J. Wyrażenia wprowadzające i wtrącone

90.J.1. Z obu stron należy oddzielać przecinkami wyrażenia wprowadzające wyjaśnienia i wyliczenia, które rozpoczynają się najczęściej od czyli, to jest, to znaczy. Jeśli takie wyrażenia znajdują się na końcu zdania, drugi przecinek zastępujemy kropką lub równoważnym jej znakiem interpunkcyjnym, np.

Znam go od dawna, to znaczy od dwudziestu lat, i ogromnie go cenię.

Odwiedzę kraje południowej Europy, to jest Włochy, Albanię i Grecję.

90.J.2. Wyrażenia typu: na przykład, chyba, przynajmniej, zwłaszcza, prawdopodobnie, ewentualnie, nawet, raczej poprzedzamy przecinkiem, jeśli uwypuklają one treści zapowiedziane w członie poprzedzającym i mają charakter dopowiedzenia; w mowie byłyby one poprzedzane krótką pauzą, np.

W sklepie sprzedawano wiele towarów, na przykład meble.

Odwiedzamy się często, przynajmniej co drugi dzień.

Jak można zauważyć, dopowiedzenia są takim składnikiem zdania, który może zostać opuszczony bez większej szkody dla budowy zdania. Należy pamiętać, iż dopowiedzenie występujące wewnątrz zdania wydzielamy za pomocą przecinków z obu stron, np.

Lubi jazz, zwłaszcza tradycyjny, choć ceni też muzykę poważną.

Chwali się bezustannie swoimi sukcesami, na przykład częstymi awansami, więc prawie wszyscy mają go dość.

Jeśli warunki te nie są spełnione, przecinka nie stawiamy, np.

W nocy pojazd stojący na przykład na drodze powinien być oświetlony.

Kontemplatorem słów pewnego znamiennego typu był spośród twórców literackich na przykład Norwid.

90.J.3. Wyrazy i wyrażenia oznaczające stosunek osoby mówiącej do treści wypowiedzi oddzielamy przecinkiem, gdy mają charakter członów wtrąconych. Do wyrazów i wyrażeń typowych należą m. in.: bez wątpienia, bynajmniej, doprawdy, istotnie, na odwrót, naturalnie, niestety, niewątpliwie, niezawodnie, oczywiście, odwrotnie, owszem, przeciwnie, rzeczywiście, rzecz jasna, zapewne.

Przykłady:

Myślę, że nie warto, doprawdy, zajmować się tą sprawą.

Naturalnie, pomogę ci, jeśli tylko poprosisz.

Słowa doprawdy, naturalnie mogą funkcjonować samodzielnie jako odpowiedź na pytanie.

Jeśli takie wyrażenia nie są członami wtrąconymi, nie oddzielamy ich przecinkami. W mowie odpowiada temu brak pauzy lub zawieszenia głosu w momencie wypowiadania wyrazów i wyrażeń tego typu:

Jest to człowiek bez wątpienia uczciwy.

Zepsuł mi się samochód, więc oczywiście nie zdążyłem na czas.

90.J.4. Krótkie wyrażenia mające formę zdań głównych, zaś faktycznie będące składnikami pozazdaniowymi, należy oddzielać obustronnymi przecinkami, np.

Skończyłeś, jak mi mówiono, studia.

Za rok, być może, wyjadę z kraju.

Jestem chory, zdaje się, że na grypę.

Typowymi wyrażeniami tego typu są: sądzę, przypuszczam, wiadomo, rzekłbyś, zdaje się, być może, jak widać, niestety.

90.J.5. Wyrazy i wyrażenia niebędące częściami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem) zawsze wydzielamy przecinkami. Są nimi:

a) wyrazy i wyrażenia takie, jak: słowem, ściśle, ściślej, ściśle mówiąc, innymi słowy, krótko, inaczej, które oddzielamy obustronnymi przecinkami lub przecinkiem i dwukropkiem (zob. także 90.J.4.), np.

Ojciec, matka, dwaj synowie, słowem, cała rodzina wybiegła na podwórko.

Przejechałem blisko pięćset, ściśle: czterysta osiemdziesiąt osiem kilometrów w ciągu dnia.

b) wyrazy w wołaczu, np.

Panie Kaziu, musimy się koniecznie spotkać.

Czy nie mógłbyś, skarbie, kupić mi tych kosmetyków!?

Panie dyrektorze, a co będzie z moją premią?

90.J.6. Wtrącone człony zdań złożonych i pojedynczych wydzielamy przecinkami z dwu

stron, np.

Znajomość literatury hinduskiej, u nas bardzo jeszcze egzotycznej, i sanskrytu stworzyła mu możliwość lepszego zrozumienia ówczesnej kultury Dalekiego Wschodu.

Zauważmy, że człon wtrącony oddzielamy przecinkiem nawet wówczas, gdy po nim następuje spójnik i.

90.J.7. Przecinek stawia się po wyrazach wyrażających okrzyk: ach, hej, halo, o, ho, oj, np.

Oj, to był mecz!

Halo, kto mówi?

Jeżeli bezpośrednio po wykrzykniku o występuje wyraz w wołaczu, przecinek stawiamy po tym wyrażeniu:

O mój Boże, co ja teraz zrobię?!

93.1. Myślnika używamy do zaznaczenia domyślnego członu zdania,

93.2. Myślnik może być również użyty zamiast domyślnych czasowników jest, są przed zaimkiem to — wprowadzającym orzecznik,

93.3. Myślnik umieszczamy też przed wyrażeniem, które w sposób ogólny ujmuje to, co wcześniej zostało scharakteryzowane w sposób szczegółowy

93.4. Myślnik jest przydatny, jeśli chcemy oznaczyć moment zawieszenia głosu, pauzę retoryczną

93.5. Myślnik może wystąpić w miejscu, w którym pojawia się element nieoczekiwany, zaskakujący czytelnika, zwłaszcza jeśli ma charakter neutralny lub podniosły,

93.6. Myślnika możemy użyć po bardziej rozbudowanych członach zdania, aby zaznaczyć powrót do głównej myśli,

93.7. Wtrącenia ujmujemy w dwa myślniki. Znakiem wyodrębniającym słabszym od myślników są dwa przecinki, natomiast dwa nawiasy dają mocniejszy efekt wydzielenia tekstu wtrąconego niż myślniki,

93.8. Jeśli w obręb cytowanego tekstu wprowadzamy jakieś uwagi wtrącone, powinniśmy ujmować je z obu stron w myślniki,

93.9. Tak samo — w myślniki z obu stron — ujmujemy wypowiedzi narratora, które zostały wplecione do przytoczonej mowy bohaterów utworu. Jeśli fragment narracji kończy zdanie, stawiamy myślnik tylko raz.

Jednocześnie na początku każdej kwestii w dialogach literackich możemy umieszczać pojedynczy myślnik,

93.10. Myślniki mogą być również stosowane w wyliczeniach

93.11. W przypadku gdy dochodzi do zbiegu myślnika i innego znaku interpunkcyjnego, postępujemy według następujących zasad:

a) przed myślnikiem pomijamy przecinek, np.

Nawet jeszcze w głębi snu, w którym potrzebę oparcia się i przytulenia zaspokajać musiał, używając do tego swej osoby, zwiniętej w kłębek drżący — towarzyszyło mu uczucie osamotnienia i bezdomności.

(B. Schulz)

b) kropkę, pytajnik, wielokropek i wykrzyknik przed myślnikiem pozostawiamy, np.

— Jeśli ktoś Kalemu zabrać krowy — odpowiedział po krótkim namyśle — to jest zły uczynek.

— Doskonale! — zawołał Staś — a dobry? — Tym razem odpowiedź przyszła bez namysłu:

— Dobry, to jak Kali zabrać komuś krowy.

(H. Sienkiewicz)

- Ja nie uwierzę, żebyś to pan, generał Krywult!!... — Jej wzrok skupił się na Wildem. — Krywult, generał Krywult... — mówiła pośpiesznie.

93.12. Myślnik wyznacza relacje między dwoma wyrazami lub wartościami, a w szczególności:

a) występuje między wyrazami o znaczeniach przeciwstawnych, np.

Wyrazy biały — czarny, wysoki — niski to antonimy;

b) występuje między wyrazami oznaczającymi początek i koniec jakiegoś odcinka, np.

Na trasie Warszawa — Kraków często zdarzają się wypadki;

c) zastępuje wyraz przeciwko, np.

mecz Legia — Polonia, pojedynek Gołota — Tyson;

d) występuje między liczbami lub cyframi oznaczającymi wartości przybliżone, np.

Widziałem ten film 3 — 4 razy.

Na mecz przybyło 30 — 35 tysięcy widzów.

Poszukuję do pracy 30 — 40-letnich mężczyzn z wykształceniem średnim.

e) zastępuje określenie od do, np.

Pieniądze należy wpłacać na konto w terminie 23 — 28 IV br.

W latach 1756 — 1763 toczyła się wojna siedmioletnia.

UWAGA: W druku liczby arabskie oznaczające przedział od do rozdziela się półpauzą, czyli kreseczką średniej wielkości, niemającą po bokach odstępów, np. 1914-1918. Półpauza używana w funkcji myślnika ma po bokach spacje.

93.13. Myślnika należy też użyć, aby uniknąć dwuznaczności

96.1. Używamy go, przytaczając czyjeś lub własne słowa, np.

Nigdy nie wypowiedział Ludwik, powiada Bertrand, „niedorzecznych słów”: „Państwo to ja” (znowu legenda?), natomiast on sam był przez całe życie niestrudzonym sługą Francji.

(T. Boy-Żeleński)

Czyli jedynie to, co jest wymysłem, zalicza się do literatury, natomiast jeżeli ktoś powie: „i ja tam byłem, miód, wino piłem”, już jest podejrzany, bo może wierzy, że to wszystko zdarzyło się naprawdę?

(Cz. Miłosz)

Przytoczone słowa rozpoczynamy wielką literą zawsze, gdy cytat składa się z dwu lub więcej zdań; cytaty krótsze możemy rozpoczynać literą małą.

Tekst cytowany po dwukropku należy wyodrębnić za pomocą jednego z trzech sposobów:

— myślnikami, np.

Wyciągam portfel i mówię rzeczowym tonem: — Potrzeba wam pewnie pieniędzy, mogę wam z przyjemnością pożyczyć — ale na ten widok twarz jego nabiera tak strasznej dzikości, że chowam czym prędzej pugilares.

(B. Schulz)

— cudzysłowem, np.

Można powiedzieć: „Sztuka jest konstruowaniem czystych form”, tak zrobił S. I. Witkiewicz. Albo: „Sztuka jest odzwierciedlaniem rzeczywistości”, tak czyniło i czyni wielu. Albo: „Sztuka jest ekspresją”, tak ją określał Croce.

(W. Tatarkiewicz)

— kursywą, np.

O Stanisławie Witkiewiczu z pochyleniem głowy [...]

96.2. Używamy też — choć rzadko — dwukropka, wymieniając tytuły, terminy i inne wyrazy oraz zwroty, objaśniane następnie w tekście, np.

Wyraz: bolączka zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.

Ostatnia powieść Żeromskiego: Przedwiośnie chyba na zawsze pozostanie w kanonie lektur szkolnych.

W takich wypadkach częściej jednak stosuje się inny rodzaj przestankowania, polegający na ujmowaniu tytułów, objaśnianych wyrazów i zwrotów w cudzysłów lub na wyróżnieniu ich kursywą, np.

Wyraz „bolączka” zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.

Ostatnia powieść Żeromskiego „Przedwiośnie” chyba na długo pozostanie w kanonie lektur szkolnych.

Wyraz bolączka zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.

Ostatnia powieść Żeromskiego Przedwiośnie chyba na długo pozostanie w kanonie lektur szkolnych.

Jeśli zastosowaliśmy jeden z takich sposobów wyróżnienia, dwukropek jest zbędny.

96.3. Dwukropek poprzedza wyliczenie szczegółów, o ile przed samym wyliczeniem zostały one zaznaczone w formie ogólnej, np.

Odmienne części mowy to: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

Zdaniem autorki na zawartość informacyjną znaku składają się:

1) jego odnośność podmiotowo-logiczna [...];

2) jego walor emocjonalno-stylistyczny [...];

3) jego wartość systemowa [...].

(D. Buttler)

Jeśli wyliczenie nie jest poprzedzone określeniem ogólnym, dwukropek możemy pominąć:

W drodze do Rzymu zwiedzili Wenecję, Padwę i Florencję.

Nie stosuje się też dwukropka, gdy wymieniamy tylko dwa wyrazy lub wyrażenia połączone spójnikiem i, np.

Nasi pływacy byli najlepsi w stylach klasycznym i motylkowym.

Najwybitniejszymi polskimi pisarzami romantycznymi są Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.

96.4. Dwukropek powinniśmy postawić, jeśli w zdaniu występuje podmiot szeregowy, a orzeczenie ma formę liczby mnogiej, i gdy następuje wyliczenie kompletne, np.

Do odmiennych części mowy należą: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

Dwukropek nie jest potrzebny, gdy orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej (takie zdanie ma charakter wyliczenia przykładowego), np.

Do odmiennych części mowy należy czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

96.5. Jeśli przed wyliczeniem pojawia się zapowiedź w postaci wyrazów lub wyrażeń takich, jak: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej, inaczej mówiąc, odwrotnie itp., możemy poprzedzić je przecinkiem i zamknąć dwukropkiem albo przecinkiem (po wyrażeniach a mianowicie, jak, jak np. możemy postawić tylko dwukropek). Po takich wyrażeniach można też nie stawiać żadnego znaku, np.

96.6. Dwukropek może też poprzedzać zdania, które przynoszą wyjaśnienie lub uzasadnienie zdania poprzedzającego, np.

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka: wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka.

96.7. Dwukropek może również wprowadzać przydawki rzeczowne o charakterze wyjaśniającego równoważnika zdania, np.

Jego główny cel: stanowisko dyrektora, przysłaniał mu wszelkie inne życiowe ambicje.

---