Denis Diderot (ur. 5 października 1713 w Langres we Francji, zm. 31 lipca 1784 w Paryżu) - francuski pisarz, krytyk literatury i sztuki, filozof i encyklopedysta okresu Oświecenia.
Najbardziej znanym dziełem Diderota jest Kubuś Fatalista i jego pan (Jacques le Fataliste et son maître, 1796), a najbardziej znaną powieścią Zakonnica (La Religieuse, 1796).
Jest on także twórcą,nowatorskiej teorii dramatu mieszczańskiego, umieszczającej utwory dramatyczne między komedią i tragedią, co miało być bliższe rzeczywistości. Teorię opisał w dziełach: Rozmowy o Synu naturalnym (Entretiens sur "Le fils naturel", 1757) i O poezji dramatycznej (De la poésie dramatique, 1759).
Denis Diderot stał się inicjatorem, naczelnym redaktorem i jednym z głównych twórców Encyklopedii (1751-1772), która zebrała dorobek myśli społecznej, filozoficznej i moralnej europejskiego oświecenia. Sam napisał szereg artykułów z dziedziny filozofii, sztuki i rzemiosła. To monumentalne dzieło współtworzył z nim matematyk Jean d'Alembert.
Prace nad Encyklopedią rozpoczął w roku 1745 i prowadził przez 27 lat. Nie było to łatwe, gdyż kilkakrotnie był aresztowany i osadzony w więzieniu z powodów religijnych.
Poglądy Diderota, myśliciela i filozofa ewoluowały od teizmu, poprzez deizm do otwartego, materialistycznego ateizmu, połączonego z sensualizmem i determinizmem witalistycznym. Swoje poglądy religijne wyłożył w Liście o ślepcach (Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient, 1749).
Postulował pierwszeństwo nauk eksperymentalnych przed spekulatywnymi, akcentował też względność ludzkiego poznania i sprzeczność różnych dziedzin wiedzy.
Zajmował się też krytyką malarstwa, a swoje poglądy przedstawił w esejach Salons (1759-1781).
Politycznie, był początkowo zwolennikiem absolutyzmu oświeconego, jego poglądy ewoluowały jednak w kierunku demokratyzmu, był zwolennikiem obalenia kolonializmu i despotyzmu.
„Kubuś Fatalista i jego pan”
Powiastka filozoficzna - utwór narracyjny pisany prozą, którego świat przedstawiony ilustruje jakąś tezę filozoficzną lub światopoglądową. Gatunek narodził się w okresie oświecenia, w twórczości pisarzy będących równocześnie filozofami. Powiastka przybliżać miała założenia racjonalizmu, krytykować instytucje społeczne i polityczne oraz wady ustroju. Była formą polemiki z doktrynami i założeniami filozoficznymi. W konstrukcji fabuły odwoływała się do powieści egzotycznej, romansu awanturniczego. Akcję i losy bohaterów traktowała ironicznie, z dystansem, w sposób paradoksalny, żartobliwy.
Marionetkowe postaci, ironiczny dystans, udziwnione sytuacje są pretekstem do refleksji nad sprawami podstawowymi: istnieniem Boga, genezą zła, nierównością ludzi w ramach "umowy społecznej", prawami i obowiązkami obywatela.
Książka napisana żywiołowo, pełna dygresji, apostrof do czytelnika a nawet ironicznych autokomentarzy na temat własnej konstrukcji. Podejrzliwe traktowanie utartych prawd jest postawa twórczą, jednak sceptycyzm autora można uznać za zapowiedź współczesnego relatywizmu moralnego i poznawczego.
Książka ujęta w formę dialogu głównych bohaterów: pana i Kubusia
Tytułowy bohater Kubuś jest fatalistą, wierzy on, że wszystko jest zapisane na górze, ale nie zgadza się na zło świata. Opowiada on swemu panu historię swoich amorów. Która jednak nie zostaje zakończona ponieważ Kubuś trafia do więzienia.
Inne opowiadania w „Kubusiu (…)” [nie wiem czy są po kolei] :
przygoda brata Kubusia-Jana
osach pani La Pommeraye (opowiadana przez gospodynię)
opowieść o wojskowych przygodach Kubusia
o ojcu Hudsonie i jego sprawie z dwoma mnichami (opowiada margrabia des Arcis)
Kubuś opowiada o spotkaniu z Zuzią i Małgorzatą
historia plastra pana Desglandsa.
bajka o pochewce i koziku
Narrator nie ukrywa swojej obecności w tekście. Bezpośrednio zwraca się on do czytelnika, traktując go z przymrużeniem oka. Podkreśla swoje zasługi względem czytelnika, któremu nie przytacza wszystkich nudnych szczegółów.