodnie z polską tradycją, podkreślała jego szczególne zadanie. Nazwa „Sejm Ustawodawczy" wskazuje na organ, którego podstawowym zadaniem jest uchwalenie konstytucji. Był więc wyposażony w funkcję ustrojodawczą, a zadanie uchwalenia konstytucji art. 3 wymieniał na pierwszym miejscu.
Tradycyjną funkcją parlamentu jest ustawodawstwo i Mała Konstytucja powierzała je Sejmowi Ustawodawczemu, choć dodać należy, że obok ustaw przewidziano także dekrety z mocą ustawy, które wydawał rząd w okresie między sesjami Sejmu i na podstawie udzielonego w drodze ustawy upoważnienia uchwalonego przed zamknięciem sesji parlamentu. Nie wszystkie też sprawy mogły być regulowane dekretami, wyjątki te to: uchwalenia konstytucji, budżetu, zmiany systemu monetarnego itp.
Sejm Ustawodawczy sprawował również funkcję kontrolną w stosunku do rządu i za jego pośrednictwem - administracji państwowej. Uchwalał rządowi wotum zaufania, rozpatrywał sprawozdania z wykonania budżetu państwa - jeśli realizację budżetu oceniał pozytywnie, wówczas udzielał rządowi absolutorium. Dużą rolę w tej dziedzinie spełniały komisje sejmowe, do których należało m.in. badanie wykonania ustaw i wysłuchiwanie sprawozdań ministrów z działalności resortów. Mała Konstytucja przyznawała posłom prawo interpelacji premiera i członków rządu, co także stanowiło przejaw funkcji kontrolnej.
Następną funkcją Sejmu Ustawodawczego było ustalanie zasadniczego kierunku polityki państwa, co realizował przez uchwalanie budżetu, narodowego planu gospodarczego, podejmując uchwały i rezolucje skierowane do rządu itp. Sejm obradował na sesjach zwoływanych przez Prezydenta, który je otwierał i zamykał, mógł je także odraczać.
W zakresie władzy wykonawczej Mała Konstytucja wymieniała trzy organy, wskazując na pierwszym miejscu Prezydenta RP. Był on wybierany przez Sejm na siedmioletnią kadencję. Został wyposażony w kompetencje przysługujące głowie państwa w ramach systemu parlamentarno-gabinetowego. Ponieważ nie ponosił on odpowiedzialności politycznej za swe działania, jego akty urzędowe wymagały kontrasygnaty premiera i odpowiedniego ministra. Był on najwyższym reprezentantem państwa na zewnątrz, miał prawo zawierania umów międzynarodowych. Najważniejszym jego uprawnieniem w stosunkach wewnętrznych było mianowanie premiera, a na jego wniosek powoływanie i odwoływanie ministrów oraz innych osób na stanowiska określone w ustawach.
Rada Państwa - drugi człon władzy wykonawczej - stanowiła organ nowy, choć nawiązujący w swych założeniach do Prezydium KRN. Z tego tytułu sprawowała ona zwierzchni nadzór nad radami narodowymi. Zatwierdzała dekrety z mocą ustawy wydawane przez rząd, posiadała prawo inicjatywy ustawodawczej, a ponadto przysługiwało jej prawo rozpatrywania sprawozdań Najwyższej Izby Kontroli.
W skład Rady Państwa, obok Prezydenta, wchodzili z urzędu: Marszałek Sejmu, wicemarszałkowie, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, a w czasie wojny Naczelny Dowódca Wojska Polskiego. Na jednomyślny wniosek Rady Państwa Sejm mógł dokooptować dalszych jej członków.
Trzeci człon władzy wykonawczej stanowił rząd (Rada Ministrów), na którego czele stał premier. Wprawdzie premier był szefem rządu, ale na wniosek Prezydenta zwoływał on posiedzenia Rady Ministrów, którym przewodniczyła głowa państwa. Rząd wówczas przekształcał się w Radę Gabinetową. Rada Ministrów powołana była do realizacji władzy wykonawczej, miała prawo wydawania przepisów wykonawczych w stosunku do ustaw, które realizowała w postaci rozporządzeń. Za swą działalność oraz za działania Prezydenta rząd i poszczególni jego członkowie ponosili odpowiedzialność polityczną przed Sejmem Ustawodawczym.
Władza sądowa została powierzona sądom.
2