Nadzór nad jakością i bezpieczeństwem żywności w Polsce:
- system kontroli wewnętrznej bazujący na Zasadach Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) i Zasadach Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP) na Systemie Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli (HACCP) oraz na systemie norm ISO9000.
- system kontroli zewnętrznej, sprawowany przez wyspecjalizowane organy urzędowej kontroli żywności (PIS, IW, IHARS)
Organy urzędowej kontroli żywności w Polsce
- Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS), podlega ministrowi zdrowia
- Inspekcja weterynaryjna (IR)
- Inspekcja Jakości Handlowej i Artykułów Rolno-Spożywczych (IHARS)
Państwowa Inspekcja Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii.
Nowy projekt zakłada połączenie trzech inspekcji. Są to:
- IW
- Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa
- Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno - Spożywczych
Inspekcja Weterynaryjna:
- ocena i ochrona zdrowia zwierząt, w tym zwalczania chorób zakaźnych zwierząt, monitorowania chorób odzwierzęcych, przestrzeganie wymagań weterynaryjnych w gospodarstwach utrzymujących zwierzęta, kontrola przemieszczenia się zwierząt
- nadzór nad jakością zdrowotną produktu pochodzenia zwierzęcego, w tym nad warunkami sanitarnymi ich pozyskiwania, produkcji, przetwarzania, składowania, transportu oraz sprzedaży bezpośredniej.
Organy IW:
- Główny Lekarz Weterynarii
- Wojewódzki Lekarz Weterynarii
- Powiatowy Lekarz Weterynarii
- Graniczny Lekarz Weterynarii
Gąbczasta encefalopatia bydła (BSE)
System Traceability (śledzenie produktu na każdym etapie)
System Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt (śledzenie przemieszczania się zwierząt od urodzenia do momentu uboju)
System Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt
- Jest częścią Zintegrowanego Systemu Zarządzania i Kontroli ( z ang. IACS) - najbardziej szczegółowego w historii polskiego rolnictwa zbiorze danych o gospodarstwach
- Tylko zwierzęta oznakowane i z paszportem (bydło i konie) mogą być przedmiotem obrotu handlowego (ubój, kupno, sprzedaż, import, eksport) z krajami UE
Gatunki zwierząt w Polsce objęte obowiązkową rejestracją:
- bydło od 1.01.2002
- świnie, owce, kozy, konie od 1.01.2003
Elementy Systemu IRZ
- rejestr zwierząt gospodarskich oznakowanych i siedzib stada tych zwierząt (Centralna Baza Danych)
- znaki identyfikacyjne: kolczyki (bydło, owce, kozy i świnie) lub tatuaż (owce i świnie) oraz transpondery (konie)
- paszporty bydła i koni
- księgi rejestracji prowadzone przez posiadacza w siedzibie stada odrębnie dla poszczególnych gatunków zwierząt
- dokumentacja przewozowa ( w przypadku owiec i kóz)
Organizacja Systemu IRZ
- biuro powiatowe
- biura wojewódzkie
- centrala
Rejestr bydła, świń, kóz i owiec oznakowanych w systemie informatycznym prowadzi Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Za rejestr koniowatych odpowiada Polski Związek Hodowców Koni.
System IRZ
W tym systemie nadawane są zwierzętom następujące niepowtarzalne w skali kraju numery identyfikacyjne zawierające:
- symbol kraju PL
- numer identyfikacyjny posiadacza zwierzęcia gospodarstwa, w tym podmiotu prowadzącego rzeźnię lub zakład utylizacyjny - 9 cyfr.
Rejestracja bydła, owiec i kóz
Posiadacz zwierzęcia gospodarskiego jest zobowiązany zgłosić kierownikowi biura ARiMR w terminie 7dni - w przypadku bydła oraz w terminie 30dni - w przypadku owiec i kóz, każde zdarzenie powodujące zmiany liczebności, a w szczególności:
- przemieszczenie zwierzęcia gospodarskiego pomiędzy stadami
- zbycie zwierzęcia gosp. Poza granice państwa
- padnięcie albo zabicie zwierzęcia gosp. - ubój zwierzęcia gospodarskiego
Rejestracja trzody chlewnej
Posiadacz świń jest zobowiązany zgłosić kierownikowi biura ARiMR w terminie 30dni:
- zwiększenie lub zmniejszenie liczebności stada, z wyjątkiem urodzenia, przywozu z państw trzecich albo państw członkowskich
- ubój zwierzęcia gospodarskiego
Rejestracja koniowatych
Koniowate, z wyjątkiem koni wolno żyjących, są zaopatrywane w paszport.
Posiadacz koniowatego jest zobowiązany do zgłoszenia jego urodzenia, z wyjątkiem zgłoszenia konia pełnej krwi angielskiej, konia czystej krwi arabskiej i konia rasy kłusak, w terminie 60dni przed dniem opuszczenia przez koniowatego gospodarstwa, ale nie później niż 30 dni przed dniem odłączenia (odsadzenia) źrebięcia od matki.
Kategorie sanitarne mięsa tusz zwierząt rzeźnych:
- mięso zdatne do spożycia bez zastrzeżeń, oznakowane pieczęcią w kształcie owalnym
- mięso niezdatne do spożycia, oznakowane pieczęcią w kształcie trójkąta
Okrągły znak jakości zdrowotnej o średnicy 6cm zawierający:
Kryteria bezpieczeństwa żywności
- bakterie z rodzaju Salmonella
- Listeria monocytogens
- Enterobacter sakazaki
- Escherichia Coli
- enterotoksyny gronkowcowe
Interpretacja wyników badań
Salmonella w różnych rodzajach żywności
- jakość zadowalająca, jeśli we wszystkich próbkach nie stwierdzono obecności bakterii
- jakość niezadowalająca, jeśli obecność bakterii stwierdzono nawet w jednej próbce
Enterotoksyny gronkowcowe w produktach mlecznych
- j. zad, jeśli we wszystkich próbkach nie wykryto enterotoksyn
- j.niez., jeśli obecność enterotoksyn wykryto nawet w jednej próbce
Histamina w produktach rybołówstwa z gatunków ryb o podwyższonym poziomie histydyny
- j.zad, jeśli spełnione są następujące wymagania:
1) stwierdzona średnia wartość jest ≤m
2) maksymalne stwierdzane wartości c/n (n=9, c=2) zawierają się pomiędzy m i M
3) żadna stwierdzona wartość nie przekracza M
- j. niez jeśli stwierdzona średnia wartość przekracza m lub więcej niż c/n wartości mieści się w przedziale między m i M lub co najmniej jedna z wartości jest >M.
Kryteria higieny produkcji
- bakterie tlenowe
- bakterie z rodziny Enterobacteriacea
- bakterie z rodzaju Salmonella
- Escherichia Coli
- gronkowce koagulazo-dodatnie
- przypuszczalne Bacillus cereus
Salmonella w tuszach
- j.zad jeśli obecność Salmonella została wykryta maksymalnie w c/n próbek (n=50, c=2-7)
- j.niez jeśli obecność Salmonella została wykryta w większej liczbie próbek c/n
Enterobacteriacea i ilość bakterii tlenowych w tuszach wołowych, baranich, kozich, końskich i wieprzowych:
- j.zad jeśli dzienna średnia logarytmiczna jest ≤ m
- j. dopuszczalna jeśli dzienna średnia logarytmiczna mieści się w przedziale między m i M
- j. niezad jeśli dzienna średnia logarytmiczna jest >M
E.coli i liczba bakterii tlenowych w mięsie mielonym i wyrobach mięsnych, Enterobacteriacea w produktach jajczarskich , E.coli i gronkowce koagulazo-dodatnie w produktach z gotowanych skorupiaków i mięczaków bez skorup i muszli
- j. zad jeśli wszystkie zaobserwowane wartości są ≤m
j. dopuszczalna jeśli nie więcej niż c/n wartości (n=5, c=2) mieści się w przedziale między m a M, a pozostałe wartości są ≤ m
- j. niez jeśli co najmniej jedna ze stwierdzonych wartości jest > M lub więcej niż c/n wartości mieści się w przedziale między m a M
Wymagania weterynaryjne przy pozyskiwaniu mleka surowego
- pochodzenie od krów z gospodarstw produkcyjnych urzędowo wolnych od gruźlicy i brucelozy
- pochodzenie od krów, w których nie występują objawy chorób zakaźnych przenoszonych za pośrednictwem mleka
- pochodzenie od krów, których mleko ma właściwe cechy organoleptyczne
- dobry, ogólny stan zdrowia zwierzęcia, bez widocznych objawów chorobowych, wycieku z narządów rodnych, biegunki z gorączką, zapalenia wymienia
- brak uszkodzeń wymienia
- pochodzenie od krów, którym nie podano substancji mogących stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi
- krowy dają co najmniej 2dm3 mleka dziennie
Wymagania mikrobiologiczne dla surowego mleka krowiego
Przeznaczonego do produkcji mleka spożywczego
- liczba drobnoustrojów oznaczonych metodą płytkową w temp. 30stC nie może przekraczać w 1cm3 100 000
- liczba komórek somatycznych oznaczonych metodą ilościową nie może przekraczać w 1cm3 400 000
Przeznaczonego do bezpośredniego spożycia
- liczba drobnoustrojów oznaczonych metodą płytkową w temp 30stC nie może przekraczać w 1cm3 100 000
- liczba komórek somatycznych oznaczonych metodą ilościową nie może przekraczać w 1cm3 400 000
- Staphylococcus ureus w 1cm3: n=5, m=500, M=2000, c=2
Wymagania mikrobiologiczne dla mleka i śmietanki spożywczej
- pałeczki Salmonella, brak w 25cm3 produktu
- gronkowce chorobotwórcze - Staphylococcus ureus, brak w 0,1cm mleka
- bakterie z grupy coli, brak w 0,01cm3 mleka i śmietanki pasteryzowanej
- ogólna liczba drobnoustrojów - mleko pasteryzowane w kartonach i torebkach polietylenowych (po przetrzymaniu próbki w temp. 6stC przez 5 dni, m=50 000, M=100 000, n=5, c=2) bakterii w 1cm3.
- mleko o przedłużonej trwałości w 1cm3 - brak, mleko i śmietanka sterylizowana i UHT, po przechowywaniu próbki w temp.30stC przez 15 dni w 0,1cm3 poniżej 10.
Zapewnienie bezpieczeństwa żywności z wykorzystaniem jednostkowych opakowań bezpośrednich.
Wyroby przemysłowe przeznaczone do umieszczania w nich towarów podczas: produkcji i obrotu handlowego.
Ustawa z dn. 25 sierpnia 2006 o bezpieczeństwie żywności i żywienia.
Do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością stosuje się rozporządzenie (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 27.10.2004.
- zapewnienie efektywnego funkcjonowania rynku wewn. Wprowadzonych na teren UE materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością
- zapewnienie do kontaktu z żywnością ochrony zdrowia człowieka i interesów konsumentów.
Klasyfikacja opakowań:
- opakowania jednostkowe - służące do przekazywania produktu użytkownikowi w miejscu zakupu, w tym naczynia jednorazowego użytku przeznaczone do konsumpcji produktów
- opakowania zbiorcze - zawierające wielokrotność jednostkowych opakowań produktów, można je zdjąć z produktu bez naruszenia jego cech
- opakowania transportowe - wykorzystywane do przewożenia produktów w opakowaniach jednostkowych lub zbiorczych, zabezpieczające je przed uszkodzeniami
Kierunki rozwoju współczesnych opakowań:
- obniżenie masy
- wzrost barierowości
- łatwiejsze dozowanie
- zabezpieczenie przed niepożądanym otwarciem
- dostosowanie do wymagań selektywnej zbiórki i wtórnego przetwórstwa
- zmniejszenie zużycia surowców i energii
- dostosowanie do panującej mody
Funkcje opakowań:
- ochrona produktów w czasie transportu i magazynowania
(uzyskanie produktów wysokiej jakości, zapewnienie utrzymania pełnej wartości odżywczej i trwałości, ochrona przed szkodliwym wpływem środowiska zewnętrznego)
- informacyjna
- promocyjno-reklamowa
- ułatwienie przemieszczenia, składowania i użytkowania produktu
- identyfikacja i odróżnienie produktów
- wpływ na cenę produktu
- stworzenie możliwości zaspokojenia potrzeb konsumentów
- umożliwienie przedłużenia cyklu życia produktu
Kryteria doboru opakowań przeznaczonych do żywności:
- przenikalność pary wodnej i promieniowania UV
- przenikalność gazów
- wytrzymałość mechaniczna, grubość
- zdolność do zgrzewania
- przezroczystość
- koszt
- termoformowalność i termokurczliwość
- odporność na niskie i wysokie temperatury
Rodzaje opakowań przeznaczonych do żywności:
- papierowe i tekturowe (torebki, torby, pudełka, kubki, owinięcia)
- szklane (butelki, słoje, ampułki, fiolki)
- metalowe ( puszki, pudełka, tuby, tacki, opakowania aerozolowe)
- z tworzyw sztucznych ( butelki, kubki, tacki, pudełka, torebki, torby, tubki)
Opakowania papierowe i tekturowe:
- niska cena
- dobre właściwości mechaniczne
- bardzo dobra przydatność do przerobu maszynowego
- możliwość ponownego przerobu i biologicznego rozkładu makulatury
- możliwość łączenia z tworzywami sztucznymi i folią aluminiową
Podział wytworów papierniczych:
- papier - tworzywo jednowarstwowe o masie jednostkowej (gramaturze) do 225g/m2
- tektura - tworzywo wielowarstwowe o gramaturze powyżej 225 g/m2
Opakowania szklane:
- wytwarza się ze szkła sodowo - wapniowo - krzemowego bezbarwnego lub barwnego, którego głównymi surowcami są: SiO2 - 71-73%, Na2O - 12,5 - 14,5%, CaO - 9-13%, Al2O3
- spełniają wymagania ekologiczne (mogą być wielokrotnie wykorzystywane, są pełnowartościowym surowcem wtórnym)
- niekorzystny iloraz masy (m) do pojemności (P) w porównaniu do opakowań z tworzyw sztucznych
Butelki ciężkie (m/P ≈1)
Butelki lekkie (m/P ≈ 0,4 - 0,8)
Butelki super lekkie (m/P ≈ 0,3)
Cechy charakterystyczne opakowań szklanych:
- obojętność chemiczna
- nieprzepuszczalność zupełna
- sztywność konstrukcji
- odporność termiczna
- odporność na ciśnienie wewnętrzne
- odporność powierzchni na mechaniczne zarysowania
- niekorzystny iloraz masy do objętości
- kruchość
Opakowania metalowe - puszki konserwowe:
- podstawowe opakowanie do żywności utrwalanej termicznie (okrągłe, prostokątne, mandolinowe)
- zmniejszenie zużycia stali poprzez zastosowanie cieńszych blach
- obniżenie kosztów produkcji puszek w wyniku zastosowania wysoko wydajnych linii technologicznych
- zastosowanie funkcjonalnych łatwo otwieranych wieczek
Klasyfikacja puszek wg konstrukcji:
- puszki trzyczęściowe wytwarzane głównie z blachy stalowej ocynowanej (pobocznica zgrzewana lub lutowana, denko, wieczko)
- puszki dwuczęściowe (korpus wytłoczony z jednego arkusza lub krążka, wieczko)
Materiały przeznaczone do produkcji foli:
polietylen PE
- pakowanie wyrobów głęboko mrożonych, świeżych warzyw i owoców, chleba i innych wyrobów piekarskich, świeżego mleka
- wyroby na tackach folie kurczliwe i rozciągliwe
- bardzo dobre właściwości wytrzymałościowe w niskich temperaturach
- mała przepuszczalność pary wodnej
poliester PET
- brak zgrzewalności, laminaty
- do pakowania niegazowanej wody i olejów
Poliamid PA
- przede wszystkim składnik wielowarstwowych laminatów ze względu na ograniczoną zgrzewalność, niską barierowość względem pary wodnej
- dobre właściwości barierowe względem tlenu i aromatów
- dobra wytrzymałość na rozciąganie
- odporność termiczna
Polipropylen PP
- pakowanie batonów, cukierków, pieczywa cukierniczego i chrupkiego, makaronów, lodów
Polistyren PS
Polichlorek winylu PVC (folie termokurczliwe)
Opakowania bezpośrednie w przemyśle mięsnym:
- oczyszczone, odpowiednio przygotowane i zakonserwowane fragmenty narządów wewn. Zwierząt rzeźnych oraz pęcherze moczowe
- ukształtowane przestrzennie, rekonstytuowane surowce pochodzenia naturalnego (skóry zwierzęce, drewno, bawełna, len, skrobia)
- tworzywa syntetyczne (polimery organiczne)
- blacha stalowa i aluminiowa.
Wymagania technologiczne dla osłonek wędlinowych:
- wybiórcza przepuszczalność lub jej brak
- elastyczność i odporność n odkształcenia mechaniczne
- odpowiedni kaliber
- jak najmniejsza ilość wody związanej adsorpcyjnie
- minimalne ogólne zakażenie mikrobiologiczne
Rodzaje osłonek wędlinowych:
Osłonki naturalne
- jelita cienkie wieprzowe, wołowe, cielęce, owcze, kozie i końskie
- jelita grube --------------(bez końskiego)
- pęcherze moczowe wieprz, woł, ciel i końskie
- przełyki woł i końskie
- żołądki wieprz
Osłonki sztuczne
- białkowe
- wiskozowe
- skrobiowe
- z polimerów organicznych
Osłonki naturalne:
- powinny być uznane przez Weterynaryjną Inspekcję Sanitarną za zdatne do spożycia
- cechy niedopuszczalne:
- zapach jełki, gnilny, kwaśny lub inny, obcy
- barwa szarozielona
- rozpadanie się ścianek osłonek
- inne oznaki zepsucia
- przechowuje się je w temp. 10stC (suszone, solone w beczkach)
Osłonki sztuczne - cechy:
- właściwy stan sanitarno - higieniczny
- bezwonność
- nielimitowana długość i kaliber
- dowolny kolor i kształt
- jednakowa grubość i porowatość ścianek na całej długości
- odporność na rozerwanie
- możliwość marszczenia, konfekcjonowania (kliprowania i sznurowania)
- umożliwienie procesu nadziewania i zmykania batonów wędlin
- możliwość nanoszenia nadruków i napisów informacyjnych
- możliwość dystrybucji w postaci nawilżonej
- łatwe magazynowanie i transport
Pakowanie w środowisku próżni:
- polega na usunięciu powietrza z opakowania, które następnie jest szczelnie zamykane
- zapewnia zachowanie lepszej jakości produktu w naturalnym okresie jego trwałości
- zastosowana próżnia powinna wynosić przynajmniej 95%, optymalnie 98-99%
- zalety: zapobiega wysuszeniu, a tym samym zmianie zabarwienia, utlenianiu powierzchni, utracie i mieszaniu się aromatów, sublimacji przy zamrażaniu, stratom masy
- wady: tzw „zapach opakowania próżniowego”, nadmierna kruchość, zmiany barwy
- mikroflorą dominującą w opakowaniu próżniowym z folii nie przepuszczającej tlenu zawierającym mięso w temp 0-2stC są bakterie kwasu mlekowego
- wytwarzają one CO2
- są mikroflorą antagonistyczną do bakterii
Gnilnych
- następuje zahamowanie rozwoju pałeczek z
Rodzaju Pseudomonas
- zepsucie następuje na skutek kwaśnienia
Pakowanie w atmosferze modyfikowanej:
- metoda pasywna - pożądany skład atmosfery uzyskuje się na skutek oddychania produktu i dyfuzji gazów przez folię o odpowiednio dobranej selektywnej przepuszczalności
- metoda aktywna - normalna atmosfera w opakowaniu zastępowana jest odpowiednią mieszaniną gazów w czasie pakowania
- najczęściej stosowane gazy to: tlen (hamuje wzrost drobnoustrojów beztlenowych), dwutlenek węgla (hamuje wzrost drobnoustrojów tlenowych), azot (uszczelnia opakowanie ze względu na najmniejszą przepuszczalność przez pory)
Pakowanie w atmosferze modyfikowanej mięsa i jego produktów:
- stosowane zwłaszcza jako opakowania:
- zbiorcze mięsa świeżego
- konsumenckie kulinarnej wołowiny
- wędlin o wsadzie 2-5kg
- dań gotowych
- drobiu świeżego i po obróbce termicznej
Opakowania aktywne (funkcjonalne):
- aktywnie oddziałuje z produktem lub atmosferą wewnątrz opakowania
- wpływa na poprawę jakości lub przedłużają czas bezpiecznego przechowywania
Rodzaje opakowań aktywnych:
- o właściwościach przeciwbakteryjnych
- absorbujące tlen
- wydzielające lub absorbujące CO2
- absorbujące wodę
- absorbujące etylen
- wydzielające etanol
- wydzielające / absorbujące zapachy
- zabezpieczające barwę produktu
- absorbujące arkusze pod porcjami mięsa - absorbenty Dri-fresh do mięsa, drobiu i ryb (eliminacja odcieku lub par)
Opakowania o właściwościach przeciwbakteryjnych:
- w opakowaniach stosowane są również systemy uwalniające substancje przeciwdrobnoustrojowe, ze względu na zahamowanie wzrostu bakterii chorobotwórczych i pleśni wytwarzających mykotoksyny a także ze względu na opóźnienie rozwoju bakterii powodujących psucie się żywności
- w tych celach stosowane są następujące substancje: etanol (lub inny alkohol), sorbiniany, benzoesany, propionowy lub bakteriocyny
- mogą być one uwalniane z saszetek lub folii
Opakowania wydzielające lub absorbujące CO2:
- pochłaniające CO2 stosowane są w celu usunięcia go z opakowania, bowiem może on je rozerwać
- typowym pochłaniaczem CO2 jest tlenek wapnia (CaO) umieszczany na żelu krzemionkowym, CaO pochłaniając wilgoć, przekształca się w Ca(OH)2, a następnie wodorotlenek wapnia reaguje z CO2 tworząc wodorowęglan wapnia CaCO3.
- saszetki wydzielające do atmosfery opakowania CO2 zwykle zawierają również substancje pochłaniające tlen
Folie oddychające (np. Darfresh):
- charakteryzują się regulowaną przepuszczalnością, która pozwala pozwala na stosowanie ich do pakowania serów, które w czasie swojego cyklu życia emitują CO2 (np. Edam, Emmental, gorgonzola, roquefort itp.)
- ograniczają przenikanie tlenu do wnętrza opakowania chroniąc jakość produktu i jednocześnie umożliwiając wydostawanie się CO2 na zewnątrz, co umożliwia naturalną kontynuację procesu dojrzewania sera w opakowaniu tym samym, sery w kawałkach mogą nabierać naturalnego smaku, zachowując swoją barwę i dłuższy okres trwałości.
Opakowania absorbujące tlen:
- celem stosowania pochłaniaczy tlenu jest kontrola zaw tlenu wewnątrz opakowania
- ich głównym zadaniem jest redukcja tlenu do takiej ilości, która zapewnia zapakowanemu produktowi najwyższą jakość
- usuwanie tlenu jest ważne, gdyż zapobiega utlenianiu się tłuszczów, a także rozwojowi bakterii tlenowych i pleśni
-zastosowanie pochłaniaczy tlenu może wiązać się z pewnym zagrożeniem zdrowotnym, bowiem wytworzenie środowiska beztlenowego może sprzyjać rozwojowi patogenom beztlenowych, takich jak Clostridium Botulinum lub fakultatywnie beztl takich jak Listeria spp
- do usuwania tlenu z opakowania stosuje się: sproszkowane żelazo, kwas askorbinowy, oksydazę glukozową, oksydazę alkoholową
- najczęściej stosuje się saszetki jako pochłaniacze tlenu ale znane są już metody wbudowywania pochł tlenu w sam materiał opakowania
- najnowszym odkryciem są pochł tlenu umieszczane w postaci małej uszczelki znajdującej się w zamknięciu
3 pierwiastki śmierci:
- ołów
- kadm
- rtęć
Metylortęć - kumulowana w wątrobie , środek bardzo trujący
Choroba ikai - ikai - w Japoni, kadm i rtęć, produkty uboczne przy wytopie rud cynku, ołowiu i miedzi
Fluoroza - choroba, nadmiar fluoru, plamistość szkliwa, a w większych ilościach uszkodzenie zębów
3 klasy czystości wody
1 - najbardziej czysta, woda pitna dla ludności, przemysłu spożywczego i hodowli ryb łososiowatych
2 - do hodowli pozostałych ryb, zwierząt gospodarskich, kąpielisk, sportów wodnych
3 - do pozostałych gałęzi przemysłu, nawadniania terenów rolniczych i upraw ogrodniczych
Dioksyny - grupa związków chemicznych będących pochodnymi oksantrenu
Powstają w wyniku spaolania, przy niedostatecznym dopływie tlenu
TCDD - najbardziej toksyczna !
PCDF - ½ toksyczności w porównaniu do TCDD