Ignacy Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" to pierwsza nowożytna powieść polska,

którą Krasicki napisał na przełomie lat 1774/75. Wydano ją w Warszawie w 1776 roku

nakładem Michała Gr"lla. Wyrosła głównie z doświadczeń, które zdobył jako

współpracownik "Monitora" i autor szkiców społeczno-obyczajowych.

Powieść łączy elementy różnych typów ówczesnej prozy europejskiej: powieści

satyryczno-obyczajowej, przygodowej i utopijnej. Napisana jest w formie pamiętnika,

którego pisaniem zajął się tytułowy bohater pod koniec swego burzliwego i pełnego

doświadczeń życia.

Za twórców nowej powieści realistycznej uważa się trzech pisarzy angielskich. Są to:

SAMUEL RICHARDSON, autor "Pameli" i "Clarissy", HENRY FIELDING, który napisał

"Historię życia Toma Jonesa, czyli dzieje podrzutka" i "Amelię", DANIEL DEFOE, autor

głośnej powieści pt. "Przypadki Robinsona Cruzoe". Wymienione utwory można

traktować za źródła, z których korzystał Krasicki jako autor "Mikołaja

Doświadczyńskiego przypadków, przez niegoż napisanych, na trzy księgi rozdzielonych"

(tak brzmi pełen tytuł powieści). Część utopijną utworu poprzedził kontakt Krasickiego z

dziełami PLATONA ("Państwo"), TOMASZA MORE'A ("Utopia"), wspomnianego już

DANIELA DEFOE, oraz JONATHANA SWIFTA ("Podróże Guliwera").

Księga I opisuje młodość Mikołaja przedstawia jego rodziców i środowisko,

w jakim się wychował, edukację domową pod kierunkiem francuskiego guwernera oraz

naukę w szkołach publicznych, pobyt w Warszawie i Paryżu. Miejscem początkowej

akcji jest fikcyjna wieś Szumin, rodowa siedziba Doświadczyńskich. Rodzice nie

wychowywali syna jak należy. Mikołaj pierwszą wiedzę o świecie zdobywał wśród

służby; nasłuchał się niesamowitych opowieści, które zapełniły jego dziecięcy świat

upiorami i czarownicami i które uczyniły go dzieckiem bojaźliwym i niesamodzielnym.

Za namową wuja, rodzice wysyłają Mikołaja do szkoły. Po śmierci ojca szesnastoletni

Mikołaj powrócił do domu i rozpoczął beztroski i próżniaczy żywot. Sprowadzony do

domu modny kawaler z Francji, miast przekazywać praktyczną wiedzę młodzieńcowi,

podsuwa mu francuskie romanse, które wprowadziły Mikołaja w nastrój sentymentalny i

świat powieściowych amantów. Po nieprzyjemnych przejściach wyjechał do Warszawy,

aby tu oddać się w ręce jeszcze gorszego łotra niźli jego poprzedni opiekun. Młodego

Doświadczyńskiego ciągnie zagranica. Zastawił więc trzy wioski, zebrał gotówkę, a

chcąc ją jeszcze powiększyć, zorganizował zajazd na sąsiada. Ratuje skórę, ale traci

cały majątek. Nie rezygnuje jednak, zaciąga nowe pożyczki i wyjeżdża do Paryża. Tam

żyjąc równie hulaszczo, znów traci wszystko i aby uchronić się przed więzieniem,

dostaje się na statek do Indonezji, który w drodze rozbija się o skały, a Mikołaj jako

jedyny przetrwał katastrofę.

Księga II ukazuje Mikołaja na fantastycznej wyspie Nipu. Społeczeństwo nipuańskie

rządzi się swoimi prawami, jest inne i lepsze od znanych społeczności, odizolowane, jak

wyspa morzem, od zła i bezprawia. Panuje ustrój patriarchalny, żona ma te same prawa

co mąż. Panowie pracują tak jak służba, nawet strojami nie różnią się od niej.

Wychowawczą troską otacza się tu dziecko od najmłodszych lat. Mieszkańcy wyspy są

prości i uczciwi, nie potrzebują więc sądów i prawników. Mikołaj, będąc parobkiem u

mędrca Xaoo, nauczył się pracować, szanować wartość pracy i jako człowiek odrodzony

moralnie powraca do kraju.

Księga III. W swoim majątku wybudował Mikołaj dom na wzór tego, w którym

mieszkał Xaoo i tam szukał natchnienia dla swych pożytecznych działań. Początkowo

jego nowatorskie poczynania budziły zdziwienie i złośliwe żarty sąsiadów, ale dość

szybko ustąpiły miejsca uznaniu, a może i zazdrości. W księdze tej nie zabrakło też

ostrych uwag krytycznych pod adresem polskiego życia politycznego, na arenie którego

wiele inicjatyw Doświadczyńskiego skończyło się fiaskiem. Nie po raz pierwszy w

literaturze tego okresu pada stwierdzenie, że mądrość i szlachetne dążenia poprawy

ogólnego stanu gospodarki i stosunków społecznych nie mają wzięcia w naszym kraju i

rzadko pomagają w karierze politycznej. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" są

powieścią o wyraźnych celach dydaktycznych. Krytyczny obraz polskiego

społeczeństwa - zepsucie miast, niski poziom umysłowy przeciętnego szlachcica,

prymitywne życie chłopów, błędy wychowawcze i edukacyjne w wychowaniu młodego

pokolenia - miał zasygnalizować niebezpieczeństwo utraty pozycji Polski na arenie

europejskiej, a wyspa Nipu dostarczyć miała wzorców nowego programu społecznego.

Usiłuje go realizować Mikołaj Doświadczyński, po powrocie do kraju wzorowy i aktywny

obywatel. Bliższą prezentację jego działalności

zamierzał Krasicki przedstawić w następnym dziele pt. "Listy Mikołaja

Doświadczyńskiego do syna". Zamiar ten zrealizował jednak w kolejnej swojej powieści

pt. "Pan Podstoli".

Powieść "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" cieszyła się znaczną popularnością

nie tylko w kraju. Została przetłumaczona na języki niemiecki i francuski. Polscy pisarze

XVIII i pierwszych dziesięcioleci XIX wieku chętnie nawiązywali do tego utworu,

posługując się nazwiskiem jego bohatera jako pewnego rodzaju symbolem. Sława

Doświadczyńskiego żywa jest do dzisiaj, czego dowodem jest sztuka ERNESTA

BRYLLA z 1978 roku pt.

"Doświadczyński, czyli sarmacka śpiewogra o szczęściu Nipuanów".

---