6. Religijność współczesnych prymatów.

Wielu myślicieli zakłada, że religijność jest wyznacznikiem człowieczeństwa, dlatego ważne jest zbadanie, czy zwierzęta faktycznie nie posiadają religii lub przynajmniej pierwotnych jej form.

W. Köhler - badanie szympansów na Teneryfie (środowisko laboratoryjne), wnioski:

- niektóre z szympansów przywiązywały wagę do rzeczy pozbawionych praktycznego zastosowania (szympansica Tschego miała wypolerowany kamień, którego dotykanie wprawiało ją w ekstazę) - fetysze, zachowanie podobne do dziecięcego (np. pluszowe misie); nadanie znaczenia ponadmaterialnego

- maszerowanie i „taniec” wokół jakiegoś centralnego punktu, z przenoszeniem ciężaru z jednej nogi na drugą - podobne do tańców niektórych plemion

- szympansica Washoe podczas zabawy ustawiała wokół siebie lalki w „kręgu magicznym”

: zachowania takie leżą u podstaw rytuałów publicznych, mają służyć odreagowaniu napięć psychicznych; organizacja przestrzeni wokół CENTRUM - jeden z głównych motywów mitologicznych na świecie

R. A. Butler - badanie pojmowania śmierci u zwierząt, poszukiwanie zachować rytualnych:

- inne rezusy nie zareagowały na martwego towarzysza w klatce (badacz zabił go i umieścił jego obciętą głowę z splecionych dłoniach), nie okazały współczucia czy strachu, mimo że znają takie uczucia (ALE rezusy to niższe prymaty) - obojętność na śmierć;

szympansy wobec śmierci:

- specyficznie traktują zwłoki, wiedzą, że stało się coś na co nie mają wpływu; A. Kortland: w reakcji na śmierć towarzysza szympansy zbadały ciało, potem spędziły cały dzień w ciszy

- okazują wobec chorych i umierających współczucie

- matki żegnają swoje dzieci pocałunkiem

S. Zuckerman, R. Yerkes - badanie goryli i szympansów:

- milcząca adoracja zwłok

- intensywne wyczesywanie zmarłego

- przygaszony, smutny nastrój w najbliższych godzinach (szympans Aaron przykrył ciało swojego towarzysza w klatce - Mojżesza - kawałkiem płótna po śmierci)

- podobne zachowania zauważone także u słoni (przykrywanie zwłok, otaczanie kręgiem)

D. Morris (zoolog/etolog) - poszukiwanie źródła tych zachowań poza lękiem przed śmiercią:

- koncepcja o nadrzędnej roli naczelnika stada - gesty podporządkowania są wyrazem uległości, ubóstwienia SAMCA ALFA - nawiązanie do freudowskiej koncepcji „supernarcystycznego samca, który zagarnął sobie samice w stadzie, by zabity powracać w formie wypartego kompleksu Edypa”, ALE: 1. rola dominacji samców nie jest decydująca; 2. u np. bonobo zdarzają się SAMICE ALFA, a napięcia wewnątrzgrupowe rozładowują kontakty seksualne

J. Napier: „różnica między społecznym zachowaniem szympansów i pawianów, których stada funkcjonują na zasadzie społeczeństwa `zamkniętego' jest analogiczna do sytuacji wśród ludzi w czasie wojny i pokoju. Pawiany znajdują się ustawicznie w czasie wojny ze środowiskiem, a więc obrona terytorium, dyscyplina wewnątrzgrupowa czy przewidywalność zachowań mają wysoką wartość selektywną”

- szympansy jako „dzieci kwiaty” wśród małp - nieodpowiedzialne i skłonne do wybuchów radości

odczuwanie sacrum jako efekt jednoczesnego odczuwania lęku i ciekawości; tremendum et fascinosum (R. Otto) - fizjologicznym źródłem zachowań religijnych jest „jeżący włosy na karku” strach (awe Maretta), wg K. Lorenza to część agresywnego programu behawioralnego

J. Goodall - opis stada w konfrontacji z burzą (początek pory deszczowej) na szczycie góry:

- badaczka zerwała się z miejsca, jakby na znak poderwał się jeden z samców i zaczął kołysać się, przestępując z nogi na nogę; małpy zaczęły sapać i pohukiwać, samiec pobiegł w dół zbocza, do opuszczonych niedawno drzew: złapał ręką małe drzewo, obrócił się dookoła niego wytracając prędkość po czym wskoczył na niższe gałęzie; kolejny samiec biegł za pierwszym wymachując gałęzią, które w końcu porzucił, a inny po zatrzymaniu trząsł gałęźmi drzewa w przód i w tył, po czym odciągnął znaleziony gdzieś konar w dół stoku; inny po skoczeniu na drzewo zerwał z niego gałąź i popędził z nią dalej w dół zbocza; dwa kolejne samce pobiegły, nawołując się, w dół, ostatecznie pierwszy samiec opuścił drzewo i podążył z powrotem w górę po zboczu - reszta podążyła za nim, ale gdy dotarły do grani, zaczęły znowu zbiegać w dół. W tym czasie samice i młode obserwowały wszystko z drzew na szczycie góry. Po ok. 20 min. wszystkie szympansy zaczęły wspinać się w kierunku szczytu grani. „Deszczowy taniec” badaczka obserwowała zawsze na początku pory deszczowej, chociaż zwykle w wykonaniu pojedynczych osobników; Fouts: małpy są zdolne do rozpoznawania kolejności zdarzeń w przyrodzie i do percepcji czasu (nadchodzenie pory deszczowej).

G. Baudler:

- małpy odebrały burzę w sposób symboliczny - jako działania imponujące - i spostrzegły jej „niezwykły wymiar”; jest to prymitywny kult religijny, właściwy dla poziomu rozwoju małp

- początkiem wierzeń religijnych są zachowania imponujące + nowy użytek polowania na grubą zwierzynę: zwłoki zwierzyny po katastrofach (np. powódź) były darem, ale niosły zagrożenie, podobnie jak walka ze zwierzęciem (szympansy walczą z większymi zwierzętami tylko w obronie własnej, nie atakują);

- agresywna demonstracja u prymatów to znak organizacji hierarchii w stadzie (też przyjaźnie i sojusze), a agresywne działania łowieckie i akty ofiarne są takim samym symbolem więzów solidarności religijnej na poziomie homo, ALE: agresja wewnątrzgatunkowa =/= drapieżnictwo!!

polowanie - rodzaj kultu religijnego, imponowanie o charakterze religijnym → przemoc i zabijanie; BO: zabijanie potrzebowało sankcji która przezwyciężała genetyczne bariery biologiczne; imponujące samce tej samej grupy nie zabijają się ani nie ranią dotkliwie, jednak wobec samców innych grup mają mordercze zamiary (np. gdy tamte naruszą terytorium): lojalność wobec swoich, agresja wobec obcych

tylko ludzie i szympansy prowadzą wojny; społeczność szympansów: patrylineralna i patrylokalna (rzadkość u zwierząt, u ludzi tak samo) - społeczność to grupa spokrewnionych samców, samice po dorośnięciu odchodzą do innych stad

małpy - predyspozycja do rozwijania kultury, jeśli miały tendencję do rozwijania życia duchowego, to pierwsi ludzie musieli ją odziedziczyć ; człowiek = kultura, nie może być człowieczeństwa bez kultury, WIĘC system religijny można uznać za organizatora zachowań kulturowych od momentu hominizacji

W. Burkert: religia może wyprzedać mowę gramatyczną, bo opiera się na przedwerbalnych rytuałach o znaczeniu komunikacyjnym: wczesny homo mógł odziedziczyć zachowania „protoreligijne”: np. zwyczaje pogrzebowe, wiarę w zaświaty („czarna jama”); lęk i ucieczka podstawą ofiary: zagrożenie - alarm - pościg - ucieczka - zostawienie części zdobyczy lub swojego ciała aby ocalić całość (pars pro toto) → ofiary z palca (od górnego paleolitu) - w imię pomyślnej całości; „ani komunikacja, ani symbol, ani rytuał nie są czymś wyłącznie ludzkim, ich korzenie sięgają daleko w głąb ewolucji gatunkowej” (E. Mourin)

---