DIAGNOSTYKA PEDAGOGICZNA \ PSYCHOLOGIA

Pojęcie potrzeb psychicznych

W ujęciu osobowości, uzależnienia wynikające z budowy organizmu zostały nazwane potrzebami podstawowymi czy wrodzonymi, w odróżnieniu od potrzeb nabytych, które kształtują się w działaniu, jako forma relacji z otoczeniem.

"Potrzeby obiektywne to zależność od otoczenia pod jakimkolwiek względem. Potrzeby subiektywne - to zmiany, jakie zachodzą w człowieku, gdy jego potrzeby obiektywne nie są zaspokajane" (wg Tomaszewskiego).

Najogólniej dzieli się potrzeby na biologiczne i psychiczne oraz społeczne. Biologiczne wynikają wprost z organizmu, psychiczne z żądań psychiki uformowanej przez współżycie, społeczne - to potrzeby grupy, które jednostka może przyjąć za własne.

Zaspokojenie potrzeb biologicznych jest niezbędne do utrzymania organizmu przy życiu. Do pełnego jednak rozwoju niezbędne jest również zaspokojenie potrzeb psychicznych.

Potrzeby fizyczne dziecka są o wiele bardziej dostrzegalne i oczywiste niż potrzeby psychiczne.

Fakt, że dziecko ujawnia swe reakcje, że sygnalizuje niedosyt takiej lub innej potrzeby psychicznej, względnie rzadko bywa traktowany jako objaw ostrzegawczy, który domaga się zwrócenia na niego baczniejszej uwagi. Zdarza się dość często, że sygnały niezadowolenia zostają zaliczone do kategorii objawów "niegrzeczności", są zwalczane i tym samym tłumione.

Różni autorzy przedstawiają różne listy potrzeb i dokonują różnych podziałów potrzeb psychicznych. Od popędu seksualnego (tylko) u Freuda, do aż 140 instynktów u Barnarda.

Natalia Han-Ilgiewicz proponuje uwzględniać następujące duże grupy potrzeb:

1. Właściwy klimat psychiczny;

2. Układ kontaktów z innymi ludźmi;

3. Dostępny dziecku zakres właściwie dozowanej i ukierunkowanej ak-tywności;

4. Uprzytomnienie sobie faktu własnego rozwoju;

5. Istnienie akceptowanej wizji celowej;

6. Indywidualizacja wychowania.

Charakterystyka potrzeb psychicznych dzieci i młodzieży

Klimat psychiczny

Pojęcie klimatu psychicznego zawiera kilka elementów. Doniosłą rolę odgrywa pogoda panująca w otoczeniu dziecka. Nie ulega wątpliwości, że nasze stany emocjonalne mają tendencję do rozprzestrzeniania się, do udzielania się innym ludziom, w tym szczególnie dzieciom. Dzieci nie tylko ulegają panującemu dookoła nich nastrojowi. Wchłaniają go nawet w wypadkach, gdy nie jest on wyraźnie ujawniony. Chroniczna atmosfera przygnębienia i niepokoju wywołuje wyraźne i niepożądane zmiany w charakterze dziecka. Stanowi ona zaprzeczenie jednej z jego zasadniczych potrzeb.

Kontakty

Do istotnych potrzeb każdego człowieka należy obcowanie z innymi ludźmi. Pragnienie kontaktu przejawia się u dziecka w stopniu silniejszym niż u dorosłego. Już niemowlę okazuje oznaki niepokoju i niezadowolenia, gdy jego najbliżsi odsuwają się od łóżeczka, natomiast osoby zbliżające się są witane z zadowoleniem. Z biegiem czasu dążenie do obcowania rozwija się coraz wyraźniej. Następuje selekcja. Dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę, że jego stosunki z różnymi ludźmi posiadają niejednakowy koloryt. Zaczyna ono dostosowywać swój sposób bycia do właściwości tych, z którymi obcuje, co wpływa pobudzająco na rozwój inteligencji.

Aktywność

Aktywność, tak jak kontakt, jest nieodzownym warunkiem zaspoko-jenia prawie wszystkich potrzeb. Każdy wysiłek jest tym chętniej podejmowany i tym dłużej kontynuowanym, im pewniej prowadzi do zaspokojenia silnych potrzeb. Lecz niezależnie od swego instrumentalnego charakteru, aktywność jest niemal instynktem. Chcemy być czynni fizycznie, umysłowo i emocjonalnie. Chcemy się ruszać, działać, poznawać, tworzyć, walczyć, kochać. Nie ma zadowolenia z życia bez działania dopasowanego do naszego usposobienia i zdolności. Stąd niechęć i gniew względem wszystkiego, co nas ogranicza i krępuje. Stąd radość poznawania świata, odkrywania rządzących nim praw i przekształcania go.

Pęd do poznawania, dążenie do zaspokojenia swej ciekawości, stanowią zasadniczy rys psychiki dziecięcej. Jeśli spotykamy się ze zjawiskiem negatywnej lub pełnej protestu postawy do nauki szkolnej, to przeważnie już wcześniej zaistniały błędne, niewłaściwe posunięcia wychowawcze.

Potrzeba poczucia wzrostu, rozwoju i osiągnięć

Istotą wieku dziecięcego jest rozwój. Każdy, póki jest zdrowy i prężny, dąży do wzrostu sił, kwalifikacji, sprawności i wiedzy. Ta potrzeba rozwoju daje znać o sobie między innymi radością postępów.

Potrzebę rozwoju wyłaniają z siebie co najmniej dwie inne potrzeby: aktywności i dobrej samooceny. Dziecko, które nie stwierdza własnego wzrostu - nie jest szczęśliwe.

Dziecko pragnie być coraz lepsze, większe, mądrzejsze, bardziej zaradne. Pragnie ono, by zostało zauważone, by przejawiło się to w zachęcie, aprobacie jego poczynań.

Tuż obok potrzeby rozwoju dostrzega się potrzebę osiągnięć, powodzenia, zdobyczy. Jej przejawem jest skłonność człowieka do tych działań, w których wyczuwa dla siebie szansę, i które skojarzyły mu się z przeżyciem sukcesu. A także odwrotnie: niechęć do zajęć, w których nie ma nic do wygrania, lub które skojarzyły się z porażką.

Potrzeba piękna, wzoru, ideału

Jedną z najistotniejszych potrzeb dziecka jest uszanowanie jego osobistego ujęcia piękna oraz ułatwienie mu dostępu do wzorów.

Zdolność do entuzjazmu, pragnienie odkrywania piękna i dobra, szczęście znajdowania wzorów i dobrowolnego naśladowania ich - stanowi dziedzinę niezmiernie doniosłą. Dobrze przeżyty okres wizji dziecka zapewnia realizację w przyszłości części jego ideałów i zamiarów.

Potrzeba indywidualizacji

Liczne i różnorodne są psychiczne potrzeby dziecka oraz stopień ich nasilenia. Lekceważenie ich grozi wypaczeniem charakteru. Z różnych przyczyn nie ma ludzi o identycznych układach potrzeb. W poszczególnych przypadkach stajemy zwykle wobec faktu bardzo znacznej rozpiętości indywidualnego nasilenia poszczególnych potrzeb. W kontaktach dziecka i wychowawcy nie mogą spotkać się ze sobą dwie rutyny, dwa unormowane i z góry określone kodeksy postępowania. Istotą prawdziwego wychowania, zmierzającego do rozwoju pełnej i bogatej struktury psychicznej, jest zetknięcie się i znalezienie wspólnej drogi dwóch indywidualności - dziecka i wychowawcy.

Szkoła i dom, a potrzeby psychiczne dziecka

Potrzeby a szkoła

Atrakcyjność szkoły jest wprost proporcjonalna do liczby i siły potrzeb, których zaspokojenie ułatwia, i odwrotnie proporcjonalne do liczby i siły potrzeb, których zaspokojenie utrudnia. Szkoła:

• stwarza kontakty - tym wartościowsze, że trwałe, i tym ważniejsze, że młodzież odczuwa potrzebę częściowego oderwania się od rodziny i powiększania się kręgu znajomych;

• daje przynależność, a także zależność;

• organizuje nabywanie wiedzy, ułatwia poznawanie kolegów i nauczycieli;

• umożliwia zwracanie na siebie aprobującej uwagi;

• dostarcza pobudzeń i umożliwia osiągnięcia nie tylko w nauce, ale także w stosunkach międzykoleżeńskich;

• podsuwa sens życia.

Ale szkoła nie zawsze jest lubiana. Odczuwana jest jako skrępowanie, jako ograniczenie. Mało pociągające jest ryzyko złego stopnia. Na domiar tego chodzenie do szkoły wydaje się ujmować znaczenia starszym uczniom.

Potrzeby a dom

Dom i rodzina budzą jeszcze więcej sprzecznych uczuć niż szkoła.

• Dom to przystań. To miejsce odprężenia, odpoczynku, spokoju, bezpieczeństwa.

• Bardziej niż gdziekolwiek indziej - w domu zwracamy uwagę.

• Bardziej niż gdziekolwiek indziej - można w domu liczyć na bliski kontakt.

• Rodzina daje większe poczucie znaczenia.

• W domu zaspokajamy częściowo - a czasem całkowicie - potrzebę sensu.

• Dom jest miejscem, do którego ponad wszelką wątpliwość przynależy się.

• Jednak nawet dom idealny utrudnia zaspokojenie niektórych potrzeb:

• Przynależność ogranicza udzielność.

• Dom ogranicza również potrzebę pobudzeń, zmian i przygód.

• Nie zawsze jest też miejscem, w którym znajduje podporę i dobre o sobie mniemanie.

Potrzeby a wychowanie

Kształtowanie się potrzeb i stylu ich zaspokajania odbywa się przede wszystkim w dzieciństwie. Tymczasem większość rodziców poświęca prawie całą energię na zabiegi wokół zdrowia dzieci i czasem aż luksusowe ich zaopatrzenie. Tymczasem większość nauczycieli koncentruje się na wbijaniu wiedzy.

W pracy dydaktycznej nauczyciel, który nie współdziała z potrzebami ucznia, który utrudnia lub udaremnia ich zaspokojenie, jest nienawidzony wraz ze swoim przedmiotem. Natomiast pedagog, który kojarzy w umysłach uczniów nabywanie wiedzy z zaspokajaniem potrzeb, jest wraz ze swoim przedmiotem lubiany.

W pracy wychowawczej potrzeby i ich styl decydują o życiu wewnętrznym i zewnętrznym, umysłowym i uczuciowym. Toteż jednym z naczelnych zadań rodziców i innych wychowanków jest wyrabianie w dzieciach takich potrzeb i takich sposobów ich zaspokajania, które harmonizują z zadaniami szkoły, a na dłuższą metę przydają życiu wartości i zadowolenia.

Potrzeby dziecka, które muszą być spełnione dla zapewnienia dziecku harmonijnego rozwoju psychicznego i duchowego:

• Uwaga i zainteresowanie ze strony rodziców,

• Zabawki adekwatne do wieku, udział rodziców w zabawach,

• Stymulacja rozwoju poprzez gry i zabawy dydaktyczne,

• Zaspokajanie potrzeb fizjologicznych poprzez własciwe w danym wieku odżywianie, odzież stosowną do pory roku, pielęgnację i dbałość o higienę osobistą,

• Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, akceptacji i miłości,

• Zaspokojenie potrzeby kontaktów społecznych,

• Zaspokojenie potrzeby wiedzy i poznawania świata,

• Zaspokojenie potrzeby samorealizacji,

• Zaspokojenie potrzeby samodzielności,

• Potrzeba bliskości i separacji

POTRZEBA występujący u jednostki stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem społ. jednostki jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia rozwoju, zachowania gatunku, utrzymania określonej roli społ. itp.; termin niejednolicie definiowany, używany często zamiennie z terminem → motywacja, niekiedy utożsamiany z terminami → popęd, → instynkt, skłonność. W psychologii były czynione liczne próby ustalenia listy podstawowych potrzeb człowieka; często nawiązywały one do wcześniejszych prób klasyfikowania mechanizmów motywacyjnych w kategoriach instynktów; do najbardziej znanych należą klasyfikacje H. Murraya (1938) i Abrahama Harolda → Maslowa (1954). Źródłem potrzeb są doświadczenia jednostki, w szczególności jej kontakty z otoczeniem społ., oraz biol. struktura organizmu; mechanizm kształtowania się potrzeb polega na nadawaniu znaczeń (wartości) przedmiotom (sytuacjom, formom aktywności), dzięki czemu stają się one celem dążeń; indywidualny system potrzeb zależy od indywidualnego systemu znaczeń (wartości) przypisywanych przez jednostkę różnym celom.

PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZO - WYCHOWAWCZA

Zachowania agresywne u dzieci

Agresja jest jedną z postaci zaburzeń zachowania dotyczącej sfery emocjonalno- uczuciowej dziecka. Tego typu zaburzenia rozpatruje się jako formy takich zachowań, które pozostają w wyraźnej kolizji z normami społecznymi oraz wymaganiami otoczenia. Często takie zachowania określa się mianem trudności wychowawczych, a dzieci je przejawiające, dziećmi trudnymi.

Przyczyn agresywnego zachowania się zgodnie z wynikami wielu badań napotkanych w literaturze należy się przede wszystkim dopatrywać w istnieniu frustracji, która jest następstwem jej istnienia. Wielu badaczy twierdzi, ze wielokrotnie powtarzające się sytuacje emocjonalne takie ja gniew, złość mogą przyczynić się do ukształtowania się agresywności. Frustracja ta często spowodowana jest niezaspokojeniem takich potrzeb jak: potrzeba zależności, dominacji, uznania, potrzeby kontaktu z innymi osobami, czy związku emocjonalnego z rodzicami, rodzeństwem bądź rówieśnikami. Nie zaspokojone potrzeby są przyczyną stosowania przez dzieci różnych zachowań zmierzających do ich realizacji. Jedne płaczą, zamykają się w sobie, inne manifestują zachowania agresywne. Jeżeli dziecko częściej agresywnie od rówieśników to możliwe jest, ze przyczyny uwarunkowane są:

1.Czynnikami wrodzonymi.
2.Czynnikiem aktywnościowym (bardziej aktywne dziecko częściej jest narażone na konflikty i związane z tym frustracje).
3.Czynnik frustracyjny (zależy od środowiska, postaw rodzicielskich).

Powszechnie uważa się, że przyczynę agresji u dzieci stanowią niezaspokojone potrzeby emocjonalne. W sytuacji frustracyjnej, kiedy dążenie do zaspokojenia potrzeby uniemożliwione dzieci reagują buntem, sprzeciwem.

Takie reakcje pojawiają się najczęściej w momencie kiedy dziecko nie zaspokaja podstawowych z nich, tj. potrzeby akceptacji, kontaktu emocjonalnego, uznania, bezpieczeństwa, sukcesu. Każdy pragnie, oprócz kontaktów emocjonalnych, zwracać na siebie, coś znaczyć, być pozytywnie ocenianym, jeśli nie otrzymuje sygnałów, że tak jest od najbliższych poszukuje grupy w której łatwo może znaleźć uznanie (np. paczka koleżeńska).

Źródeł agresji najczęściej poszukuje się w rodzinie. Tam bowiem dziecko poszukuje zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb, także psychicznych. Szczególnie ważne są w tym okresie silne związki emocjonalne między rodzicami, a dzieckiem, które potrzebuje ich miłości, opieki. Szczególne znaczenie mają tu relacje w jakich dziecko pozostaje z matką, jej troskliwa opieka i emocjonalny stosunek do dziecka. Częstą genezę zaburzeń stanowi jej nadmierna dominacja, czy brak wrażliwości na potrzeby dziecka.

Podstawową zasadę przy postępowaniu z dzieckiem agresywnym stanowi konieczność wyeliminowania kar za niewłaściwe postępowanie. Jak twierdzą bowiem psychologowie, karanie dziecka za jego agresywność powoduje wzmożenie frustracji, a tym samym wzmożenie agresywności.

Uważam, że oparcie w działaniach zmierzających do eliminowania agresji powinno stanowić stosowanie wzmocnień pozytywnych. Mam tu na myśli przede wszystkim wszelkiego rodzaju nagrody i pochwały, okazywanie dziecku uznania za dobre zachowanie stosowane możliwie jak najczęściej tak aby dziecko czuło, że to co zrobiło jest dobre. Ponadto ważne jest, aby poświęcać mu więcej czasu i uwagi.

Uświadomienie dziecku pozytywnych, bądź negatywnych konsekwencji jego postępowania dla innych osób stanowi myślę podporę dla działań zmierzających do zmiany postępowania; należy przy tym wyjaśnić różnice dziecku pomiędzy własnym zachowaniem, a odczuciem innego człowieka, którego ono dotyczy. Do działań należy włączyć rodzinę dziecka. W tym celu uważam przeprowadzenie rozmowy z rodzicami w celu uświadomienia im prawdopodobnych przyczyn zachowań agresywnych dziecka, oraz wskazania jak można je zmienić. Zabiegi te powinny opierać się na partnerskim kontakcie z rodzicami, niestosowaniu przez nich ostrych kar, wyeliminowaniu doświadczeń odrzucenia. Chodzi o to, aby dziecko zdawało sobie sprawę, że rodzice współodczuwają z nim jego radości i niepowodzenia, smutek i złość, że rozumieją je nie tylko powierzchownie, biorąc pod uwagę jego słowa i zachowania, ale także to co się pod nimi kryje, to co tkwi głębiej jego uczucia. Należy okazywać mu większe zainteresowanie i poświęcać więcej uwagi, częściej okazywać że jest tak samo kochany i ważny jak inni członkowie rodziny.

W relacjach z rówieśnikami w klasie szkolnej pożądanej jest częste włączanie dziecka w życie grupy, poprzez angażowanie go w zadania grupowe; szczególne zadania mające na celu kształtowanie pożądanych umiejętności interpersonalnych, tj. takie w których ma miejsce trenowanie umiejętności współdziałania, rozwiązywania konfliktów, negocjowania. Pomocne może okazać się nadawanie dziecku w różnych sytuacjach ról znaczących, w których poczuje się ważny np. przewodniczącego klasy, oraz angażowanie w prace społeczne. Takie zabiegi mają na celu zwiększenie samooceny i samoakceptacji dziecka, oraz motywacji do wysiłku co w rezultacie poprawi obraz jego osoby wśród kolegów i koleżanek.

---