GUST [nazywany także] SMAK

• jedno z najważniejszych pojęć w estetyce europejskiej XVIII w.

• wiele znaczeń pojęcia:

• władze lub atrybuty twórcy

• dyspozycje twórców

• wchodzi w relacje z rozumieniem: imaginacji, rozumu, dowcipem, geniuszem, „czuciem”

• wykorzystanie kategorii gustu stanowiła niezbędny element najważniejszych prac z zakresu estetyki i teorii literatury: J. B. d'Alambert; D. Diderot; Wolter; D. Hume i inni → rozważano istotę gustu i jego związek z innymi władzami poznawczymi człowieka

• rozpatrywanie funkcji gustu w: poznaniu naukowym, percepcji rzeczywistości otaczającej człowieka, w krytyce artystycznej, w twórczości, w kształtowaniu osobowości ludzkiej

• pojęcie gustu odnajdywało zastosowanie we wszelkich dziedzinach związanych z człowiekiem

• podstawowe kategorie

1. piękno gust wiązał się najmocniej z klasycznym pojęciem piękna

2. wzniosłość ← odpowiednikiem estetycznym było „czucie”

3. wdzięk

poglądy polskie

• teoria gustu rozwijała się w kręgu rodzimej tradycji barkowej oraz stopniowo przyswajanych „innowacji stanisławowskich”

• przez tradycje barokowe pojęcie gustu niesłusznie kojarzono z konceptystycznym „dowcipem” motywowanym potrzebą „gustu wieku” lub gustu narodowego

„Monitor”

• artykuły z lat `60 - `70 → postulaty szerzenia tzw. dobrego gustu w naukach, języku ojczystym i literaturze

• w pewnym sensie gust = kultura

• Bohomolec i anonimowi autorzy → gust = upodobanie do literatury rodzimej

• K. Rogaliński → gust = roztropność i pomiarkowanie, umiejętność dokonywania wyboru i ukształtowania wypowiedzi

• autor anonimowy (1767 r) → gust = instrument rozsądnego i stosownego wyboru elementów naśladowanej natury w jej ładzie i harmonii

• gust jest powszechny i wrodzony, daje się kształcić i doskonali się historycznie

• stanowi władzę praktycznego rozumu

w kręgu rokoka

• gust uzyskuje autonomię jako osobna władza estetyczna

• jest złożony z elementów sensoryczno-emocjonanych i intelektualnych

• elementy: wyobraźnia i dowcip oraz dominujący geniusz

Józef Szymanowski

• Listy o guście [w: Listy krytyczne, 1779]

• autor powołuje się na: Monteskiusza, d`Alamberta i Woltera, Gerarda (kimkolwiek był!)

• wyodrębnienie (po raz pierwszy!) gustu jako kategorii estetycznej, odnoszącej się do piękna, brzydoty etc.

• gust = dyspozycja umysłu ludzkiego, na którą składają się trzy równorzędne elementy

1. czułość ← wrodzona na ogół wszystkim zmysłowo-uczuciowa wrażliwość

2. delikatność ← wrażenie estetyczne jest silniejsze dzięki znajomości wzorców

3. trafność ← umiejętność zbudowania „idealnego wzorca” dzięki powyższym elementom

• walory cenione przez gust: nowość, słodycz, przystojność, gładkość ← te atrybuty są ważniejsze niż przypisy

• poglądy Szymanowskiego to wyraz uznania dla ideałów sztuki rokoka

Adam Kazimierz Czartoryski ← ewolucja poglądów (bo tylko krowa nie zmienia…)

• w przedmowie do komedii Panna na Wydaniu (1774) identyfikował gust z wiedzą o literaturze → najważniejsza jest umiejętność unikania błędów

• z czasem zaczyna dostrzegać pojęcia abstrakcyjne: polot, delikatność → emocjonalistyczna koncepcja gustu

inni:

Mniszech Myśli o geniuszu → ubóstwia pojęcie geniuszu

Piramowicz - uważa, że gust odpowiada za stworzenie krytyki literackiej

Krasicki - gust = władza twórcza przejawiająca się w odpowiednim wyborze materii i sposobów przedstawiania jej w dziele

koncepcje sentymentalne → gust = „czucie”

• gust zredukowany do odbioru wąskiej sfery doznań → kontemplacja piękna

• najważniejsza sfera przeżyć estetycznych zostaje określana jako „czucie”

Franciszek Karpiński

• rozróżniał pojęcia „gust” i „czułość serca”

• zarówno czułość jak i smak dają się doskonalić

• czułość to selekcjoner i modyfikator naśladowania natury

Marcin Fijałkowski O geniuszu, guście, wymowie i tłumaczeniu (1790)

• teorie wykłada na postawie wypisów i streszczeń teoretyków europejskich

• gust - z Encyklopedii d`Alamberta

• gust = ostrzega czy natura naśladowana jest w sposób stosowny

• gust to sprawa osobista → subiektywizm

poglądy klasycystów

• niejednolitość definiowania kwestii prymarnych (reguły, kategorie)

Włodek → gust to kategoria ponadczasowa, ale kształci się dzięki literaturze, rozmowie, teorii

Dmochowski → w Sztuce rymotwórczej: apostrofa do gustu; gust jest określony rygorami gatunków

Golański → zachował topos niedefiniowalności gustu ↓

czynności intelektu <= gust => działanie rozsądku = czułość + delikatność

Piramowicz → rozpatruje gust w odniesieniu do innych kategorii twórczych

• nacisk na rolę doświadczenia w kształtowaniu gustu → potrzeba edukacji estetycznej

teorie początków XIX w.

Euzebiusz Słowacki → Teoria smaku w dziełach sztuk pięknych

• nadrzędne stanowisko gustu wśród innych kategorii twórczych

• przejmuje za Szymanowski trójpodział

• rozwaga = refleksja → uprzedza sąd o smaku lub sygnalizuje nowość

• potwierdza udział doświadczeń etc. w formowaniu się gustu

• estetyka to nauka psychologiczna, a gust to jej najważniejsze pojęcie, kategoria itp.

Stanisław Kostka Potocki → O wymowie i stylu

• gust = „rozsądek czucia” / „czucie rozsądku”

• połączenie ideałów klasycznej harmonii i piękności z postulatem dostojnej i pełnej prostoty

• smak jest zawsze jedną z własności geniuszu

• smak wrodzony i smak nabyty → prawo do smaku jest prawem przyrodzonym człowieka

• cywilizacja może wydoskonalić lub zepsuć smak

Ludwik Osiński → Wykład literatury porównawczej

• zwalcza romantyczną ideę imaginacji → należy pamiętać o wzorach!

• gust to pojęcie silnie związane z regułami klasycystycznymi

• geniusz jest pojęciem szerszym niż gust → delikatne pojęcie wszystkich przyzwoitości

• podział na władzę twórczą (geniusz) i receptywną (smak)

Kazimierz Brodziński → O klasyczności i romantyczności

• problem stanowią dwa opozycyjne nurty → Brodziński próbuje pogodzić dwa przeciwstawne prądy tłumacząc, że spór sprowadza się jedynie do pojęć

• dostrzega synkretyzm pojęcia gustu

KONKLUZJE

• modulacje znaczeniowe gustu zależą od sposobu pojmowania jego związków z pozostałymi władzami psychicznymi

• gust jako pojęcie powinien być rozpatrywany jako zjawisko socjologiczne, które znajduje definicję w zależności od potrzeb i okoliczności

---