Demokracja w Polsce ma bardzo bogatą historię, jednak jej współczesna forma liczy stosunkowo niewiele lat. Od roku 1989 przed Polakami otworzyły się szerokie perspektywy. Ustrój demokratyczny umożliwiał zaangażowanie się obywateli w sprawy państwowe. Decydenci polscy jednak nie prowadzili polityki promowania bezpośredniej formy demokracji. W naszym kraju dominuje pośrednia forma demokracji czyli władzy sprawowanej przez reprezentantów ludowych. Mogłoby się wydawać, że społeczeństwo w Polsce jest oddzielone bardzo wielką przepaścią od rządzenia i rządzących. Demokracja bezpośrednia czyli partycypacyjna, może istnieć tylko i wyłącznie przy aktywności obywateli tj. w społeczeństwie obywatelskim. Większość Polaków reprezentuje zaściankową kulturę polityczną, co na pewno nie może pozytywnie wpłynąć na rozwój naszej polskiej, raczkującej demokracji. Bezpośrednia forma rządzenia państwem w Polsce obejmuję: referendum, plebiscyt oraz inicjatywę ludową. W dalszej części referatu chciałbym zająć się dokładniej wykorzystaniem tych uprawnień przez społeczeństwo polskie.

Referendum jest podstawową instytucją demokracji bezpośredniej. Polega na wyrażenia opinii przez społeczeństwo (osoby posiadające czynne prawo wyborcze), na problem postawiony przez państwo. Możemy je podzielić:

1. ze względu na przedmiot głosowania: referendum konstytucyjne - dotyczące aprobaty konstytucji bądź jej zmiany; ustawodawcze - dotyczące aprobaty bądź orzeczenia projektu legislacyjnego albo też samej ustawy; problemowe (administracyjne) - rozstrzygające określony problem (np. budowa drogi etc.) oraz arbitrażowe - rozwiązujące spór pomiędzy określonymi podmiotami politycznymi.

2. ze względu na konieczność przeprowadzenia - referendum obligatoryjne, czyli takie którego odbycie jest przesłanką sine qua non ważności podjętej decyzji oraz referendum fakultatywne, w którym akty normatywne dla swojej ważności nie wymagają zatwierdzenia w referendum, chyba że uprawnione do zainicjowania procesu referendalnego podmioty uznają potrzebę jego przeprowadzenia.

3. ze względu na zasięg terytorialny - referenda ogólnokrajowe odbywające się na terenie całego kraju i lokalne dotyczące określonego terenu w ramach państwa, bez względu na jego powierzchnię. Taki charakter może mieć zarówno referendum na szczeblu gminy jak i województwa. Pośrednią kategorie mogą stanowić referenda odbywające się na terytoriów podmiotów wchodzących w skład państw federalnych (np. referenda stanowe w USA czy na poziomie landów w Niemczech).

4. ze względu na moc wiążącą: referendum ratyfikacyjne - mające moc prawnie wiążącą i konsultatywne, którego wyniki mają jedynie charakter opiniodawczy; biorąc jednak pod uwagę fakt, że referendum jest środkiem wyrażenia bezpośredniej woli przez suwerena ta ostatnia forma głosowania nie powinna być uznana za referendum a jedynie za konsultacje ludowe.

Referendum w Polsce jest mało popularną formą demokracji bezpośredniej. Używane tylko w najważniejszych sprawach państwowych. Na mierną wartość polskiego referendum ma również bardzo mocny wpływ małe zainteresowanie się tym procederem przez społeczeństwo. Ogólnokrajowy charakter referendum nie będzie tak miarodajny i sprawiedliwy jakbyśmy mogli się tego spodziewać. Często porusza się kwestię, czy może referendum o charakterze ogólnopaństwowym nie narusza zasady pluralizmu. Głosujący ulegają polaryzacji bo pytania zazwyczaj sformułowane są w taki sposób aby odpowiedź zamykała się w sakramentalnym tak lub nie. Strona przegrana zdana byłaby na łaskę bądź niełaskę zwycięzców. W Polsce po 1989 roku mamy do czynienia tylko z trzema wiążącymi referendami.

Pierwsze z nich, przeprowadzone 18 lutego 1996 roku było podwójnym referendum. Pierwsza część dotyczyła powszechnego uwłaszczenia, zawierało się w tym tak sformułowane pytanie:

Czy jesteś za przeprowadzeniem powszechnego uwłaszczenia obywateli?

Druga część dotyczyła prywatyzacji, karta referendalna składała się już z większej ilości pytań, a dokładnie z czterech:

1. Czy jesteś za tym, aby zobowiązania wobec emerytów i rencistów oraz pracowników sfery budżetowej, wynikające z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, były zaspokojone z prywatyzowanego majątku państwowego?

2. Czy jesteś za tym, aby część prywatyzowanego majątku państwowego zasiliła powszechne fundusze emerytalne?

3. Czy jesteś za tym, aby zwiększyć wartość świadectw udziałowych Narodowych Funduszy Inwestycyjnych przez objęcie tym programem dalszych przedsiębiorstw?

4. Czy jesteś za uwzględnieniem w programie uwłaszczeniowym bonów prywatyzacyjnych?

Wyniki przedstawiały się następująco: przy 32 % frekwencji głosów na Tak w referendum uwłaszczeniowym było blisko 94,5%. Przy referendum prywatyzacyjnym na pierwsze pytanie większość głosów (92,89%) stanowiły odpowiedzi pozytywne ("Tak"), na drugie pytanie większość głosów (93,70%) stanowiły odpowiedzi pozytywne ("Tak"), na trzecie pytanie większość głosów (72,52%) stanowiły odpowiedzi negatywne ("Nie"), na czwarte pytanie większość głosów (88,30%) stanowiły odpowiedzi pozytywne ("Tak").

Następne referendum odbyło się 25 maja 1997 roku i nazwane było Referendum Konstytucyjnym. Karta referendalna zawierała jedno pytanie:

Czy jesteś za przyjęciem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r. ?

Przy 42% frekwencji, głosów na Tak było około 54%.

Najświeższe referendum ogólnokrajowe dotyczyło przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, które odbyło się w dniach 7-8 czerwca 2003 roku. Pytanie było sformułowane następująco:

Czy wyraża Pan/Pani zgodę na przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej?

Przy 58 % frekwencji głosów popierających przystąpienie Polski do UE było 77%.

Jak wspominałem wcześniej referenda na skalę ogólnopolską są bardzo ryzykownym zagraniem rządzących. Daje to obywatelom silne poczucie wartości ich głosu. Trzeba pamiętać że nie każdy obywatel ma wiedzę na tyle dużą żeby świadomie podejmować decyzję o takim znaczeniu. Często mamy do czynienia z szarą masą ulegającą co chwilę innym demagogicznym zagrywkom. Ciężko ocenić charakter referendum na takiej płaszczyźnie. Rząd powinien zająć się promocją referendum na niwie lokalnej gdzie najlepiej by się sprawdziła. Według zasady Myśl globalnie, działaj lokalnie, referenda miałyby bardzo istotną role w gminach a nawet w powiatach.

Każda jednostka swoją aktywność obywatelską najbardziej odczuje na stopniu lokalnym i niema żadnych wątpliwości z tym związanych. Przy 20 tysięcznej gminie pojedynczy głos waży więcej niż w skali 38 milionowego kraju. Przystępność stanowisk wykonawczych jest bardzo duża, a ważność pełnionych funkcji jest również bardzo wysoka. Jednostka samorządu terytorialnego działa według dyrektyw ustrojowych i spełnia wyraźnie określone zadania:

1. unitarność - państwo stanowi całość, a gminy, powiaty i województwa nie są autonomiczne w stanowieniu prawa; przeciwnie jednostki samorządu terytorialnego są tylko administracją zdecentralizowaną czyli powstają i działają tylko na podstawie prawa krajowego (ustaw bądź rozporządzeń naczelnych organów administracyjnych),

2. subsydiarność (pomocniczość) - sprawowanie władzy publicznej powinno spoczywać w rękach instytucji najbliższych zainteresowanym obywatelom; zadania i kompetencje oraz środki finansowe przydzielane są więc w pierwszej kolejności gminom; nie należy jednostce wyższego rzędu (powiatowi, województwu) powierzać zadań, które równie dobrze mogą być wykonane przez jednostkę mniejszą; przekazanie tych zadań na poziom wyższy może nastąpić tylko wtedy, gdy ich wykonanie przekracza możliwość poziomu niższego; państwo powinno je przejmować gdy będą przez nie wykonane zdecydowanie efektywniej,

3. względna samodzielność - wykonywanie zadań na własną odpowiedzialność bez skrępowania poleceniami indywidualnymi, które pochodziłyby od innych władz publicznych, a nadzór administracji rządowej co do zasady ograniczony jest do kryterium legalności z wykluczeniem celowości,

4. demokracja - radni oraz wójtowie gmin, burmistrzowie i prezydenci miast wybierani są w wyborach demokratycznych, powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych.

Władza na szczeblu lokalnym staję się więc bardzo namacalna dlatego też trzeba dbać o to aby nie doszło do różnego rodzaju nadużyć na tym poziomie rządzenia.

Demokracja bezpośrednia w Polsce umożliwia jeszcze jeden sposób na wyraźne oddziaływanie na władze przez społeczeństwo. Instytucja Inicjatywy Obywatelskiej daje nam taką możliwość. W przeciwieństwie do referendum, jak sama nazwa wskazuje, inicjatywa ma charakter wyraźnie kreatywny i ma na celu zasygnalizowanie rządzącym na co powinni zwrócić uwagę w swojej działalności. Przyzwolenie na tego typu działalność obywatelską określono dopiero w konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku. Według ustawy prawo zgłaszania projektu do Sejmu, ma grupa obywateli polskich licząca co najmniej 100 tysięcy osób, mających czynne prawo wyborcze. Zgłaszany przez nich projekt ustawy nie może dotyczyć spraw, w przypadku których wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje innym podmiotom. Komitet zgłaszający projekt ustawy powinien liczyć co najmniej 15 osób. Może on prowadzić kampanię promocyjną na rzecz upowszechnienia idei leżących u podstaw projektu, a jej finansowanie musi się odbywać zgodnie z przepisami ordynacji wyborczej do sejmu. Na przestrzeni dekady 1999-2009 zgłoszono 33 projekty ustaw co nie stanowiło nawet 1% uchwalonych ustaw. Jak widać moc legislacyjna społeczeństwa jest bardzo słaba aczkolwiek widoczna. Oto przykład tego typu inicjatyw latach 1997-2001:

1. O zakazie promowania przemocy w środkach masowego przekazu.

2. O zmianie ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin i ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej i ich rodzin.

3. O zmianie ustawy- Karta Nauczyciela.

4. O Fundacji Edukacji Narodowej.

5. O zachowaniu charakteru narodowego strategicznych zasobów naturalnych kraju.

Inicjatywa obywatelska ma bardzo specyficzny charakter, jest sposobem na realne rządy ludu jednak stwarza też strefę dla gospodarczych interesów które zorganizowane będą tworzyć aktywne lobby żeby ostatecznie doprowadzić do legalnej plutokracji czy technokracji. Cały proces jest skomplikowany a koszty zainicjowania projektu ustawy muszą znaleźć pokrycie w prywatnych kiesach. 100 tysięcy podpisów wydaje się w skali kraju niewielką liczbą, jednak zebranie takiej ilości to już nie lada wyczyn.

Obywatel w dzisiejszych czasach wydawać by się mogło ma nieograniczone pole manewru. Jednak nawet jeżeli znajdzie się w pełni świadoma jednostka, która wyrażałaby chęć aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym, nie może być pewna czy jej współtowarzysze będą równie świadomi i zaktywizowani. Przecież w demokracji działalność ogółu to podstawa funkcjonowania systemu, dlatego też, media powinny zająć się rozwijaniem świadomości politycznej i zaszczepianiem zmysłu demokracji. Aktywność wszystkich, nawet zróżnicowana, jest dużo lepsza od bezsensownej inercji nie prowadzącej do niczego pozytywnego.

Literatura:

1. M. Marczewska-Rytko, Stan i perspektywy demokracji bezpośredniej w Polsce, Lublin 2010

2. L. Kolarska-Bobińska, J Kucharczyk, J. Zbieranek, Demokracja w Polsce 2005-2007, Warszawa 2007

3. B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Warszawa 2009

4. L. Kolarska-Bobińska, J Kucharczyk, J. Zbieranek, Demokracja w Polsce 2005-2007, Warszawa 2007, 11-15

5. M. Marczewska-Rytko, Stan i perspektywy demokracji bezpośredniej w Polsce, Lublin 2010, str 145-150

Tegoż. str. 155-156

6. B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Warszawa 2009, str. 21-25

7. M. Marczewska-Rytko, Stan i perspektywy demokracji bezpośredniej w Polsce, Lublin 2010, str. 211-220

---