ZACHOWANIE CZŁOWIEKA

Przedmiotem psychologii jest CZŁOWIEK I JEGO ZACHOWANIE

ZACHOWANIE

OSOBOWOŚĆ SYTUACJA

W psychologii ostatniego półwiecza przyjął się nowy model opisywania zachowania jednostki, który można ująć w schemat:

R= f(S,O)

Oznacza to, że ZACHOWANIE CZŁOWIEKA JEST FUNKCJĄ SYTUACJI I OSOBOWOŚCI

Obserwując ludzi w różnych sytuacjach zauważamy, że te same sytuacje wywołują u różnych ludzi odmienne zachowania i reakcje oraz, że ta sama osoba w różnych sytuacjach (pomimo, że działają na nią odmienne bodźce) zachowuje się w sposób podobny.

Zachowanie każdego człowieka cechuje więc:

• stałość i

• zindywidualizowanie

Stałość - ten sam człowiek w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie.

Potrafimy rozpoznać kogoś, nawet wówczas, gdy go nie widzimy. Jeśli znamy kogoś dostatecznie dobrze, potrafimy rozpoznać jego zachowanie, nawet, gdy ktoś inny je opisuje.- Każdy pozostawia swoją pieczątkę, rozpoznamy go po ustawieniu sprzętów, zapachu, sposobie chodzenia, wiemy jak w danej sytuacji zareaguje (czy spanikuje, czy podejmie wyzwanie ...).

Zindywidualizowanie - różni ludzie w tych samych (lub podobnych) sytuacjach zachowują się różnie.

Stałość i zindywidualizowanie składają się na pewien swoisty „styl życiowy” jednostki i wskazują, że zachowanie zależy od indywidualnego i względnie trwałego czynnika w naszym organizmie, jakim jest OSOBOWOŚĆ.

We wszystkich rozważaniach nad osobowością istotne znaczenie mają dwa związane ze sobą zagadnienia:

• Co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie?

• Co sprawia, że ludzie zachowują się różnie?

Termin „osobowość” dotyczy stosunkowo stabilnych psychicznych i behawioralnych właściwości jednostki, jej sposobu patrzenia na świat i jej odniesień do niego. Osobowość w rozmaitych sytuacjach pozostaje w zasadzie niezmienna.

„Osobowość" to słowo jest zazwyczaj używane, gdy charakteryzujemy, opisujemy właściwości jakiejś osoby, podając to, co dla niej znamienne, stałe, a także to, co wyróżnia ją spośród innych.

Zdarza się także, że mówimy: „Jan to prawdziwa osobowość" albo: „Zbyszek nie ma żadnej osobowości". Używamy wówczas słowa osobowość w sensie wartościującym, by wyrazić czyjąś wyjątkowość, siłę psychiczną, niepowtarzalność lub przeciwnie niejednoznaczność psychiczną, niespójność, nijakość.

Przykładowe sposoby rozumienia osobowości:

OSOBOWOŚĆ (wg Schermana) - charakterystyczne zachowanie jednostki.

OSOBOWOŚĆ (wg Eysencka) - to względnie stała i trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu oraz konstytucji fizycznej osoby, determinująca specyficzny sposób przystosowania się jednostki do otoczenia.

Większość współczesnych autorów rozumie osobowość jako organizacje różnorodnych psychofizycznych elementów. Kiedy zajmujemy się bliżej specyfika tej organizacji, zajmujemy się problemem struktury osobowości.

Zatem przez strukturę osobowości rozumie się osobowość rozpatrywaną pod kątem jej budowy i organizacji. Zajmując się tym problemem próbuje się odpowiedzieć na dwa pytania:

• Jakie części, elementy tej organizacji wyróżnia większość współczesnych autorów?

• Jakie zachodzą między tymi elementami stosunki i związki?

Elementy struktury osobowości (zwane też komponentami) to: temperament, charakter, postawy, nawyki, intelekt, uzdolnienia, potrzeby, wartości, emocje, uczucia, przekonania i oczekiwania, obraz siebie itp.

Każdy z tych komponentów składa się z mniejszych jednostek (np. typy temperamentu, rodzaje potrzeb).

ELEMENTY STRUKTURY OSOBOWOŚCI (na wybranych przykładach)

Elementy struktury osobowości (zwane też komponentami) to: temperament, charakter, postawy, nawyki, intelekt, uzdolnienia, potrzeby, wartości, emocje, uczucia, przekonania i oczekiwania, obraz siebie itp. Każdy z tych komponentów składa się z mniejszych jednostek (np. typy temperamentu, rodzaje potrzeb).

CHARAKTER

ZBIÓR CECH PSYCHICZNYCH POWIĄZANYCH ZE SOBĄ, DETERMINUJĄCYCH ZACHOWANIE CZŁOWIEKA np. wytrwałość, upór, pracowitość, odwaga, tchórzostwo itp.

TEMPERAMENT

ZESPÓŁ WZGLĘDNIE STAŁYCH CECH PSYCHICZNYCH, CHARAKTERYZUJĄCYCH ŻYCIE EMOCJONALNE CZŁOWIEKA, ZEWNĘTRZNY SPOSÓB WYRAŻANIA EMOCJI, SPOSÓB ZACHOWANIA SIĘ I DZIAŁANIA

Temperament cechuje względna stałość, (ponieważ ludzie jedynie nieznacznie zmieniają się w tym zakresie).

Temperament jest uzależniony od odziedziczonych (jak i nabytych w okresie życia płodowego,
a więc wrodzonych) właściwości układu nerwowego. Typ układu nerwowego jest wrodzony i stosunkowo mało podatny na zmiany, stąd układ nerwowy, ale także hormonalny stanowi fizjologiczne podłoże temperamentu.

Temperament dotyczy procesów emocjonalnych i ogólnej aktywności jednostki, Obserwując zachowanie ludzi zauważamy, że jedni wykazują większą pobudliwość emocjonalną, a inni mniejszą. Różne jest tempo procesów psychicznych, siła i czas trwania emocji oraz zdolność przestawiania się z jednej reakcji a drugą. Te właśnie cechy temperamentu charakteryzuje względna stałość.

Pierwszą koncepcję temperamentu spotykamy u Hipokratesa (V w.p.n.e.). Sprowadza ona naturę człowieka do odpowiedniej proporcji czterech zasadniczych soków (humorów) w organizmie: krwi, flegmy, żółci- żółtej i czarnej. Optymalny stosunek między tymi sokami jest źródłem zdrowia.

Na poglądach Hipokratesa oparł się Galen (I w. n. e.), który opracował pierwszą w historii typologię temperamentu. W zależności od przewagi któregoś z soków - wyróżnił:

• sangwinika (sangwis - krew),

• choleryka (chole - żółć),

• melancholika (melas chole - czarna żółć),

• flegmatyka (phlegma - flegma).

Koncepcja czterech typów temperamentu uległa aż do czasów obecnych pewnych zmianom, aczkolwiek w głównych zarysach jest zbliżona z pierwotną typologią.

Zachowanie człowieka zależy głównie od czynności układu nerwowego. W układzie nerwowym działają dwa procesy: pobudzenia i hamowania. Bierze się pod uwagę:

• siłę tych procesów,

• równowagę,

• ruchliwość.

Dzięki odpowiedniej kombinacji tych cech otrzymujemy typ układu nerwowego.

1. sangwinik - typ: silny, zrównoważony, ruchliwy,

2. flegmatyk - typ: silny, zrównoważony, powolny

3. choleryk - - typ: silny, niezrównoważony, z przewaga pobudzenia

4. melancholik - typ słaby

Charakterystyka typów temperamentu:

sangwinik - wesoły; duża siłą procesów pobudzenia i hamowania, równowaga i ruchliwość; łatwo dostosowuje się do zmiennych warunków życia, jest pogodny, odporny na przeciwności;

flegmatyk - smutny; silny, zrównoważony, powolny, duża siła i równowaga procesów pobudzenia i hamowania, małą ruchliwość; reakcje powolne, niechęć do zmiany, pracuje wytrwale, nie uzewnętrznia uczuć;

choleryk - rozdrażniony wybuchowy; przewaga pobudzenia nad hamowaniem, duża energia życiowa, brak opanowania, gwałtowność, wybuchowość

melancholik - zrównoważony, stały; słabość procesów pobudzania i hamowania, mała ruchliwość; bierny, zahamowany, powolny.

SYSTEM WARTOŚCI

Z poglądem na świat łączą się wartości i normy. Odpowiadają one na pytanie, jak należy postępować, do czego dążyć, co jest najbardziej pożądane z indywidualnego i społecznego punktu widzenia.

Zdaniem Rokeacha wartości są to trwałe przekonania, że określony sposób postępowania lub stan końcowy jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż przeciwny sposób postępowania czy stan końcowy.

Zgodnie z tą definicją wyodrębnia się dwa rodzaje wartości:

• Ostateczne - określają stany końcowe, czy cele działania np. piękno, równość, wolność, szczęście itp.

• Instrumentalne - wyznaczają sposoby i środki działania np. ambicja, zdolności, urok osobisty, odwaga itp.

Każdy z tych rodzajów wartości dzieli na:

• Osobiste - np. zdrowie i urok osobisty

• Społeczne - np. przyjaźń, braterstwo, pokój na świecie.

Wartości jednostki stanowią pewnego rodzaju system, w którym poszczególne jego elementy uporządkowane są według stopnia ważności czy preferencji. Największy wpływ na decyzje i działania jednostki mają te wartości, które zajmują najwyższą pozycję w systemie preferencji.

Funkcje pełnione przez wartości:

1. Wartości regulują zaspokajanie potrzeb - zazwyczaj potrzeby określają bardzo ogólnie to, co jest ważne dla życia i prawidłowego funkcjonowania jednostki. Wartości natomiast dookreślają potrzeby i wyznaczają sposób ich zaspokajania. Jeśli np.. z potrzeb wypływa konieczność kupna ubrania, spożycia posiłku, nawiązania kontaktów z innymi ludźmi, to wartości określają jakie ubrania ktoś kupi /kolor, krój/, jaki posiłek zamówi, z kim nawiąże kontakty i w jaki sposób. Wartości umożliwiają jednostce podejmowanie decyzji odnoście tego, które potrzeby i w jakiej kolejności mają być zaspokajane. Dotyczy to głównie sytuacji, kiedy zaspokajanie wszystkich potrzeb nie jest możliwe i zachodzi konieczność zrezygnowania z niektórych z nich lub ich odroczenia.

2. System wartości wpływa na wybór odległych celów i sposobów ich realizacji - czyli wpływa na plany życiowe jednostki. Np. to, czy zdolny absolwent wybierze pracę naukową, czy założy prywatny biznes, zależy głównie od preferowanych przez niego wartości.

3. Wartości wpływają na samoocenę jednostki - m.in. ocenę swego wyglądu zewnętrznego, zdolności, relacji z innymi ludźmi. Wartości te wpływają również na ocenę wyników własnych działań, a w konsekwencji na zadowolenie lub niezadowolenie ze swych osiągnięć.

4. Wpływają na spostrzeganie innych osób, różnych grup społecznych i instytucji - ludzie oceniają siebie i świat zewnętrzny, posługują się pewnymi idealnymi wzorcami, które stanowią odzwierciedlenie ich systemu wartości.

Akceptując pewne wartości ludzie nie zawsze postępują zgodnie z nimi. Wypływa to z różnych wewnętrznych i zewnętrznych ograniczeń. Pełna realizacja tzw. wartości ostatecznych nie jest możliwa. Człowiek może się jedynie do nich zbliżyć.

Istnieją dwa główne źródła wartości i norm:

• Doświadczenie innych ludzi, często wielu pokoleń, zdobyte w interakcjach społecznych. Jest one przekazywane jednostce w procesie socjalizacji.

• Własne doświadczenie, nabywane w podobny sposób jak nabywały je poprzednie pokolenia.

Istnieją podstawy, aby sądzić, że wartości przejęte od innych w mniejszym stopniu wpływają na zachowanie jednostki niż wartości ukształtowane w wyniku jej własnych doświadczeń.

POTRZEBY

Odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej.

Potrzeby właściwe człowiekowi można sprowadzić do trzech grup: biologiczne, psychiczne, społeczne.

POTRZEBY BIOLOGICZNE - (pierwotne, organiczne, tzw. potrzeby niższego rzędu) uwarunkowane są właściwościami fizjologicznymi organizmu. Człowiek lub zwierzę, żeby utrzymać się przy życiu musi zaspokajać swoje potrzeby np. głodu czy pragnienia. Podobnie utrzymanie przy życiu i zachowanie sprawności organizmu wymaga snu i wypoczynku. Do potrzeb biologicznych zalicza się także potrzebę unikania niebezpieczeństwa i potrzeby seksualne.

POTRZEBY PSYCHICZNE I SPOŁECZNE - nazywane są inaczej potrzebami wtórnymi lub nabytymi (potrzeby wyższego rzędu). Powstają one w wyniku oddziaływania środowiska na jednostkę: wychowania, przykładu, opinii, tradycji, uznanych norm i zasad kształtujących stosunki międzyludzkie. Te czynniki w genezie mają znaczenie dominujące, aczkolwiek pewna rola przypada także potrzebom biologicznym.

Oto najczęściej wymieniane potrzeby nabyte: afiliacji (przebywania wśród ludzi, pozostawania z nimi w kontakcie), opiekowania się, doznawania opieki, miłości, uznania, wyróżniania się, dominacji, potrzeby poznawcze, estetyczne, a także poczucia obowiązku oraz solidarności i związku z grupą.

Motywy, które pobudzają człowieka do działania są złożone i wynikają z niezaspokojonych potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych, a sposoby i środki ich realizacji wykazują daleko idące zróżnicowanie i to właśnie na skutek wpływów wywieranych na jednostkę przez środowisko społeczne oraz w związku z indywidualnymi cechami organizmu przekazywanymi dziedzicznie.

Jednostki dążą do osiągnięcia tego samego celu kierując się różnymi motywami. Pragnienie np. uzyskania odpowiedzialnego stanowiska w drodze trudnego konkursu wynika niekiedy z chęci zaspokojenia potrzeby wyróżnienia się (uznania) lub motywem działania jest chęć dominacji, gdyż stanowisko to daje możliwość kierowania innymi. Przyczyny mogą być jednak także inne: chęć zabezpieczenia egzystencji rodzinie wynikająca z silonej potrzeby opiekowania się najbliższymi bywa czasem głównym motywem działania. Często wiele przyczyn, a nie jedna ukierunkowują czyjeś działanie i utrzymują aktywność na poziomie dającym szansę osiągnięcia celu. Wówczas motywy wynikają z niezaspokojenia kilku potrzeb wpływających łącznie, choć w różnym stopniu na kierunek i intensywność działania.

TEORIA HIERARCHII POTRZEB A. MASLOWA

• Wg Maslowa, potrzeby są uporządkowane hierarchicznie od najbardziej podstawowych do najbardziej zaawansowanych. Aby zaspokoić wyższy poziom, należy najpierw zaspokoić potrzeby ze wszystkich niższych poziomów. Na najniższym poziomie w hierarchii umiejscowione są potrzeby biologiczne (np. głód, pragnienie). Muszą być one zaspokojone, aby do głosu mogły dojść inne potrzeby. Kiedy potrzeby biologiczne domagają się zaspokojenia, inne potrzeby odkładane są na bok i jest mało prawdopodobne, by wpłynęły na zachowanie człowieka. Kiedy potrzeby te są wystarczająco zaspokojone, role motywacyjna zaczyna odgrywać kolejna w hierarchii potrzeba - bezpieczeństwa. Kiedy człowiek czuje się bezpieczny, zaczyna być motywowany przez potrzebę miłości i przynależności. Kiedy człowiek czuje się syty i bezpieczny, a do tego posiada poczucie społecznej przynależności - przechodzi na poziom potrzeby uznania - lubienia siebie, postrzegania siebie jako istoty kompetentnej i skutecznej oraz podejmowania działań koniecznych, by zasłużyć na uznanie w oczach innych.

Do szczytu hierarchii dochodzą więc ludzie, którzy są syci, bezpieczni, kochani i kochający, pewni siebie, myślący i twórczy. Ludzie ci wychodzą poza podstawowe potrzeby ludzkie w poszukiwaniu jak najpełniejszego rozwoju swojego potencjału, zwanego samorealizacją.

7. POTRZEBY SAMOREALIZACJI (spełnienia swojego potencjału, posiadania sensownych celów, odpowiadania na wyzwania otoczenia, kreatywności)

6. POTRZEBY ESTETYCZNE (harmonii i piękna)

5. POTRZEBY POZNAWCZE (wiedzy, rozumienia, nowości)

4. POTRZEBY UZNANIA I SZACUNKU (zaufania do siebie, poczucie własnej wartości i kompetencji, szacunku do siebie samego, poważania ze strony innych)

3. POTRZEBY MIŁOŚCI I PRZYNALEŻNOŚCI (więzi, afiliacji, czułości, akceptacji, miłości i bycia kochanym)

2. POTRZEBY BEZPIECZEŃSTWA (wygody, spokoju, wolności od strachu, ochrony przed uszkodzeniem ciała, pewności i stabilności warunków życia)

1. POTRZEBY FIZJOLOGICZNE (pożywienia, wody, tlenu, snu, wypoczynku, seksualne)

POSTAWA

Pewien względnie trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu, bądź dyspozycja do występowania takiego stosunku, wyrażająca się w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych, odnosząca się do jakiegoś aspektu świata otaczającego jednostkę.

O postawie mówimy wówczas, gdy:

1. W otoczeniu jednostki istnieje pewien przedmiot czy fakt.

2. Jednostka spostrzega ten przedmiot, tworzy sobie o nim określone przekonania, które zostają utrwalone. Mówiąc inaczej, w trakcie obcowania z przedmiotem czy faktem powstają pewne elementy poznawcze związane z tym przedmiotem. Elementy te mogą być mniej lub bardziej zróżnicowane.

3. Jednostka w trakcie swoich kontaktów z przedmiotem i w miarę kształtowania sobie o nim przekonań ustosunkowuje się do niego w pewien sposób. To ustosunkowanie ma charakter emocjonalny, uczuciowy. Ten stosunek uczuciowy może być negatywny, pozytywny lub neutralny, ma również określoną siłę, różną u różnych osób. Innymi słowy, stosunek ten jest stopniowany. Ponadto nie jest to stosunek zmienny, lecz względnie stały.

4. Stosunek emocjonalny do przedmiotu motywuje jednostkę do określonych zachowań wobec niego. Zachowania można również ująć w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych, albo inaczej - w kategoriach zbliżania, unikania czy agresji.

SAMOOCENA

Pojęcie stosowane zamiennie POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI - wartość przypisywana przez jednostkę własnym możliwościom i zachowaniom.

Może mieć ona różne stopnie generalizacji: od ocen dotyczących poszczególnych aspektów własnej osoby (np. inteligencji, atrakcyjności fizycznej, poczucia humoru itd.) do tzw. samooceny ogólnej (globalnej) polegającej na całościowej ocenie siebie).

O tym, jaka jest samoocena ogólna decyduje poziom samooceny w zakresie tych właściwości, które człowiek uważa za najważniejsze.

Poziom samooceny:

• prawidłowa (wysoka) wiąże się z poczuciem, że jest się osobą kompetentną, moralnie nienaganną, lubianą i akceptowaną przez innych.

• zawyżona - (przecenianie swoich możliwości) polega na przypisywaniu sobie możliwości wyższych od rzeczywistych, co warunkuje bezkrytyczną gotowość do podejmowania się trudnych zadań wtedy, gdy możliwości tego nie uzasadniają.

• zaniżona - (niedocenianie swoich możliwości) to stan, w którym człowiek przypisuje sobie niższe możliwości, niż posiada rzeczywiście, nie docenia więc swoich zdolności, społecznej atrakcyjności, ocenia moralną wartość swoich czynów niżej, niż one na to zasługują, spodziewa się od innych ludzi mniej, niż to jest uzasadnione. Główną konsekwencją takiej zaniżonej samooceny bywa ograniczenie aktywności i osiąganie znacznie mniej niżby się mogło. Ludzie, których cechuje zaniżona samoocena nie podejmują się wykonania trudniejszych zadań, ponieważ nie wierzą, że potrafią je wykonać. Jako uczniowie i studenci zadowalają się ocenami dostatecznymi (chociaż stać ich na więcej), jako pracownicy wybierają zadania najprostsze, bo obawiają się, że z trudniejszymi nie będą mogli sobie poradzić.

Z poziomem samooceny związana jest jej chwiejność lub stabilność - cechy odnoszące się do stopnia zmian w poziomie samooceny pod wpływem doraźnych sukcesów bądź porażek.

Należy pamiętać, że S. nie zawsze jest stabilna i jednolita. Bywa tak, że osoba akceptuje siebie i zarazem nie akceptuje w różnych okolicznościach lub momentach. Czynnikami wpływającymi na wahania samooceny są aktualne osiągnięcia, opinie innych ludzi, nastrój itd.

Jedną z cech samooceny jest jej adekwatność - stopień zgodności między poznawczym aspektem postawy a stanem faktycznym, czyli relacja między cechami, jakie jednostka ma rzeczywiście, a cechami jakie jest skłonna sobie przypisywać.

Geneza samooceny:

• Własne doświadczenia jednostki, dzięki którym przekonuje się ona, na co ją stać, jaka jest jej pozycja w grupie społecznej, jakich reakcji otoczenia w stosunku do siebie może się spodziewać, własne powodzenia i niepowodzenia w podejmowaniu działań.

• Opinie innych ludzi, z którymi jednostka zetknęła się. Szczególne znaczenie mają opinie osób ważnych w życiu jednostki, a także opinie środowiska, w którym jednostka żyje i działa przez dłuższy czas.

---