E.Tarkowska, J.Tarkowski:
„Amoralny familizm, czyli o dezintegracji społecznej w Polsce lat osiemdziesiątych”
Ogólnie o badaniach.
Przedmiotem badań są pewne zjawiska charakterystyczne dla społ. polskiego drugiej połowy lat 80-tych ze szczególną rolą małych grup i nieformalnych powiązań w życiu społecznym Polaków. W badaniach uwzględniony został współczynnik historyczny (jako zaprzeczenie orientacji prezentystycznej, perspektywy „tu i teraz”), a także perspektywa antropologiczna- spojrzenie na własne społeczeństwo, kulturę z perspektywy wiedzy o innych, z perspektywy innego typu społeczeństwa, kultury- perspektywa porównawcza.
Świat więzi nieformalnych.
Zjawiska charakterystyczne dla polskiego społ.:
Podział rzeczywistości społ. na sferę publiczną i prywatną
Zawężenie przestrzeni społ.: dominacja w życiu społ. rodziny, sieci przyjaciół, więzi nieformalnych. Rozszerzony indywidualizm, egoizm-niechęć i niezdolność do aktywności na rzecz szerszych zbiorowości
Orientacja prezentystyczna: koncentracja na teraźniejszości i natychmiastowości, niechęć i niemożność planowania, myślenia i działania w kategoriach odległych celów, skrócenie perspektywy przyszłości, krótkotrwałości→ bylejakość
Dezintegracja społeczna: zjawiska postaw i zachowań dezintegracyjnych, konkurencyjnych, agresywnych, klimat nieufności i wrogości w stosunkach między ludźmi, stosowanie dwoistej etyki- innej do „swoich”, innej do „obcych”.
Ad.1. Ostry dualizm: rozdzielenie świata prywatnego i publicznego, rzeczywistego i oficjalnego, „świata ludzi” i „świata instytucji”.
Dymorfizm wartości: dwoistość postaw i wartości moralnych w zależności od tego, czy potencjalnym partnerem jest drugi człowiek, czy instytucja; rozdwojenie między tym, co ludzie myślą a tym, co robią.
Ad.2. Szczególna rola prywatnej sfery życia i nieformalnych powiązań międzyludzkich, struktur nieformalnych. Intensywność, autentyczność, żywotność kontaktów charakteryzuje stosunki między ludźmi w sferze prywatnej, w przeciwieństwie do pozorności i fasadowości działa w sferze publicznej, oficjalnej, instytucjonalnej. Szczególna rola małych grup- rodzinnych, przyjacielskich, towarzyskich.
Wartości: najważniejsze- prywatne i prywatno-stabilizacyjne, rodzina i życie rodzinne. W latach 1980-81- zmniejszenie roli rodziny i prywatnej sfery życia w życiu codziennym Polaków, w ich aspiracjach i planach na przyszłość. Lata 80-te- powrót do wartości prywatno-stabilizacyjnych i ponownego wzrostu znaczenia rodziny i prywatnej sfery życia w życiu codziennym i świadomości społ.- „wycofanie się społ. polskiego do małych grup”, „prywatyzacja” życia społ., orientacja „prywatystyczna”.
Owa prywatyzacja to wzrost znaczenia małej grupy, mikrostruktury, rozumianych nie jako rodzina nuklearna, ale jako połączona bezpośrednimi więzami grupa obudowana wokół rodziny, poszerzona o więzi przyjacielskie, koleżeńskie, sąsiedzkie.
Wycofanie się do sfery prywatnej
→:pamięć czasów „Solidarności”, doświadczenie wprowadzenia stanu wojennego (czynniki integrujące umacniające więzi międzyludzkie, wzajemne zaufanie)
Tworzenie alternatywnej sfery publicznej, tworzonej w znacznej mierze w oparciu o prywatne, bezpośrednie więzi
→podziemie tworzone przez „swoich ludzi”, udział w masowych demonstracjach, bojkot sfery publicznej
Okres przedłużającego się kryzysu ekonomicznego→koncentracja na działaniach związanych z zapewnieniem rodzinie dotychczasowego poziomu życia. Powoduje to wyostrzenie roli rodziny i własnej małej grupy w przeciwstawieniu do obcej, niekiedy zagrażającej rzeczywistości zewnętrznej. Trudne warunki życia, uciążliwość, zmęczenie, niepewność jutra skłania do podejmowania rywalizacji, wytwarza nowe obszary konfliktów, nowe postaci agresji, braku życzliwości, wzajemnej niechęci w kontaktach między ludźmi. Prowadzi do dezintegracji w obrębie szerszych struktur społecznych. Rysuje się obraz społeczeństwa zatomizowanych małych grup, mikrostruktur, sieci powiązań nieformalnych, rywalizujących ze sobą, wzajemnie sobie obcych a nawet wrogich o sprzecznych interesach i specyficznie indywidualistycznej i egoistycznej orientacji.
Ad.4. Podział na swoich i obcych .
Dualizm etyczny- uznaje się pewne zasady moralne za obowiązujące tylko wobec jednostek lub grupy najbliższej danemu osobnikowi, wprost przeciwne zaś postępowanie w stosunku do obcych uchodzi za moralne lub nawet akt wybitnie dodatni.
Koncepcja amoralnego familizmu Banfielda.(1958).
Banfield użył pojęcia „amoralnego familizmu” do opisu tradycyjnej chłopskiej społeczności włoskiej z biednego zacofanego okręgu Montenegrano.
Interpretacji:
Zmodyfikowana, rozszerzona rodzina, koalicja rodzin nuklearnych pozostających w stanie wzajemnych zależności- jej członkowie wymieniają między sobą ważne usługi, poszczególne rodziny nuklearne są autonomiczne, zamieszkują oddzielnie, ale uaktywniają się, gdy potrzebna jest pomoc rodzinna.
W szerszym rozumieniu- sieć nieformalnych powiązań, których trzonem jest rodzina, poszerzonych o kolegów z pracy, przyjaciół, sąsiadów, znajomych. Stosunki i więzi między ludźmi mają charakter nieformalny, wyznaczający obszar swoich i obcych. (wszelkie nieformalne grupy kierujące się zasadą amoralnego familizmu).
„Amoralny familizm”:
Zacofana, tradycyjna,biedna wieś włoska
Zawężenie percepcji świata i strategii życiowej (przestrzeni społ. i czasu)
Działanie tylko dla własnego dobra, brak zdolności do dziłania dla wspólnego, szerszego dobra
Ważny doraźny, materialny interes rodziny
Odmienne normy wobec swoich i wobec obcych
Niepewność
Świat ograniczonych dóbr
W systemie realnego socjalizmu ogólny niedostatek dóbr jest odczuwany powszechnie, we wszystkich sferach zaspokajania potrzeb. Taka sytuacja sprzyja ukształtowaniu się zachowań i postaw egoistycznych, defensywno-agresywnych wobec otoczenia społecznego. W przypadku zabiegania wielu ludzi o te same dobra rodzą się zjawiska bezpardonowej konkurencji, przechytrzania systemu a w konsekwencji powszechnej niechęci, zawiści międzyludzkiej.
Chłopska wizja postrzegania rzeczywistości wg Fostera:
Chłopi postrzegają całe swoje środowisko jako świat, w którym wszystkie pożądane dobra występują zawsze w skończonych i za małych ilościach. Ponadto nie istnieje żaden bezpośredni sposób, który pozwalałby chłopom zwiększać ilość dostępnych dóbr. Wynika z tego, że jednostka i rodzina może poprawić swoją pozycję tylko kosztem innych. Stąd więc wyraźna poprawa czyjejś pozycji w stosunku do któregoś z dóbr jest postrzegana jako groźba dla całej społeczności.
Orientacje agresywno-egoistyczne są wzmacniane przez oficjalną propagandę: hasła typu: „wszyscy mamy jednakowe żołądki”, przeciwstawianie prostych, uczciwych, ciężko pracujących ludzi bogatym kombinatorom.
Wielki Redystrybutor
Zasada welfare state- niepisany kontrakt społ., w myśl którego rządzeni podporządkowują się rządzącym w zamian za patrymonialistyczną opiekę i bezpieczeństwo społeczne. Państwo zwalnia obywateli z konieczności podejmowania ryzyka, działań innowacyjnych, niebezpieczeństw konkurencji, dając w zamian świadczenia społ, takie jak opeka lekarska, oświata, pełne zatrudnienie. Państwo dzieli dobra wg własnych kryteriów→upowszechnianie się przekonania o tym, że praca i własny wysiłek nie prowadzą do uzyskania pożądanych dóbr i wartości, ale że jedyną drogą ich zdobycia jest odwołanie się do „dojść”, „chodów”, „układów”. W świadomości społecznej bogactwo prawie zawsze kojarzy się z nieuczciwością, sprytem życiowym→zawiść w stosunku do tych, którym dobrze się powodzi.
Poczucie braku kontroli.
Sytuacje nieprzewidywalne z racji zmienności, niestabilności i nieregularności wydarzeń (np.wojny, gwałtowne kryzysy)
Sytuacje, w których nieprzewidywalność związana jest z brakiem kontroli ze względu na brak wpływu, zależność, podporządkowanie
W Polsce poczucie braku kontroli związane było z centralistyczną i niedemokratyczną logiką systemu polityczno-gospodarczego; decyzje podejmowane są za sprawą sił i mechanizmów pozostających poza wszelką kontrolą i wpływem jednostki.
Postrzeganie rzeczywistości jako niepewnej i nieprzewidywalnej prowadzi do wycofania się do takiej przestrzeni społ. i ograniczenia się do takiego czasu społ., w ramach którego ma się pewien wpływ na przebieg wydarzeń. Prowadzi to do dominacji egoistycznego, natychmiastowego interesu własnej grupy.
Poczucie braku kontroli wiąże się też z abstrakcyjnym i niedookreślonym rozumieniem własności- własność społeczne, czyli niczyja.
Kultura i tradycja
Masowe migracje ze wsi do miast→wpływ kultury i tradycji chłopskiej na wartości i postawy współczesnego amoralnego społeczeństwa miejskiego w Polsce.
utrwalił się i przetrwał nawyk gromadzenia dóbr („mieć” to „być”)
wpływ chłopskiej tradycji na kulturę polityczną, kadry i styl życia politycznego; niepewność, ale zmieniło się jej źródło: obecnie jest nim nie natura, lecz społeczeństwo, zwłaszcza brak lub ubóstwo zasad prawnych, które łączyłyby działanie z efektem w przewidywalny wzór.
przekonanie o tym, że każda grupa znajdująca się u władzy jest egoistyczna i skorumpowana, że zajmowanie się przez zwykłych obywateli sprawami publicznymi jest niemoralne, a nawet niewłaściwe.
postawy niechęci, nieufności, a nawet nienawiści do świata instytucji oficjalnych←źródło w doświadczeniach historycznych: rozbiory Polski (instytucje obcego ucisku i narodowej opresji), II wojna światowa, instytucje stalinowskiego i post-stalinowskiego systemu.
Preferowanie nieformalnych kontaktów i związków jako podstawy podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów
Etyka katolicka (Dealy)
Orientacja na przyjaźń, sieć przyjaciół, „człowiek otoczony ludźmi”; dzięki związkom osobistym zdobywa się wszystko: pracę, mieszkanie, telefon itd.
Dualizm: ostre oddziaływanie sfery prywatnej i publicznej i towarzyszący temu dymorfizm wartości; dualizm czasu: codzienność i święto (codzienna pobożność nie jest ważna)
Perspektywa krótkookresowa
Ważny odpoczynek, konsumpcja, używanie dóbr
Wyspy integracji
Różnego rodzaju formy samopomocy, nieformalnych zrzeszeń, oddolnych ruchów alternatywnych itp.: niewielkie wspólnoty religijne, alternatywne ruchy artystyczne, sekcje sportowe itp. A także masowe ruchy typu „Solidarność”