„Samotny tłum” - David Riesman
Jest to dzieło z końca lat 40. (oddane do druku w 1950).
Tematem podstawowym Samotnego tłumu są przemiany społecznego charakteru przedstawicieli warstw średnich Stanów Zjednoczonych w ciągu kilku pokoleń.
Zamiarem autora było pokazanie Amerykanom jak bardzo się zmienili i jak zaczyna się kształtować era obfitości z właściwą jej dominacją problematyki konsumpcji.
Dzisiaj książka ta jest o tyle niewspółczesna, że nastąpił trend anty-konsumcjonizmu, czyli niezgoda na bezkrytyczne przyjmowanie tego, co masowe.
Naczelne pojęcia Riesmana to:
Typ wewnątrzsterowny - odpowiada cechom człowieka minionej epoki
Typ zewnątrzsterowny - przedstawiać ma rodzące się i upowszechniające (w owych czasach) właściwości mieszkańca najbardziej rozwiniętych środowisk współczesnej cywilizacji (jest to ten sam człowiek którego próbuje zbadać Fromm w swych dociekaniach), jest to tzw. człowiek współczesny).
A człowiekiem jeszcze bardziej zewnątrzsterownym, wg R. jest dopiero ten, kto połączy moralną obojętność z postawą obojętnego obserwatora.
Część I - Charakter
„Charakter społeczny” to ten element charakteru, który stanowi wspólną cechę jednostek przynależących do grup społecznych. Jest to też zespół cech będący wynikiem wspólnych doświadczeń.
Dzięki tej definicji możemy mówić o charakterze klas, grup, regionów i narodów.
W tekście autor używa często terminu „mechanizm przystosowania” wymiennie z terminem „społecznych charakter”.
Społeczeństwa sterowane tradycją
Są społeczeństwa, które u swoich przedstawicieli kształtują społeczny charakter, którego funkcją jest dążność do przestrzegania tradycji. Są to ludzie sterowani tradycją, a społeczeństwo takie nazywane jest przez R. społeczeństwem sterowanym tradycją. To zwykle cechuje społeczeństwa o wysokim wzroście ludności.
Są to np. Indie, Egipt i Chiny. Średnia długość życia jest tu krótka, ludność cechuje znaczna przewaga roczników młodych, a pokolenie wypiera pokolenie znacznie szybciej niż w społeczeństwach fazy wstępnego spadku ludności.
W społeczeństwach sterowanych tradycją jednostka żyje w ściśle określonym stosunku z innymi członkami zbiorowości. Jest ważna dla grupy, nie jest zbyteczna jak współczesny bezrobotny. Ale właśnie na mocy tej przynależności społecznej cele, które są jej celami w nikłej mierze kształtują jej losy. Tutaj człowiek, który mógłby zostać buntownikiem lub wynalazcą wdrażany jest np. w rolę szamana lub czarownika, które są sposobem na indywidualizm i odrębność. Jednak prawdziwe zerwanie z tradycyjnym światem zdarza się w tych społeczeństwach niezwykle rzadko. Wysoka liczba urodzeń w tych państwach nie jest tylko wynikiem niewiedzy, lecz wiąże się ona z całym stylem życia, poglądami na rolę kobiety, płeć itp.
Jednostka sterowana tradycją niemal nie traktuje siebie w kategoriach jednostkowych.
Rola rodziców i nauczyciela: Dzieci żyją w środowisku wielkiej rodziny, obserwują życie, dorosłych i szybko wchodzą w ich role. Chodzi tu głównie o przekazanie tradycji i jej przestrzeganie. To jest wartością.
Nauczyciel ma dbać o to, aby uczniowie przyswoili sobie określony materiał, a noe o to aby proces nauczania był przyjemny. Nie ma tu szkół eksperymantalnych, uczniowie mają być grzeczni i zdyscyplinowani.
Pieśń i opowieść: są one formą środków masowego przekazu, kreują pożądane wzory zachowań.
Ludzie sterowani tradycją wobec polityki często wyrażają postawę obojętną (choć już coraz rzadziej. Uznają politykę za domenę działalności „innych”.
Społeczeństwa wewnątrzsterowne
Społ. okresu przejściowego wzrostu ludności kształtują dążność do wczesnego nabycia uwewnętrznionego zespołu celów. To (wspomniani już) ludzie wewnątrzsterowni i społ. wewnątrzsterowne.
Na spadek stopy zgonów składają się tu takie czynniki jak np.: wzrost troski o higienę, poprawa komunikacji, spadek dzieciobójstwa i przemocy, ulepszenie techniki, itp.
W historii zachodu taki typ społeczeństw pojawił się wraz z renesansem i reformacją. Dają sobie w niej radę ludzie, którzy potrafią żyć w zbiorowości bez pomocy ścisłych i oczywistych nakazów tradycji.
Tutaj ludzie wewnątrzsterowni zyskują już poczucie panowania nad własnym życiem. Ich dewizą życiową jest wysiłek. Skupiają się na „produkowaniu swojego charakteru”. Praca jest dla nich wartością naczelną.
Rola rodziców i nauczyciela: Kształcenie charakteru młodych jest doniosłym składnikiem wychowania. Rodzice są świadomymi wychowawcami. Liczą się z indywidualnością dziecka, jego potrzebami i chcą rozwijać ich zdolności. Dzieci nawet po opuszczeniu domu wychowują się dalej. Przez całe życie widzą w swych charakterze coś, nad czym trzeba pracować.
Nauczycielowi brak autorytetu. A jego sympatie pozyskać można sobie nie poprzez osobowość, ale przez zdolności, stanowisko rodziców, uległość.
Grupa rówieśników: Dziecko znajduje towarzyszy zabaw wśród członków swojej rodziny lub kolegów spoza niej będących w różnym wieku. Jest ograniczone w wyborze przyjaciół i „skazane” na tych, którzy są np. w sąsiedztwie. Losem wielu wewnątrzsterownych ludzi jest samotność w domu i wśród ludzi.
Tutaj większą rolę od pieśni i opowiadań odgrywa słowo drukowane. Rodzi się głód gazet i książek. Rodzice często podejmują zawody i zajęcia, których dziecko nie może śledzić ze względu na to iż odbywają się one poza domem. Więc znaczną część wszelakiej wiedzy może ono zgłębić dzięki drukowi. Jest to nowy sposób orientowania się w świecie. Książki pozwalają dziecku wewnątrzsterownemu odejść ze świata domu w świat wyobraźni.
Człowiek o charakterze wenątrzsterownym dąży do wyrażenia samego siebie jako „moralizatora”.
Społeczeństwa zewnątrzsterowne
Trzeci rodzaj - społ. wstępnego spadku ludności - cechuje je uczulenie na oczekiwania i preferencje innych. To ludzie zewnątrzsterowni i społeczeństwo w którym żyją jest zewnątrzsterowne.
To np. Nowy York, Los Angeles, itp.
Ludzie żyją tu tak jak „karzą” im inni, żeby być akceptowanymi, lubianymi. Czynią to swoją główną sferą wrażliwości.
Coraz mnie j ludzi pracuje na roli, w kopalniach, nawet w przemyśle. Zażywają oni obfitości dóbr i wolnego czasu. Ludzie zdolni są do rozrzutnej „luksusowej” konsumpcji. Zewnątrzsterowni przeważają wśród młodzieży, w większych miastach i w grupie o wysokich dochodach.
Człowiek zewnątrzsterowny „podbija ludzi”, żyje wśród ludzi. Człowiek musi umieć porozumiewać się z innymi. Często zatraca pewność kim właściwie jest i dokąd zmierza. Ma wiele twarzy i zmienia je w zależności od okoliczności. Jest głodny nowych doświadczeń, boi się, żeby nie zostać w tyle, żeby coś mu nie umknęło. Często jest niepewny, zaniepokojony, zbyt surowo się ocenia i żyje w świecie złudzeń, które nie są w stanie dorównać rzeczywistości.
Autor prognozuje, że hegemonia zewnątrzsterowności jest sprawą niedalekiej przyszłości.
Rola rodziców i nauczyciela: Bardzo ważna jest dla dzieci aprobata rówieśników. Wobec rodziców mają one postępować właściwie i na dodatek samo ocenić co słowo „właściwie” oznacza. Mają wiele stylów życia do wyboru. Dziecko uczy się, że wszystko co robi nie wartości samej w sobie, ale jest zależne od oceny innych. Typowe zewnątrzsterowne dziecko wychowuje się w małej rodzinie, w lepszych dzielnicach dużych miast. U rodziców często rodzą się wątpliwości, jak wychowywac dzieci. W przemianie postaw rodzicielskich dużą rolę odgrywają media masowe.
Celem systemu edukacji jest rozwój indywidualności i osobowości dziecka. Nauczyciele są bardziej wykształceni. Szkoła jest postępowa, obalane są przeszkody i bariery dzielące ucznia i nauczyciela. Stara się być przyjacielska, serdeczna i pomocna. Dzieci uczą się demokracji. Zewnątrzsterowne dziecko uczy się w szkole, jak zająć miejsce w społeczeństwie.
Grupa rówieśników: Zewnątrzsterowne dziecko potrafi poruszać się wśród nowych towarzyszy, dość łatwo przystosowuje się do nowych sytuacji. Dzieci te często się „etykietkują”. Regulatorem ich stylu życia jest moda, więc jeśli ktoś nie chce pozostać w tyle musi, przynajmniej w jakimś stopniu, jej ulegać. Uwaga młodzieży zewnątrzsterownej kierowana jest ku nieustannie poszerzającym się granicom konsumpcji.
W społeczeństwach zewnątrzsterownych zamiast pieśni i opowiadań, czy druku pojawiają się środki masowego przekazu. Dzieci, choć nie zarabiają pieniędzy, bardzo wcześnie stają się konsumentami. Popularne stają się komiksy, w których treść jest skondensowana, czyli w skrócie opisane jest to, co w druku ciągnęłoby się przez wiele stron. Moralność staje się pochodną zwycięstwa. Zwycięstwo bohatrea np. w bajce uprawnia do i usprawiedliwi używanie przemocy. Granice między dobrem a złem często się zacierają. Dzieci wychowywane przy odbiorniku tv stają się odporne na jego „szum”. Tracą swoją niewinność, gdyż niewiele jest w stanie ich zaskoczyć.
Człowiek zewnątrzsterowny wyraża siebie jako człowieka „dobrze poinformowanego”. Rezygnuje z emocjonalnego angażowania się w politykę.
Autor podkreśla jednak, że tak naprawdę każdy z nas nosi w sobie możliwość przystosowania się do każdego z tych trzech typów. W toku życia jednostki mogą nastąpić zmiany w tym zakresie.
Nie istnieją też społeczeństwa w 100% oparte na tradycji, wewnątrz czy zewnątrzsterowne.
1