Janusz Reykowski:

„Kolektywizm i indywidualizm jako kategorie opisu zmian społecznych i mentalności”

Formy organizacji życia społecznego wg Toennisa:

1. Gemeinschaft (wspólnota)

• ludzie należą wzajemnie do siebie oraz posiadają i użytkują wspólne dobra- mają wspólne przykrości, przyjaciół i wrogów

• kolektywizm

społeczeństwa, w których ludzie pozostają zintegrowani w silnych grupach, które przez całe życie opiekują się nimi w zamian za bezwarunkową lojalność

2. Gesellschaft (stowarzyszenie)

• ludzie żyją i mieszkają obok siebie, ale w istocie nie są związani ze sobą

• indywidualizm

społeczeństwa, w których panują luźne związki pomiędzy jednostkami; każdy troszczy się o samego siebie i swoją rodzinę

Kolektywizm i indywidualizm- sens pojęć.

KOLEKTYWIZM

INDYWIDUALIZM

•wartości: solidarność grupowa, uzgadnianie decyzji w grupie, emocjonalna zależność, świadomość „my”, społeczna harmonia, obowiązek i odpowiedzialność, poczucie wstydu •człowiek ujmuje siebie jako członka pewnej społecznej całości •stosunki społ.: zasada wzajemnej odpowiedzialności, podporządkowanie normie społecznej harmonii - gr. własna: zasada więzi emocjonalnej - gr. obca: zasada rywalizacji •grupa: stanowi byt pierwotny, odpowiada za jednostkę, jest źródłem kryterium dobra i zła •jednostka: jest wtórna wobec gr., nie może istnieć poza gr., integralnie zależy od gr., jest zobowiązana do działanie na rzecz gr., poświęca się dla gr. •kultura chińska, japońska

•wartości: autonomia jednostki, niezależność emocjonalna, osobista inicjatywa, prywatność, wyraźna świadomość swojego „ja”, poleganie na sobie, kontrola osobista •człowiek ujmuje siebie jako wyodrębnioną, autonomiczną istotę, która sama włada swym losem i określa swe związki z drugimi •stosunki społ.: zasada wymiany (kalkulacja zysków i kosztów), współpraca lub rywalizacja •jednostka: byt samodzielny, sama odpowiada za siebie, jest kryterium dobra i zła •kraje Europy Zachodniej, Ameryka Płn., Australia

Psychologiczna realność kolektywizmu i indywidualizmu.

Triandis: kolektywizm i indywidualizm- ujęcie socjologiczne

allocentryzm i idiocentryzm- ujęcie psychologiczne

Kryterium	Indywidualizm	Kolektywizm
ujmowanie siebie	terminy cech osobistych („uprzejmy”, „odpowiedzialny”)	w terminach przynależności grupowej („syn”, „katolik”)
rozumienie pojęcia „my”	Jako zbiór jednostek	Więzi emocjonalne członków rodziny i przyjaciół
Sposób rozwiązywania konfliktu	Wierność wobec zasady sprawiedliwości	Wierność wobec normy wynikającej z więzi osobistej
Konformizm	Częściej	Rzadziej, ale: silny wobec członków gr. własnej, słaby wobec członków gr. obcej
Podział dóbr	Słusznościowy (wg zasług)	Gr. własna: równościowy (kooperacja), gr. obca: słusznościowy (rywalizacja)
Komunikacja	Jasność komunikatów, stosowanie środków werbalnych, nadawanie słabych znaczeń komunikatom (niezależnie od kontekstu); szeroki zakres różnic między członkami→ konieczność negocjowania znaczeń	Stosowanie środków niewerbalnych, kontekstowe znaczenie komunikatów; posiadanie szerokiego zakresu wspólnych doświadczeń, lub znaczny stopień psychologicznego podobieństwa → utrudniona komunikacja z osobami różnymi

Funkcjonowanie społeczeństw a mentalność jego członków.

Mentalność kolektywistyczna :

• zdychotomizowanego obraz świata- podział: „my”-„oni”.

Grupa własna: moralna całość, najważniejsze jest jej dobro, poczucie odpowiedzialności, utrzymywanie społecznej harmonii, solidarność, życzliwość, pomocność

Grupa obca: potencjalni wrogowie, „tło” rozgrywających się wydarzeń, opryskliwość, obojętność. (wyjątek: kategoria gości)

• Różny przebieg interakcji w zależności od tego, czy partner postrzegany jest jako swój (przychylność), czy jako obcy (nieprzychylność)

• Utrudniona komunikacja z obcymi- mniejsza efektywność wspólnie wykonywanych zadań

• Relacje oparte na stosunkach emocjonalnych, a nie zadaniowych

• Identyfikacja z własną grupą→ ochrona interesów własnej grupy kosztem interesów innych ludzi i interesu ogólniejszego→ rywalizacja z obcymi, konflikty międzygrupowe

• Tendencja do upodabniania się i konformizmu→ zahamowanie oryginalności i twórczości, krytycyzmu, zamykanie się grupy przed „obcymi wpływami”, ograniczenie jej możliwości rozwojowych

Indywidualizm:

• sprzyja ekonomicznemu postępowi (rozwój kapitalizmu)

• Narastanie złożoności form kultury i zamożności→ zróżnicowanie stylów życia

• Niezależność jednostek

Kolektywizm i indywidualizm w polskim społeczeństwie.

Badania nad mentalnością społeczno- polityczną polskiego społeczeństwa (1988):

3. Autonomia i podmiotowość jednostki: jednostka powinna mieć prawo do podmiotowego działania, wolności słowa, realny udział w rządzeniu państwem, głos stanowiący w sprawach lokalnych, prawo do zachowania własnego zdania w relacjach rodzinnych. Orientacja INDYWIDUALISTYCZNO-DEMOKRATYCZNA

• Stosunek do dobra zbiorowego: człowiek powinien dbać o dobro innych, polegać na tradycji i opinii starszych, dawać z siebie w pracy jak najwięcej, liczyć się z opinią zbiorowości i autorytetów; harmonijne funkcjonowanie zbiorowości kierowanej przez autentyczne autorytety. Orientacja KOLEKTYWISTYCZNO-AUTORYTARNA

• Konieczność dbania o interesy osobiste: człowiek powinien minimalizować własne nakłady na rzecz drugich a maksymalizować własne korzyści, obowiązkiem zbiorowości (zwłaszcza władz) jest troska o dobro jednostki. Orientacja EGOISTYCZNO-ROSZCZENIOWA

Im wyższy poziom wykształcenia tym częstsza orientacja indywidualistyczno-demokratyczna.

Psychologiczne mechanizmy indywidualizmu i kolektywizmu- rola poczucia własnej tożsamości.

Tożsamość osobista i społeczna

Podstawą uformowania się struktury ja są dwa procesy:

1. indywiduacja- jest podstawą ujmowania siebie jako odrębnej, stanowiącej o sobie istoty

→ tożsamość osobista

2. identyfikacja- ujmowanie siebie jako istoty podobnej (lub identycznej) do drugich

• postrzeganie podobieństwa

• postrzeganie przynależności

→ tożsamość społeczna (Tajfel)- ujmowanie siebie w kategoriach przynależności

do grupy

aktywizacja tożsamości społecznej powoduje ujawnienie się tendencji do identyfikacji z grupą i myślenia w kategoriach my-oni:

− w sferze percepcji: akcentowanie podobieństw wewnątrzklasowych i różnic międzyklasowych.

− w sferze decyzji allokacyjnych: stronniczy podział na korzyść członków własnej grupy a na niekorzyść członków grupy obcej.

• Podstawą indywidualistycznej orientacji jest proces indywiduacji i uformowanie tożsamości osobistej, a podstawą kolektywistycznej orientacji jest proces identyfikacji i uformowanie tożsamości społecznej.

• Przesłanki indywidualizmu i kolektywizmu tkwią w każdym człowieku.

Stałość i zmienność tożsamości.

„Teoria optymalnej odrębności” M.Brewer:

Tożsamość społeczna jest rezultatem „fundamentalnego napięcia” między potrzebą walidacji (dążenie człowieka do potwierdzania jego wyobrażeń i poglądów przez innych) i podobieństwa do innych a potrzebą unikalności i indywiduacji.

Im szersza kategoria , na podstawie której człowiek jest opisywany przez siebie lub drugich tym większy stopień depersonalizacji; im węższa kategoria tym bardziej człowiek czuje się wyodrębniony.

Optymalny poziom równowagi między indywiduacją a identyfikacją jest różny w różnych kulturach. Nie występuje skrajna indywiduacja lub identyfikacja.

Kolektywizm i indywidualizm mogą współwystępować u tego samego człowieka, ponieważ ich psychologiczna podstawa, tożsamość osobista i społeczna są składnikami struktury umysłu każdej osoby. Różnice między ludźmi w tym zakresie dotyczą tego, w jakim kontekście społecznym wyzwalana jest u nich dana orientacja, a także jaka orientacja dominuje w typowych sytuacjach życiowych.

Zróżnicowanie form tożsamości.

Zjawiska typowe dla kolektywizmu (podział my-oni)- gdy „ja” jest w małym stopniu wyodrębnione od „my”, a granice między tymi podmiotami w umyśle podmiotu nieostre.

Psychologicznym warunkiem traktowania innych jako samodzielne podmioty i przydawanie im wartości autotelicznej jest wysoki poziom wyodrębnienia „ja”- wyższy poziom zdolności do społecznego zaangażowania, motywacja egzocentryczna (działania prospołeczne)

1. Orientacja kolektywistyczna- „ja” nie jest wyodrębnione od „my”, istnieje wyraźna granica między „my” i „oni”

2. Orientacja indywidualistyczna- wyraźne wyodrębnienie ja-my przy braku wyodrębnienia my-oni

3. Deindywiduacja- brak wyodrębnienia ja-my i my-oni (zatarcie granic między różnymi sferami tożsamości)

4. Dobrze wyodrębniona tożsamość społeczna i osobista; człowiek ujmuje siebie jako samodzielny podmiot, który dostrzega swoje związki z innymi- czuje się częścią jakiegoś „my”

---