Powstanie i polistopadowa historiozofia romantyczna w utworach Adama Mickiewicza
Twórczosc Adama Mickiewicza zarówno wsród badaczy, jak i odbiorców jego dziel budzi wiele emocji. Okres w twórczosci po roku 1830 jest nazywany "polistopadowym" - ze wzgledów oczywistych. Godnym uwagi jest fakt, ze po upadku powstania Mickiewicz zaczal pisac utwory, w znakomitej wiekszosci, o tresci przesyconej patriotyzmem i wrogoscia do wladzy monarszej. W jego utworach nie znajdujemy przykladów takich jak we wczesniejszych dzielach. Stara sie, aby problem Ojczyzny wiezionej, nekanej róznymi "spolecznymi chorobami" byl jak najszerzej zauwazony. Chce, poprzez swoja twórczosc, zwrócic uwage swiata na problemy Polski.
Pierwszym dzielem "powstanczym" Adama Mickiewicza byl wiersz "Reduta Ordona". Jest to opowiesc naocznego swiadka wydarzen zwiazanych z oblezeniem Warszawy. Adam Mickiewicz ukazuje obronna walke powstanców przed nawalem Moskali. Narratorem jest zolnierz - zolnierz drugiej linii, którego pozycji wróg nie atakuje, co pozwala mu dokladnie obserwowac zmagania wspóltowarzyszy. Autor dobitnie podkresla nierównosc sil miedzy walczacymi. Ocenia postac cara, który nie biorac udzialu w walce, wysyla na smierc tlumy swoich zolnierzy. Ukazuje odwage obronców Warszawy, którzy w przeciwienstwie do innych narodów, nie boja sie "zedrzec korony z glowy tyrana". Wspaniala scena miedzy generalem i adiutantem jeszcze raz pokazuje bohaterska postawe polskich obronców. W tym utworze pojawia sie po raz pierwszy stylizacja widoczna w pózniejszej twórczosci, m.in. w Dziadach czesci III i Panu Tadeuszu, polegajaca na porównaniach wroga Polski do rzeczy budzacych odraze, podobnie jak "lawa blota, nasypana iskrami bagnetów". Czarne choragwie, które ja prowadza, to "sepy wiodace na smierc".
Redute Mickiewicz pisal w oparciu o wspomnienia Garczynskiego. Wiadomosci podane przez niego, jak sie pózniej okazalo, byly bardzo niescisle: to nie Ordon wysadzil Redute i nie on zginal podczas walk. Te niejasnosci spowodowaly , ze niektórzy próbowali obnizyc wartosc artystyczna utworu - zupelnie nieslusznie; posiada on bowiem niezaprzeczalne walory literackie i emocjonalne. W tym utworze sa mysli przewodnie, które potem znajdujemy w Dziadach drezdenskich i Panu Tadeuszu. Niewatpliwie najwspanialszym "pomnikiem" Reduty Ordona jest scena z Syzyfowych prac. Recytacja tego utworu przez mlodego Polaka niweczy w ciagu chwili wieloletnie starania rusyfikacyjne szkoly majace na celu wynarodowienie chlopców. Po pobycie na Krymie, latem 1825 roku, Adam Mickiewicz wyjezdza z Rosji i udaje sie w dwuletnia podróz po Europie. Jego droga wiedzie miedzy innymi przez Hamburg, Berlin (gdzie czesto bywa na wykladach znakomitego filozofa Hegla), Drezno, Prage, a w powrotnej drodze przez Niemcy, gdzie odwiedza w Weimarze Goethego (wizyta ta znana jest pod nazwa holdu dla Goethego). Poeta ofiarowuje mu swój autograf i gesie pióro w dowód wielkiego uznania. Z Niemiec przez Szwajcarie jedzie do Rzymu, gdzie dowiaduje sie o wybuchu powstania... Niedoszly powstaniec bardzo gleboko przezyl jego kleske i trudno mu bylo sie pogodzic z tym, ze nie mógl brac w nim udzialu.
Z goryczy, która goscila w sercu Mickiewicza po upadku powstania i rozmyslan nad tragicznymi dziejami narodu, zrodzilo sie natchnienie, dzieki któremu napisal czesc III Dziadów. Pobyt w Dreznie trwal niecale cztery miesiace. W tym czasie pracowal nad ostatecznym ustaleniem tekstu Reduty Ordona i przekladal Giaura Byrona. Nie ukonczyl tej pracy, poniewaz pewnego wieczoru, wracajac z kosciola, poczul, ze "bania z poezja sie nad nim rozbila" i zaczal pisac trzecie Dziady.
W przedmowie do utworu autor opisuje sytuacje narodu polskiego:
"Okolo roku 1822 polityka Imperatora Aleksandra, przeciwna wszelkiej wolnosci, zaczela sie wyjasniac, gruntowac i pewny brac kierunek. W ten czas podniesiono na caly naród polski przesladowanie powszechne, które coraz stawalo sie gwaltowniejsze i krwawsze. Cala administracja nakrecono jako jedna wielka Polaków torture, której kolo obracali carewicz Konstanty i senator Novossiltzoff."
Trzecia czesc Dziadów jest przepelniona mistycyzmem i opisami róznego rodzaju zjawisk nadprzyrodzonych. Juz w prologu dokonuje sie przemiana Gustawa w Konrada.
W scenie tej biora tez udzial aniolowie, duchy i Aniol-stróz, który pózniej wplywa na losy bohatera.
Scena jest przygotowaniem do zrozumienia dalszych czynów Konrada. Scena wiezienna wprowadza czytelnika w atmosfere spisku filomackiego. Pojawiaja sie koledzy i przyjaciele poety z czasów studiów w Wilnie. Wszyscy sa owladnieci uczuciem patriotyzmu, lecz ich rozmowy dotycza równiez sytuacji w jakiej sie znalezli: nie wiedza o co sa oskarzeni, nie wiedza jak dlugo juz siedza zamknieci, nie wiedza równiez co ich czeka. W tym gronie jest kilka wybijajacych sie postaci:
- Tomasz, którego postawa wyraza najwyzsze wartosci moralne wyznawane przez filomatów - czuje sie w pelni odpowiedzialny za los swych wspóltowarzyszy,
- Jan Sobolewski, który opowiada przyjaciolom o wywózkach kibitkami mlodych filomatów na Sybir,
- Konrad, jest poeta rewolucyjnym, bardzo wrogo nastawionym do caratu.
Autor, w tej wprowadzajacej scenie, umiescil wiele szczególów ze swojego osobistego zycia, przez to chcial zaznaczyc, ze mimo iz osobiscie nie bral udzialu w powstaniu, to byl przeciez filomatem- spiskowcem. Ten obraz jest bardzo wazny dla calego utworu: wprowadza w nastrój walki narodowowyzwolenczej, ukazuje buntownicze postawy studentów. Nastepuje z kolei scena Wielkiej Improwizacji, w której Konrad przedstawia swa sile twórcza poety równa boskiej. Staje sie przedstawicielem gnebionego narodu. Walka Konrada z Bogiem jest konsekwencja jego prometeizmu. Nazywa sie "pierwszym z ludzi i aniolów tlumu". Autor potepia jego pyche, natomiast bardzo pochwala goracy patriotyzm. Mickiewicz jednoznacznie gani droge, która wybral Konrad: nie nalezy podejmowac jednorazowych zrywów indywidualnych, mimo ze sa wyrazem goracego pragnienia wyzwolenia narodu. Po tym nastepuja sceny wizyjne: Widzenie Ewy, Widzenie ks. Piotra i Sen Senatora. Ewa modli sie za dusze wieznia-poety przesladowanego przez cara. Jest to jedyny "pogodny" obraz w III Dziadach. W Widzeniu ks. Piotra glówna trescia jest porównanie Polski do ukrzyzowanego Chrystusa. Polska poprzez swoje cierpienia ma zmartwychwstac i przez to stac sie narodem wybranym. Ukazana jest tez idea mesjanizmu, tzn. wiary w nadejscie nowej, lepszej epoki i przekonania o tym, ze Polska jest powolana by przewodzic innym narodom w drodze do wyzwolenia. Sen Senatora, w przeciwienstwie do Widzenia Ewy, wprowadza atmosfere przerazenia. Obraz ten wykorzystal autor do przedstawienia satyry na temat sluzalczej postawy carskich urzedników. Jest to wprowadzenie w kolejna odslone, która jest Salon Warszawski. Tutaj Mickiewicz posluzyl sie kontrastami. Przedstawil dwie postawy spoleczne. Pierwsza reprezentowana przez starszyzne salonu, prowadzaca dysputy na tematy zupelnie nie zwiazane z aktualna sytuacja narodu, bawi sie bedac obojetna na otaczajaca ja niesprawiedliwosc. Druga reprezentuje postepowa, patriotyczna mlodziez polska wspomagana przez nowoczesnego Rosjanina Bestuzewa, który solidaryzuje sie z gotowymi do dzialania w obronie ojczyzny goracymi patriotami. Duze wrazenie wywiera tragiczna postac pani Rollison, blagajacej Senatora o zycie dla swojego syna-buntownika na tle tanczacych par. Senator w tym momencie zmienia sie w nieludzkiego tyrana, pozbawionego wszelkich uczuc, od którego humoru zalezy zycie lub smierc mlodego czlowieka. Przejawem mistycyzmu w tej scenie jest smierc Doktora, który zginal od pioruna: jest to kara zeslana z niebios za zdrade ojczyzny, której sie dopuscil. Obraz konczy widok prowadzonego na sledztwo Konrada. Ostatnia, IX scena, przedstawia Noc Dziadów: na cmentarzu Guslarz i kobieta w zalobie; pojawia sie widmo. Obraz, który zamyka cale widowisko, jest jednoznaczny w swojej wymowie: wozy wypelnione ludzmi jada na pólnoc; wsród nich jest Konrad. Spotkal go los taki jak innych patriotów-spiskowców: wygnanie na Syberie.
Do Dziadów Trzecich dolaczyl autor czesc opisowa Dziadów czesci III Ustep. Zamiescil tam wszechstronna krytyke wladzy carskiej Rosji. Ustep jest pelen zaskakujacych spostrzezen na temat ludu rosyjskiego i otaczajacej go rzeczywistosci. Przeciwstawil on jemu niesprawiedliwosc, pyche, bezprawie, sluzalstwo dygnitarzy i urzedników carskich. Poeta szczerze wspólczuje narodowi rosyjskiemu i namawia go do zrywu przeciw tyranskiej wladzy. Do przyjaciól Moskali to wspanialy wiersz liryczny dolaczony do dramatu, w którym autor sklada hold rewolucjonistom rosyjskim: Rylejewowi i Bestuzewowi. Dziady drezdenskie sa utworem bardzo realistycznym. Przedstawiaja zarówno martyrologie narodu polskiego, jak i wizerunek caratu oraz narodu rosyjskiego. Wieszcz poddal tu krytyce postawe Konrada, którego walka z Bogiem, mimo ze prowadzona w imie najszlachetniejszych pobudek to bezcelowa: "Nie w indywidualnych porywach nalezy szukac drogi walki o wolnosc ojczyzny". Dramat o dziejach Konrada mial dla autora szczególnie osobisty wydzwiek. Przypomnial dzieje przesladowan filomatów i pokazal meke poety dla którego tragedia Ojczyzny byla najwieksza tragedia zyciowa. Wielu czynilo poecie zarzuty, ze osobiscie nie bral udzialu w walkach niepodleglosciowych. Dziady Czesc III byly swojego rodzaju odpowiedzia na te zarzuty.
Z Drezna jedzie Mickiewicz, w koncu 1832 roku, do Paryza, gdzie styka sie z emigracja polska i jej róznymi problemami. Dwa obozy polityczne: demokratyczny, skupiony wokól Joachima Lelewela i konserwatywny, któremu przewodzil ks. Adam Czartoryski, bardzo walczyly ze soba, co grozilo oderwaniu sie emigracji od spraw Polski. Mickiewicz dostrzegal, ze te spory przyslanialy najwazniejsza sprawe, czyli wyzwolenie Ojczyzny.
Dlatego postanowil zajac sie publicystyka (pomysl ten zrodzil sie juz w Dreznie), aby bardziej bezposrednio dotrzec do sluchacza. W 1832 roku zaczyna pisac Ksiegi narodu i pielgrzymstwa polskiego i obejmuje redakcje czasopisma Pielgrzym Polski.
Ksiegi narodu i pielgrzymstwa skladaja sie z dwóch czesci. W Ksiegach narodu przedstawil poeta dzieje Polski na tle dziejów calej ludzkosci. Przedstawia Polske jako jedyny kraj gdzie zachowaly sie tradycje chrzescijanskie oparte na idei wolnosci. Pisze o tym, jak Polska bronila wiary i wolnosci w polityce, i byla jedynym krajem ratujacym honor epoki: "I rzekla na koniec Polska: ktokolwiek przyjdzie do mnie, bedzie wolny i równy, gdyz ja jestem wolnosc". Autor niewatpliwie idealizuje historie kraju. Jest to zwiazane z wizja Mickiewicza o szczególnej roli narodu polskiego w dziejach Europy. Obraz zmartwychwstania Polski i uwolnienia wszystkich ludów Europy z niewoli rozbudzil w emigracji wielkie nadzieje; a przeciez o to mu najbardziej chodzilo: aby poderwac emigracje do boju przeciw zaborcom! W Ksiegach narodu przejawia sie znowu ostry krytycyzm, szerszy niz do tej pory, wszelkiego rodzaju despotyzmu.
W Ksiegach pielgrzymstwa polskiego jest zawartych dwadziescia cztery przypowiesci, z których kazda jest zakonczona modlitwa pielgrzyma. Z tych przypowiesci plyna nauki i instrukcje dla inteligencji emigracyjnej, która wedlug autora powinna zajac sie zamiast bezproduktywnymi sporami walka o niepodleglosc Ojczyzny. Nawoluje do zgody, uczy szacunku dla tradycji. Z emigrantów uczynil poeta "szermierzy" najszlachetniejszej sprawy - wolnosci. Poglady demokratyczne Mickiewicz ujawnia w swym krytycznym stosunku do Swietego Przymierza i rzadów burzuazyjnych. Przewiduje zwyciestwo ludu nad rzadem klasowym:
"A wy kupcy, handlarze obojga narodów, laknacy zlota i papieru dajacego zloto, posylaliscie pieniadze na zgnebienie wolnosci, a oto przyjda dni, iz bedziecie lizac zloto wasze i zuc papier wasz, a nikt wam nie przysle chleba i wody". Ksiegi pielgrzymstwa i narodu polskiego sa jedynymi utworami pisanymi w formie biblijnej. Wynikalo to z checi przekazania prawd ludziom prostym. Im wlasnie wyznaczal poeta doniosla role w odbudowie Europy, chcial ich natchnac nowa wiara w przyszlosc. Mickiewicz dobrze zdawal sobie sprawe z sily militarnej jaka dysponuja chlopi w walkach wyzwolenczych. Ksiegi narodu i pielgrzymstwa polskiego wywarly duzy wplyw na wspólczesnych. Przelozono je na jezyk francuski, niemiecki i angielski. Przemycano je tez do kraju, by dodawaly otuchy w ciezkim okresie niewoli. Byly czesto, zreszta jak i inne dziela Adama Mickiewicza, narzedziem indoktrynacji powstanczej.
Podejmujac dzialalnosc publicystyczna Mickiewicz nie zajmowal sie tylko proza biblijna.
W roku 1833 objal stanowisko naczelnego redaktora czasopisma Pielgrzym Polski. Znowu, tym razem jako redaktor pisma, Mickiewicz wzywa do podjecia walki z despotyzmem. W artykulach nawoluje, aby wokól Polski skupili sie ludzie, którym droga jest wolnosc Kraju. Widzial w Polakach bojowników o wolnosc Ojczyzny i Europy:
"Dlaczegóz imie Polski stalo sie tak popularne? Bo do imienia Polski przywiazane jest wyobrazenie nie tylko wolnosci i równosci, ale poswiecenia sie za wolnosc i równosc powszechna".
W artykule O ludziach rozsadnych i ludziach szalonych wypowiadal sie przeciwko takiemu "rozsadkowi", który hamowal wszelkie próby walki niepodleglosciowej, natomiast goraco popieral i solidaryzowal sie ze wszystkimi "szalonymi", którzy mieli odwage walczyc. Pisywal tez artykuly majace zwrócic uwage na niedole chlopska.
W takiej wlasnie atmosferze napiec polityczno-spolecznych powstala epopeja narodowa Pan Tadeusz.
W czerwcu 1834 roku w Paryzu ukazalo sie pierwsze jego wydanie. Jest bardzo wiele przyczyn, dla których powstalo to dzielo. Podstawowa chyba bylo wielkie rozczarowanie Mickiewicza spolecznoscia emigracyjna. Wiazal z nia wielkie nadzieje... Tymczasem uswiadomil sobie jak trudno podjac wyzwanie jakie postawila przed nimi Polska nie majac ziemi ojczystej pod stopami. Ujrzal emigracje rozbita, potargana wewnetrznymi konfliktami i zgnebiona wygnaniem. Stad w pierwszych slowach Inwokacji uswiadamia czytelnikowi, ze najlepiej ocenia sie wartosc ojczyzny po jej utracie:
"Litwo! Ojczyzno moja! Ty jestes jak zdrowie.
Ile cie trzeba cenic, ten tylko sie dowie,
Kto cie stracil. Dzis pieknosc twa w calej ozdobie
Widze i opisuje, bo tesknie po tobie."
Jedna z najbardziej charakterystycznych cech Pana Tadeusza jest przenikajacy cala epopeje patriotyzm.
Autor przemyca go wszedzie, nawet w najpiekniejszych fragmentach opisu przyrody. Warto równiez zwrócic uwage, ze Mickiewicz nigdy nie utozsamial narodów z ich przywódcami. Dowodami na to sa dwie postacie, które tutaj wystepuja: Zyd Jankiel, którego autor opisuje jako "bardziej Polaka niz Zyda" - bierze on aktywny udzial w przygotowywanym przez ks. Robaka spisku, i kapitan Rykow - prawdziwy Rosjanin o prawym charakterze.
Glównym bohaterem patriotycznym w Panu Tadeuszu jest Jacek Soplica. To bardzo dynamiczna postac o niespotykanym do tej pory w poezji charakterze. Mickiewicz przedstawia nam pelen rozwój jego charakteru i osobowosci. Nie jest to egoistyczny polityk wyglaszajacy porywajace hasla, ani samotny bojownik w rodzaju Konrada Wallenroda. Jacek Soplica dziala wsród szlachty zasciankowej i chlopów, pobudza ich milosc do ojczyzny, chec walki o nia, organizuje powstanie.
Pan Tadeusz z poczatku mial byc sielanka zatytulowana Zegota, w trakcie pisania jednak rozrósl sie do rozmiarów epopei. Jest obrazem pelnym zycia i bardzo wiernym odbiciem tamtejszej rzeczywistosci. Ukazuje przede wszystkim pelen "wachlarz" szlachty polskiej: od magnaterii, której autor nie darzyl zbytnia sympatia, poprzez srednia szlachte, z której sie wywodzil, do szlachty zasciankowej.
Oprócz przedstawiania obrazu ludzi Mickiewicz doskonale pobudza wyobraznie czytelnika opisami przyrody. Opisy domów, pól, lasów, ogrodów, stawów sa tak wierne, ze czytajacy doznaje uczucia, jakby sie wlasnie tam znajdowal i uczestniczyl w akcji. Specyficzna cecha Pana Tadeusza jest indywidualizacja mowy poszczególnych bohaterów: pani Telimena smieszy nas wykwintnoscia swoich wypowiedzi, ks. Robak mówi bardzo rubasznie, natomiast kapitan Rykow uzywa typowej rosyjskiej skladni.
Pan Tadeusz jest wielkim osiagnieciem artystycznym Mickiewicza. "Jest to dzielo genialne, najbardziej zblizone do doskonalosci ze wszystkiego, cokolwiek w dziedzinie poezji stworzono od najbardziej zamierzchlych czasów po dzien dzisiejszy" - tak pisal o Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza Eugeniusz Sawrymowicz w jednej ze swoich ksiazek.
W lipcu 1834 roku, niedlugo po ukazaniu sie Pana Tadeusza w Paryzu, Mickiewicz ozenil sie z Celina Szymanowska. Po napisaniu Dziadów i Pana Tadeusza stosunek poety do twórczosci literackiej stal sie bardzo krytyczny. Dowodem na to sa slowa listu jakie pisal do swojego przyjaciela Hieronima Kajsiewicza: "Mnie sie zdaje, ze poemata historyczne i w ogólnosci wszystkie formy dawne sa juz wpól zgnile i tylko mozna je odzywiac dla zabawki czytelników.
Prawdziwa poezja naszego wieku jeszcze moze nie urodzila sie, tylko widac symptomata jej przyjscia. Zbyt wiele pisalismy dla zabawy, albo dla celów zbyt malych. Przypominaj, prosze, te slowa St. Martina: Nie nalezaloby pisac wierszy, jak tylko po dokonaniu cudu.
Mnie sie zdaje, ze wróca takie czasy, ze bedzie trzeba byc swietym, zeby byc poeta, ze trzeba bedzie natchnienia i wiadomosci z góry o rzeczach, o których rozum powiedziec nie umie, zeby obudzic w ludziach uszanowanie dla sztuki, która nadto dlugo byla aktorka, nierzadnica lub polityczna gazeta. Te mysli czesto we mnie budza zal. I ledwie nie zgryzote; czesto zdaje mi sie, ze widze ziemie obiecana poezji jak Mojzesz z góry, ale czuje, zem nie godzien zajsc do niej! Wiem przeciez, gdzie lezy, i wy mlodzi patrzcie w tamta strone." Tak ostre warunki, jakie poeta postawil twórcom literatury nie zapowiadaly w przyszlosci bogatego dorobku z jego strony.
Po napisaniu Pana Tadeusza Mickiewicz nie napisal juz duzo wierszem, oprócz kilku liryków. Twórczosc poety w tym czasie reprezentuja miedzy innymi takie utwory jak znakomite, gnomiczne, wierszowane, niezwykle krótkie i zwiezle Zdania i uwagi. Utwory te byly wzorowane na twórczosci niemieckich mistyków: Jakuba Boehme, Angelusa Silesiusa oraz Saint-Martina. W latach 1832-1834 ostatni z nich byl ulubionym poeta Mickiewicza. Wywiera on znaczny wplyw na Adama, który namawia w swych listach przyjaciól do zaznajomienia sie z utworami Saint-Martina.
Wielokrotnie równiez cytuje jego dwuwiersze.
"Bo nie jest wazne, skad Mickiewicz jakas mysl wzial, lecz to, ze ja za swoja uznal. Wymieniajac trzech autorów, jako zródlo natchnien, splacal lojalnie dlug za to, co w ich dorobku zgadzalo sie z wynikami doswiadczen jego wlasnego zycia wewnetrznego, co potwierdzalo niejako jego obserwacje i wnioski". Tak napisal o Zdaniach i Uwagach Konrad Górski. Pojawiaja sie w tych utworach glównie mysli teologiczne. Przede wszystkim sprawa:
Bóg - czlowiek:
"Czas jest lancuch: im dalej od Bog
ucieczesz,
Tym dluzszy lancuch z soba
wleczesz."
Wiekszosc ze Zdan i Uwag to ukazanie doswiadczen naszego zycia wewnetrznego. Czesc stanowi równiez wnikliwa obserwacja zachowania sie ludzi, ich madrosci lub glupoty. Autor stara sie dowiedziec, poprzez zadawanie szeregu pytan, kim wlasciwie jest Bóg. Mickiewicz zaczyna jeden z wierszy od wezwania, aby Bóg chronil czlowieka przed odkryciem tajemnicy, która nigdy nie bedzie odkryta. Przywoluje tu postac szatana, który chcial odkryc przed ludzmi te tajemnice:
"Pierwsza mowa szatana do rodu ludzkiego
Zaczela sie najskromniej od slowa: dlaczego?"
Caly zbiór to "bezcenna kopalnia tresci duchowych czlowieczych doznan". Utwory te sa dowodem na to, jak glebokich doswiadczen doznal poeta podczas nawrócenia sie na wiare rzymsko-katolicka. Zdania i uwagi to zbiór 121 epigramatów. W wiekszosci dwuwierszowych, sa tez czterowierszowe i jeden szesciowierszowy.
Coraz trudniejsze warunki materialne rodziny Mickiewiczów zmusily ojca do pisania utworów, które mialyby byc wystawiane na scenach paryskich. W tym czasie (tj. okolo roku 1836) napisal dwa dramaty: Konfederaci barscy i Jakub Jasinski. Ten drugi nie zostal ukonczony, a z pierwszego do naszych czasów dotrwaly tylko dwie pierwsze sceny - reszte zgubiono. Byly to utwory typowo komercyjne, mówiace o sprawach politycznych kraju. Wielu paryskich przyjaciól staralo sie wprowadzic te dramaty do paryskich teatrów - z raczej miernym skutkiem.
Szczesliwym rozwiazaniem klopotów finansowych rodziny bylo powolanie Adama Mickiewicza na katedre profesora literatury lacinskiej w Akademii w Lozannie. Niestety, ciezkie zalamanie nerwowe zony poety opóznilo wyjazd. W czerwcu 1839 Mickiewicz wraz z rodzina zamieszkal w Lozannie. Wykladac zaczal 12 listopada i zdobyl wielkie uznanie jako profesor. W tym czasie powstaje seria utworów popularnie nazywanych Lirykami lozanskimi.
Konkretne utwory nie maja tytulów dlatego oznacza sie je wedlug pierwszych slów tekstu: Nad woda wielka i czysta, Gdy tu mój trup, Polaly sie lzy me, Snuc milosc i Ach, juz i w rodzicielskim domu. Tematyka tych utworów nie jest jednolita. Poeta rozczula sie z jednej strony nad koleja swojego losu, z drugiej strony uswiadamia sobie, ze podjal zobowiazania wobec swiata i musi dokonczyc swe dzielo. Najlepiej nastrój i jezyk jakim sa pisane liryki opisal Czeslaw Zgorzelski; zauwazyl "zmiane stosunku poety do slowa, nadanie wagi oddzielnym wyrazom, zatarcie ich plastycznosci na rzecz rozszerzenia znaczenia, alegorycznosc bez jednoznacznej interpretacji, zmiany we wzajemnym ustosunkowaniu skladni i rytmiki, slowem - zblizenie do nowoczesnego uprawiania liryki jako dziela otwartego".
Liryki lozanskie byly ostatnim przejawem poezji w twórczosci Adama Mickiewicza.
Juz w kwietniu 1840 roku poeta otrzymal propozycje objecia katedry literatur slowianskich w College de France w Paryzu. Mickiewicz przyjal te propozycje bez wahania i w pazdzierniku powrócil z rodzina do Paryza. Pierwszy wyklad odbyl sie 22 grudnia. Przez caly rok wykladania jako profesor zdobyl sobie wielkie uznanie wsród sluchaczy. Kariere te przerwal nagly nawrót choroby Celiny, co spowodowalo, ze musiala wrócic do domu zdrowia.
30 lipca w domu Mickiewicza zjawia sie Andrzej Towianski, który dowiaduje sie o chorobie zony i poprzez wywolanie u niej wstrzasu psychicznego przywraca ja do "stanu normalnosci". Mickiewicz uznaje to za cud. Ulega wplywowi nauk Mistrza i tak rozpoczyna sie chyba najbardziej tragiczny okres dla twórczosci literackiej wieszcza. Mistyczna filozofia Towianskiego glosila wiare w nadejscie nowej epoki. Kolo zalozone przez Towianskiego odwodzilo swoich czlonków od dzialalnosci patriotycznej i politycznej. Propagowalo raczej metne medytacje filozoficzno-religijne. Wplyw Mistrza przyczynil sie do odejscia Mickiewicza od literatury. Jednak poeta nadal byl bardzo wrazliwy na krzywde spoleczna. Jak widac mistyczne spekulacje Towianskiego nie potrafily zdlawic w Mickiewiczu jego uczuc spoleczno-patriotycznych.
Rok 1848, rok wielkich europejskich ruchów narodowowyzwolenczych pobudzil Adama Mickiewicza do dzialania. Gdy zorientowal sie, ze Towianski przejawia tendencje antynarodowe, ugodowe wobec wladzy monarszej, wtedy absolutnie zerwal kontakt z Kolem. Udal sie do Rzymu, aby tam stworzyc Legion polski. W rezultacie, przy wielu niesprzyjajacych okolicznosciach, powstal niewielki oddzial zlozony glównie z mlodziezy. Byla to nie tylko organizacja militarna ale równiez polityczna. Dowodem na to byla deklaracja napisana przez Adama Mickiewicza zwana Skladem zasad lub Symbolem politycznym. Deklaracja ta dotyczyla podstawowych zagadnien gospodarczych i spolecznych. Byl to program polityczny, który glosil wolnosc wyznania i slowa, zapewnial równosc obywateli róznych wyznan i narodowosci, zadal równouprawnienia kobiet, "nawolywal do braterstwa ludów i pomocy wzajemnej narodów". Program zakladal likwidacje wlasnosci folwarcznej na rzecz wlasnosci wspólnej narodu Polskiego. Byl to wyraz ideologii demokratycznej i rewolucyjnej, która Mickiewicz goraco popieral. Jak to okreslil jeden ze wspólczesnych badaczy historiozofii Adama Mickiewicza: "Sklad zasad wybiegal w swych celach politycznych poza horyzont wspólczesnej epoki". Najpiekniej historyczne znaczenie Legionu okreslil kiedys, w slowach do syna Adama, wloski patriota i rewolucjonista Mazzini: "Gdyby z Legionu polskiego z roku 1848 nie pozostalo nic prócz jego Symbolu politycznego, wystarczyloby to do jego slawy".
Sytuacja w Europie w 1849 roku byla bardzo napieta. Wlochy, Wegry i Niemcy staly sie arena walk przeciw uciskowi i przemocy politycznej. Jest to czas rozpowszechniania sie teorii socjalistycznych. W tym wlasnie okresie we Francji powstaje "Trybuna Ludów" - organ publicystyczny solidaryzujacy sie z walczacym ludem przeciw wladzy despotycznej. Na czele redakcji stanal Adam Mickiewicz, który równiez byl autorem okolo stu artykulów. Dotyczyly one przede wszystkim sytuacji politycznej we Francji i ruchów niepodleglosciowych we Wloszech, na Wegrzech i w Niemczech. Rozpatrywal zagadnienia zwiazane z rodzacym sie socjalizmem i panstwem Watykan.
W jednym z artykulów pt. "Wlochom brak pieniedzy" analizuje postawe wloskich rewolucjonistów. Uwaza, ze sa zbyt malo stanowczy: "W rewolucji trzeba byc rewolucjonista i kto nim nie jest, upada". Trybuna Ludów byla wydawana zaledwie przez kilka miesiecy; potem redaktorzy wszystkich pism socjalistycznych zostali aresztowani przez rzad Ludwika Napoleona, ale Mickiewicz cudem uniknal wiezienia. Gazeta ta zapisala sie na kartach historii jako pismo walczace o szczytne idealy wolnosci i sprawiedliwosci. Adam Mickiewicz ostatni raz udzielal sie politycznie w roku 1855 podczas wojny krymskiej. Wyjechal do Konstantynopola aby tam tworzyc legiony majace walczyc po stronie Turcji przeciwko carskiej Rosji. Byl to dla niego bardzo ciezki okres. Nie chcial byc narzedziem w rekach Czartoryskiego, ale z drugiej strony nie podzielal pogladów Michala Czajkowskiego, generala, który tworzyl pulki pozostajace pod dowództwem tureckim. Na skutek ciezkiej zarazy panujacej w Konstantynopolu zmarl 26 listopada 1855 roku.
Poezja Mickiewicza byla naznaczona glebokim patriotyzmem, uczyla milosci do kraju. Poeta zapisal sie w pamieci narodu polskiego jako niezrównany malarz przyrody polskiej, czego najlepsze przyklady widzimy chocby w "Panu Tadeuszu". Nasz narodowy wieszcz nalezy do tych poetów, którzy byli, sa i beda przewodnikami narodu polskiego w okresie jego niewoli politycznej.
"Przed wielkoscia Mickiewicza chyla czola
nie tylko Polacy, ale wszystkie cywilizowane
narody swiata"
(Czeslaw Milosz).
Bibliografia:
-Czeslaw Milosz, Historia literatury polskiej, Kraków 1993,
-Maria Dernalowicz, Adam Mickiewicz, Warszawa 1985,
-Roman Kaleta, Sensacje z dawnych lat, Kraków 1980,
-Stanislaw Jerschina, Historia literatury polskiej, Warszawa 1959
-Jan Majda, Okresy literackie, Warszawa 1988,
-praca zbiorowa, Encyklopedia literatury polskiej, Warszawa 1994,
-praca zbiorowa, Polscy romantycy, Lódz 1956,
-Jan Delbuszewski, Romantyzm w pigule, Lódz 1990,
-Kazimiera Macka, Mickiewicz i Maryla, Warszawa 1970.
Jakub Szalaty
óPowrt. <pl.html